История государства №2, 2012 Бүркiтбай Ғелманұлы Аяған

-   20  -
мЕмЛЕКЕт тарихЫ    №2, 2012        
-   21  -
история государства    №2, 2012
вооруженные выступления или же откочев-
ки  за  пределы  республики.  По  подсчетам 
ученых,  в  1929-1931  году  в  Казахстане 
имело  место  372  восстания,  в  которых 
участвовало  более  80  тысяч  человек  [3, 
С. 111-118]. Особо трагичную известность 
получили  крестьянские  восстания  в 
Сузакском, 
Иргизском, 
Абралинском, 
Мангистауском, 
Шемонаихинском, 
Самарском  и  других  районах.  Во  время 
волнений  крестьяне  захватывали  сельские 
советы,  избивали  представителей  властей, 
сжигали документы.
Для подавления крестьянских волнений 
власти  кроме  демагогических  обещаний, 
широко 
использовали 
милицейские 
отряды и регулярные воинские части. Так, 
например, в Мангистауской области для этих 
целей  были  привлечены  силы  Каспийской 
флотилии.
За  участие  в  крупных  восстаниях  и 
волнениях в 1929-1931 годах только органа-
ми ОГПУ было осуждено 5 551 человек, из 
которых  883  человека  расстреляно.  Тысячи 
и  тысячи  семей,  как  «кулацкие  элементы» 
были высланы за пределы республики. Как 
подсчитано  статистами  около  полутора 
миллиона  человек  откочевали  за  пределы 
республики. Степь опустела.
Одновременно  в  опустевшие  места 
переселялись раскулаченные крестьяне из 
центральных  областей  России,  Украины  и 
Белоруссии. 
Голод,  эпидемии  и  карательные  рейды 
милиции и армии привели к колоссальным 
человеческим  жертвам.  В  эти  годы 
значительно  сократилась  численность 
населения  республики.  Так,  например, 
численность  казахов  по  республике  в 
1926  году  составляла  3  628  000  человек. 
Следующая  перепись  1939  года  показала, 
что за эти годы, народ потерял 1 млн. 300 
тысяч  человек,  т.е.  около  36  процентов 
всего  своего  состава.  Уменьшение 
численности  произошло  и  среди  других 
народов,  населявших  Казахстан.  Но 
особенно  ощутимы  были  потери  среди 
коренного населения. 
Партийные комитеты запретили всякое 
упоминание о голоде. Более того, массовая 
пропаганда демагогически заявляла о круп-
ных  успехах  политики  коллективизации. 
Вожди ВКП(б) считали, что всякое упомина-
ние  о  голоде  подрывает престиж партии 
и  не  позволяли  различным  благотво-
рительным организациям оказывать помощь 
Таблица 
Численность населения Казахстана в 1926-1939 гг [4, с. 18].
1926 г.
1939 г.
Численность 
населения, тыс. 
чел.
Доля в составе 
населения, %
Численность 
населения, тыс. 
чел.
Доля в составе 
населения, %
Все население
Казахи
Русские
Украинцы
Немцы
Прочие
6 230
3 628
1 275
860
59
408
100
58,2
20,5
13,8
1,0
6,5
6 395
2 328
2 636
677
85
669
100
36,4
41,2
10,6
1,3
10,5

-   20  -
-   21  -
история государства    №2, 2012
умирающим от голода.
Следует  подчеркнуть,  что,  несмотря 
на  заверения  руководителей  Казахстана  о 
том,  что  голод  в  республике,  принявший 
огромные  размеры  в  1932-1933  годы  уже 
«ликвидирован», а откочевки прекратились 
-  не  соответствовали  действительности. 
Голодные  годы  продолжались  примерно 
до  1938-1939  годов  -  получения  нового 
урожая  и  установления  спокойствия  в 
степи.  Часть  казахов,  перекочевавших  в 
Россию,  вернулись  на  родину  примерно  в 
этот период. 
К 1933 году партийные верхи, наконец, 
осознали,  что  политика  коллективизации 
провалилась. 
Во-первых, 
вместо 
дееспособных  и  мощных  колхозов  страна 
получила  слабые,  еле  работающие  и 
маломощные ячейки. В целом же, колхозы 
в  период  30-40-х  годов  не  смогли  стать 
той  системой,  которая  должна  была 
накормить  народ,  превратившись  при 
этом  в  хозяйственные  ячейки,  опутанные 
советской  бюрократией.  Колхозы,  которые 
строила  Советская  власть,  оказались 
экономически  нерентабельными.  Более  то-
го,  за  все  годы  существования  Советской 
власти, созданные колхозы так и не смогли 
обеспечить население продуктами. Иначе, 
зачем в 1982 году Советское правительство 
и  коммунистическая  партия  все  еще 
принимали  продовольственную  програм-
му и пытались «перевооружить» сельское 
хозяйство?  Во-вторых,  из  широкой  массы 
крестьян  исчезли  наиболее  энергичные 
и  сильные  хозяйственники.  Под  видом 
борьбы  с  кулачеством  они  были  истребле-
ны  и  уничтожены  как  класс.  Срочное 
уменьшение  хлебозаготовок  не  смогло 
спасти деревню: миллионы людей погибли 
от голода и эпидемий, миллионы вынужде-
ны были бежать за пределы родины. В целях 
удержания людей на селе власти пошли даже 
на такие шаги, как создание заградительных 
отрядов,  сельским  жителям  билеты  на 
железнодорожные  поезда  продавались  по 
списку, их лишали паспортов.
Сталин и его окружение, Ф. Голощекин 
так  и  не  признали  своих  ошибок.  Они 
остались  бесчувственными.  Более  того, 
вся вина была взвалена на самих крестьян 
и  на  альтернативные  партии,  давно 
прекратившие  свое  существование.  По 
СССР,  по  Казахстану  прокатилась  волна 
арестов  и  преследований,  как  самих 
сельских жителей, так и представителей 
интеллигенции. Они скоро были объявле-
ны  «врагами  народа»,  «националистами» 
и  отправлены  в  лагеря.  Символично,  что 
словно  в  насмешку,  вновь  образованные 
колхозы  получили  имена  И.  Сталина, 
В.  Молотова,  Л.  Кагановича,  С.  Кирова, 
М. Калинина и т. д.
Напрасные жертвы
Такова  была  политика  властей, 
отвергавших  не  только  тысячелетнюю 
культуру  кочевников,  но  и  не  желавшей 
считаться  с  выводами  науки.  Миллионы 
людей  погибли  в  результате  искусственно 
организованного советской властью голода. 
Голод  явился  следствием  насильственного 
перевода  кочевых  казахов  к  оседлости  и 
полной конфискации всего домашнего скота.
 
Тем  самым  людей  лишили  единственного 
источника  существования.  Выдающийся 
историк XX века Роберт Конквест в своем 
известном труде «Жатва скорби» политику 
коллективизации  и  последовавшие  за 
ней  уничтожение  людей,  подавление 
сопротивления,  вынужденные  откочевки 
казахов  за  рубеж  назвал  «колоссальной 
человеческой трагедией казахов». 

-   22  -
мЕмЛЕКЕт тарихЫ    №2, 2012        
-   23  -
история государства    №2, 2012
...Масштабы  трагедии  были  столь 
чудовищны,  что  мы  с  полной  моральной 
отвественностью  можем  обозначить  ее 
как  проявление  политики  геноцида.  Такая 
констатация  вытекает  из  строгих  норм 
международного  права,  зафиксированных 
в 
Международной 
конвенции 
«О 
предупреждении  преступления  геноцида  и 
наказаний за него».
Так,  в  марте  2010  года  Парламентская 
Ассамблея  Совета  Европы  приняла 
документ  «В  память  жертв  Страшного 
Голода  (Голодомор)  в  бывшем  СССР»,  в 
котором призвала всех историков и юристов 
Европы провести совместное независимое, 
объективное  и  лишенное  политической 
подоплеки  исследование  для  того,  чтобы 
полностью  установить  факты  об  этой 
человеческой трагедии и оценить их с точки 
зрения  действующего  международного 
права.
Комитет  по  Правовым  вопросам  и 
Правам  человека,  отмечается  в  документе, 
осуждает  политику  советского  режима 
в  1932-1933  годы  и  оценивает  ее  как 
преступление  против  человечества,  на-
целенное  на  физическое  уничтожение 
крестьян  в  Украине  и  других  областях, 
населенных  этническими  украинцами,  а 
также в Казахстане и других частях прежне-
го Советского Союза. 
В  результате  голода  эта  политика 
привела  к  миллионам  смертей.  В 
процентном  соотношении,  пишется  в 
документе,  в  Казахстане,  чье  население, 
в  основном,  традиционно  вело  кочевой 
образ  жизни,  и  оказывало  сопротивление 
против  принудительной  коллективизации, 
погибших намного больше, чем в советской 
Украине. 
Классификация  Голодомора  в  Украине 
и  Великого  Голода  в  Казахстане  признана 
геноцидом многими странами официально, 
включая  США,  Канаду,  Австралию, 
большинством стран Латинской Америки и 
Восточной Европы.
Словно  тяжелейшая  рана,  данная 
проблема  будоражит  умы  и  совесть 
казахстанцев. До сих пор не все материалы 
изучены 
и 
исследованы, 
оказались 
незатронутыми  отдельные  монографии 
историков России, Украины. За прошедший 
период  было  найдено  множество  новых 
данных,  в  том  числе,  хранящихся  и  в 
зарубежных  архивах,  введенных  в  оборот 
благодаря  государственной  программе 
«Мәдени  мұра».  Опубликована  мемуарная 
литература  крупных  политических  деятелей 
Д. Кунаева, К. Черненко и других, которая 
позволяет  дополнить  найденный  материал. 
Имеются фундаментальные труды западных 
ученых,  ранее  практически  не  затрагивае-
мые казахстанскими исследователями. Так, 
например,  кроме  известного  нам  ученого-
историка Р. Конквеста, проблематику голода 
изучали  И.  Огайон,  М.Б.  Олкотт,  Н.  Верт, 
Н.М.   Неймарк,  Р.У. Дэвис,  С. Уиткрофт  и 
др.  К  слову,  в  готовящейся  к  изданию 
коллективной  монографии  ученых  Инсти-
тута  истории  государства,  посвященной 
коллективизации  и  голоду,  мы  попытались 
осветить  западную  историографию  по 
данной  проблеме,  которая  на  наш  взгляд 
придает  ей  дополнительную  научную 
значимость. 
Научное осмысление и анализ прошлой 
трагической истории важны и необходимы 
нынешним  и  последующим  поколениям 
казахстанцев  для  извлечения  уроков  из 
негативных последствий волюнтаристского 

-   22  -
-   23  -
история государства    №2, 2012
социального  эксперимента,  приведших  к 
гибели  огромного  числа  людей.  Это  была 
величайшая  гуманитарная  катастрофа 
казахского  народа.  Огромные  жертвы, 
сПисоК ЛитЕратурЫ
1 VI Пленум Казахского краевого комитета ВКП(б). - Алма-Ата, - 193 6.
2 http://kazakhstan.news-city.info/docs/sistemso/dok_pershb.htm
3 Алланиязов Т.   Войсковые   подразделения   ОГПУ   в  Казахстане // Қазақ тарихы. - 2004. - 
№ 2. 
4 Алексеенко А.Н. Население Казахстана. 1920-1990-е гг. - Алматы, 1993. - 320 с.
тҮЙІН
Мақаланың авторы: тарих ғылымдарының докторы, профессор, ҚР БҒМ ҒК Мемлекет тарихы 
институтының директоры Бүркітбай Ғелманұлы Аяған.
Автор  мақалада  жаппай  ашаршылыққа  соқтырған  Қазақстанның  ауыл  шаруашылығындағы 
ұжымдастырудың  саяси-құқықтық  негізіне  талдау  жасайды.  Сондай-ақ  жаппай  ұжымдастыруға 
қарсы болған шаруалардың негізі көтеріліс ошақтары қарастырылып, кулактарды жою мен халық-
тың Қазақстаннан тыс аймақтарға үдере көшуінің нақты деректері келтірілген. 
SUMMARY
Author of the article: Ayagan Burkitbay Gelmanuly, doctor of historical sciences, professor, director 
of the Institute of State History of the Committee of Science of the Ministry of Education and Science of 
the Republic of Kazakhstan.
The author analyses the political and legal bases of collectivization in Kazakhstan which  brings mass 
famine.The  main points of peasant resistance against mass collectivization are considered, the statistic data 
on deculacization and migration of population of Kazakhstan abroad are given in the article.
положенные  на  алтарь  строительства 
«социалистического 
рая», 
оказались 
напрасными  и  не  дали  ожидаемого 
эффекта. 

-   24  -
мЕмЛЕКЕт тарихЫ    №2, 2012        
-   25  -
история государства    №2, 2012
Халқымыздың  құрамына  енген  ру-
тайпалар  мен  халықтардың  тарихын  қоса 
алғанда,  мыңдаған  жылдарды  қамтитын 
қазақ  халқының  тарихы  кез  келген  басқа 
этностар  мен  халықтардың  тағдыры 
тәрізді  ұлы  шарықтаулар  мен  трагедиялық 
шыңырауларды басынан өткерді. Даму мен 
өркендеудің шарықтау кезеңдері қатарында 
сақ  тайпаларының  дәуірін,  Ұлы  Түрік 
қағанаты,  Ақ  орда  –  одан  кейінгі  Қазақ 
хандығы  кезеңдерін,  ХХ  ғасырдың  екінші 
жартысын    және     қазақ     мемлекеттілігі-
нің   қайта   шаңырақ   көтеріп,   Елбасымыз 
Н.Ә. Назарбаевтың басшылығымен тәуелсіз 
Қазақстанның  өсіп-өркендеуге  аяқ  басқан 
қазіргі кезеңін айтуымызға болады. Әрине, 
ата-бабаларымыздың  ұлы  істері  мен  өз 
тарихымыздың басқа да жасампаз кезеңде-
рі  туралы  арнайы  тоқтап  кетуге  болар  еді, 
алайда  газет  мақаласының  тар  шеңбері 
ондай мүмкіндік бермесі анық.
Қазақ  халқының  трагедиялық  кезеңдері, 
ең біріншіден, жоңғар шапқыншылығымен 
байланыста  көрініс  табатын  «Ақтабан 
шұбырынды»  трагедиясымен  еске  түседі. 
Халқымыздың  тарихының  тағы  бір 
трагедиялық  беті  Ресей  империясының 
отарлық  саясаты  мен  Қоқан  хандығының 
өктемдігінің нәтижесінде мемлекеттілік пен 
тәуелсіздіктен айырылуымен байланысты.
Қазақ халқы ХХ ғасырда өз тарихында-
ғы бұрын-соңды көрмеген орасан трагедия-
ға  тап  болды.  Осы  орайда,  ХХ  ғасырдың 
алғашқы  жартысы,  яғни  оның  екінші, 
үшінші,  төртінші  онжылдығы  қазақты 
халық  ретінде  жүйелі  әрі  ойластырылған 
жою кезеңі ретінде есте қалады. Бұл кезең 
Бірінші дүниежүзілік соғыстың барысында 
орын  алған  1916  жылғы  көтерілістен 
басталып, ол патшалық Ресейдің жазалаушы 
әскерлерінің  тұтас  ауылдарды  қынадай 
қыруымен жалғасты. Сол кезеңдегі Ресейде 
радикалды  социалистердің  билік  басына 
келуі империя шеңберінде азамат соғысына 
ұласқан  қанды  қақтығыстарға  жол  ашты. 
Қазақстан  мен  қазақ  халқы  империяның 
басқа да құрамдас бөліктері тәрізді «ақ» пен 
«қы зыл»  болып  бөлінген  азамат  соғысына 
еріксіз тартылып, орасан қайғыны басынан 
өткерді.
Идеологиялық  лагерлерге  бөлінген 
күштердің  барлығы  тұрғындардың  азық-
К.Н. Бұрханов
Қазақстан республикасы 
Парламенті мәжілісінің депутаты, профессор
тарих ШЫНдЫҒЫ ЖӘНЕ ЗамаНауи ҚоҒам
аннотация
Автор мақалада  ХХ ғасырдағы халықтың Ұлы трагедияларын, репрессия, ашаршылық, 
ұжымдастыру  және  тәркілеу,  отырықшылыққа  күштеп  көшіру  саясатын,  ашаршылық 
нәубетін қарастырған. Ол 31 мамырды Тоталитаризм құрбандарын еске алу күні ретінде 
жариялауды ұсынады.   
түйінді  сөздер:  тоталитарлық  режим,  әлеуметтік  эксперимент,    тәркілеу 
(конфискациялау)  саясаты,  репрессия,  ұжымдастыру  кезеңі,  колхоздарды  құру,  күштеп 
отырықшыландыру саясаты, ашаршылық нәубеті.
УДК [94:612.391] (574) ''193''

-   24  -
-   25  -
история государства    №2, 2012
түліктері  мен  мал-мүліктерін  тартып  ала 
отырып,  халықты  қанға  бөктірді.  Азамат 
соғысының  аяқталуымен  елімізде  1921-22 
жылдары ашаршылық орын алды. Өкінішке 
қарай,  осы  кезеңдегі  ашаршылық  ауқымы 
тарих  ғылымында  әлі  күнге  дейін  толық 
зерттелмеген проблема екенін айта кетуіміз 
керек. Қазақстан одан кейін КСРО құрамы-
на  еніп,  тоталитарлық  режім  жүргізген 
әлеуметтік  эксперименттің  қуыршағына 
айналды.
Осы  кезеңде  қазақ  халқының  басына 
түскен  теперіштер  тұрғындардың  ауқатты 
бөлігінің  қолдарындағы  мал-мүліктерді 
конфискациялаумен жалғасты. Кеңес билігі 
бұл мәселеде ортақ өлшемдерді басшылыққа 
алғандықтан,  ол  біздің  халқымызға  орасан 
зардап  әкелді.  Мәселен,  Ресейдің  орта 
бөлігінде  2-3  сиыры  бар  адамдар  ауқатты 
шаруашылық  иесі  ретінде  қарастырылса, 
көшпенді және жартылай отырықшы қазақ 
ауылдарында  малдың  көп  болуы  табиғи 
әрі  өмірлік  қажеттіліктен  туындайтын. 
Ресейдің орта бөлігіндегі орыс шаруасының 
егін  егетін  және  басқа  да  қосалқы 
шаруашылығы бар болса, қазақ шаруасын-
да  ол  жоқ  болатын.  Қазақ  халқының 
көшпенді  өмір  сүруінен  туындаған  табиғи 
шаруашылық  ерекшеліктерін  көре  тұрып 
елемеудің  нәтижесінде  іске  асырылған 
конфискациялау  саясаты,  бір  жағынан 
мал  басының  азаюына,  екінші  жағынан 
ашаршылыққа және осының тікелей салдары 
ретінде қазақ халқының едәуір көп бөлігін 
Қытай,  Моңғолия,  Иран,  Өзбекстан,  Ресей 
және  тағы  басқа  елдерге  қоныс  аударуға 
душар етті. Тоталитарлық режім жүргізген 
жойқын саясаттың нәтижесінде орын алған 
күштеп  ұжымдастыру  кезінде  қазақ  халқы 
өз тарихындағы ең сұмдық апатқа – жаппай 
ашаршылыққа ұшырады. Қазіргі күнге дейін 
ашаршылықтан қайтыс болған адамдардың 
нақты санын білу мүмкін емес. Тарихшылар 
Ресей  империясында,  одан  кейін  Кеңес 
Одағында жүргізілген халық санағын негізге 
ала отырып, осы нәубеттен қазақ халқының 
тең жартысы ажал тапқанын айтады.
1897  жылы  Ресей  империясында 
жүргізілген халық санағы қазіргі Қазақстан 
аумағында өмір сүрген 4,5 миллионға жуық 
тұрғындардың ішінде қазақтардың үлесінің 
4 миллионға жуық екенін көрсеткен болса, 
1939  жылы  республикадағы  қазақтардың 
үлесі 2 миллионнан сәл ғана асты.
Демек,  осы  кезеңде  қазақ  халқы  этнос 
ретінде  жер  бетінен  толық  жойылудың  аз-
ақ  алдында  тұрды.  Халқымыздың  басына 
төнген нәубет бұлты бұдан кейін де сейілмеді. 
1936-37  жылдардағы  жаппай  репрессиялар 
ұлт қамын жеген қайраткерлерімізді баудай 
түсірді.  Репрессия  тоталитарлық  режімнің 
оппоненттері  ретіндегі  алашордалықтарды 
да,  шығармашылық  зиялы  қауым  мен  дін 
өкілдерін  де,  сонымен  қатар  тоталитарлық 
режімге  бар  ынта-шынтасымен  қызмет 
етіп  жүрген  Қазақстан  коммунистік 
партиясының  танымал  қайраткерлерін  де 
бірдей жалмады.
Ұлт  қайраткерлерінің  айтарлықтай 
көп  бөлігінің  репрессияларға  ілігуі  ХХ 
ғасырдағы  қазақ  халқының  басына  түскен 
нәубетті тоқтата алмады. Одан кейін тұтанған 
Екінші  дүниежүзілік  соғыс  кезінде  әскер 
қатарына 700 мыңнан астам қазақ ұлтының 
өкілдері  шақырылып,  оның  жартысынан 
көбі  майдан  даласынан  оралмады.  Қазақ 
халқының  ержүрек  ұл-қыздары  өз  елінің 
тоталитарлық режімінен көрген азаптарына 
қарамастан, Отанды қорғау ісінде батырлық 
пен тектіліктің өнегесін көрсете білді.

-   26  -
мЕмЛЕКЕт тарихЫ    №2, 2012        
-   27  -
история государства    №2, 2012
Осы  кезеңде  Қазақстанға  репрессияға 
ұшыраған  халықтарды  күштеп  қоныс-
тандыру  басталды.  Халқымыз  өз  басына 
түскен  орасан  зор  нәубеттерге  қарамай, 
тоталитарлық  режімнің  соқыр  күшінің 
тәлкегіне  түскен  шешен,  ингуш,  поляк, 
корей,  неміс,  күрд  және  басқа  халықтарды 
өз бауырына басып, барымен бөлісті.
Ұлы  Отан  соғысында  қол  жеткізген 
жеңістен кейін де қазақ халқын қатал тағдыр 
маңдайынан сипай қойған жоқ. 1952 жылы 
қоғамның  шығармашылық  зиялы  тобына 
қарсы  бағытталған  репрессияның  екінші 
толқыны басталды. 1954 жылы сол кездегі 
КСРО орталық органдарының ұйғарымымен
 
Қазақстан  тың  жерлерді  игеру  нысанына 
айналып,  ғасырлар  бойы  халықты  асырап 
келген  жусан  иісі  аңқыған  далаға  соқа 
түрені салынды. Бұл, өз кезегінде, Кеңестер 
Одағының  түкпір-түкпірінен  келген  бірне-
ше  миллион  адамдардың  республикадағы 
ұлттық  арасалмақты  одан  сайын  күрт 
өзгертуіне  алып  келді.  ХХ  ғасырдың 
бірінші  жартысында  орын  алған  осындай 
нәубеттердің  нәтижесінде,  қазақ  халқы  өз 
жерінде азшылыққа айналды.
Өткен ғасырда орын алған трагедиялық 
оқиғалардың  қатарында  1932-33  жыл-
дары  орны  толмас  апатқа  алып  келген 
ашаршылықтың алатын орны ерекше.
Сталиндік  басшылықтың  ешкіммен 
санаспайтын  ұр  да  жық  саясатының 
арқасында  Қазақстанды  ұжымдастыру 
науқаны  1932  жылдың  көктеміне  бітуі 
тиіс  (көшпенді  және  жартылай  көшпенді 
аудандардан  басқа)  аймақтардың  қатарына 
енгізілді.  Ұжымдастыру  кезеңі  –  Кеңестер 
Одағы  тарихының  трагедиялық  беттерінің 
бірі, өйткені осы кезде ауылдарда жүргізіл-
ген  революциялық  сипаттағы  ауқымды 
өзгерістер халық үшін тым қымбатқа түсті. 
1927  жылғы  желтоқсан  айында  өткен 
Бүкілодақтық  коммунистік  (большевиктік) 
партияның XV съезінде ауыл шаруашылы-
ғын  толығынан  ұжымдастыру  туралы 
саяси  шешім  қабылданды.  Ел  басшылығы 
елде  жүргізіліп  отырған  социалистік 
өзгерістерді ірі машиналық индустрия мен 
қол күшімен іске асатын ұсақ тауарлы ауыл 
шаруашылығының үйлесімді негізінде сәтті 
жүзеге асыру мүмкін емес деп шешті. Съезд 
шаруаларды  тез  және  жаппай  біріктіре 
отырып,  ірі  машина-трактор  стансаларын 
(МТС)  құру  арқылы  аграрлық  саладағы 
еңбек  процестерін  механикаландыру  жо-
лымен  ірі  астық  және  ет-сүт  өнімдерін 
шығаратын  ұжымдық  шаруашылықтар  құ-
ру туралы қаулы қабылдады.
Ұжымдастыру  барысында  жиырма-
сыншы  жылдардың  басындағы  әкімшілік 
және  таптық  әдістерді  көп  қолдану  басты 
құралға  айналды.  Ұжымдастырудың  басты 
әдісі  ретінде  кең  қолданылған  мәжбүрлеу 
саясаты  колхоздарды  құру  принципінің 
бұзылуына  және  осы  бағыттағы  басқа  да 
көптеген солақайлықтарға ұрындырды.
Қазақстанда  ұжымдастыру  науқаны 
1932  жылға  таман  аяқталуы  тиіс  болса  да, 
Ф.И. Голощекин басқарған жергілікті билік 
қазақтарды  күштеп  отырықшыландырумен 
және  қолдарында  малы  көп  шаруалардың 
мал-мүліктерін  тартып  алу  жолымен  бұл 
процесті  тым  асығыс  жүргізді.  Мәселен, 
1928  жылы  барлық  шаруашылықтардың 
2  пайызы  ғана  ұжымдастырылса,  1930 
жылдың  көктемінде  шаруашылықтардың 
50 пайызы, осындай қалды бастан кешті, ал 
1931 жылдың күзіне таман бұл көрсеткіш 65 
пайызды құрады.
1929  жылғы  қараша  айында  өткен 

-   26  -
-   27  -
история государства    №2, 2012
Бүкілодақтық  коммунистік  (большевиктік) 
партияның  Орталық  комитетінің  пле-
нумында  басқа  да  мәселелермен  қатар, 
колхоз  қозғалысын  дамыту  мәселесі 
талқыланып, 
«Ауыл 
шаруашылығын 
қайта  құруға  басшылық  жасауды  жақсарту 
шаралары»  қабылданды.  Қазақстанның 
Өлкелік  комитетінің  пленумы  1929  жыл-
ғы  желтоқсан  айында  Бүкілодақтық 
коммунистік  (большевиктік)  партияның 
Орталық комитетінің пленумының тапсыр-
маларын  орын дау  жолдарын  талқылай 
отырып,  көшпенділерді  отырықшылық 
өмірге  көшіруді  ұжымдастыруды  жү-
зеге  асырудың  басты  бағыты  және 
қажетті  шарты  деп  ұйғарды.  Қазақстан 
өлкелік  комитеті  сол  уақыттағы  566 
мың  көшпенді  және  жартылай  көшпенді 
шаруашылықтардың 544 мыңы 1930 жылғы 
қаңтар  айына  дейін  отырықшылыққа  өтуі 
тиіс  деп  шешім  қабылдады.  Яғни  қазақ 
халқын  отырықшылыққа  күштеп  көшіру 
ұйғарылды.  Осындай  солақай  саясаттың 
нәтижесінде  қазақ  халқы  үшін  ғасырлар 
бойы  дәстүрлі  шаруашылық  түрі  болып 
келген  жайылымдық  мал  шаруашылығы-
ның  тамырына  балта  шабылды.  Бұл 
қазақ  даласында  бұрын-соңды  болмаған 
ашаршылыққа алып келді.
Колхоз 
қозғалысының 
алдыңғы 
қатардағы  «озаттарының»  көрсеткіштері 
жоғарыда  айтып  кеткен  ұжымдастырудың 
тездетілген  қарқынынан  да  асып  түсті. 
Мәселен, осы уақытта Орал және Петропавл 
округтеріндегі барлық шаруашылықтардың 
70  пайызы  колхоз  қатарына  ендірілді. 
1931  жылдың  күзіне  таман  Қазақстандағы 
барлық  122  ауданның  78  ауданында 
шаруашылықтардың 
70-100 
пайызы 
ұжымдастыруға ілікті.
Осы  кезеңде  отырықшыландырумен 
қатар,  үлкен  аумақтағы  ауылдарды  бір 
жерге  күштеп  қоныстандыра  отырып, 
мал  шаруашылығы  қалашықтарын  құру 
қолға  алынды.  Бұл,  өз  кезегінде,  бір 
жерге  жиналған  малдың  азық-түліктің 
жоқтығынан  жаппай  қырылуына  алып 
келді.  Осы  кезеңде  қоғам  пайдасына  мал-
мүлік пен ауылшаруашылық құралдарымен 
қатар  жеке  мүліктер  де  тартылып  алына 
бас тады.  Соның  салдарынан  қазақтардың 
дәстүрлi мал шаруашылығы күйзелдi, қазақ 
зиялыларының  мәліметтері  бойынша,  сол 
кезде  40,5  млн.-дай  мал  басы  4,5  млн.-ға 
дейін қысқарғаны белгілі.
Ұжымдастырумен  бір  мезгілде  астық 
дайындау науқаны да белсенді түрде қолға 
алынды.  Колхоздарда  астықтың  барлық 
қорлары,  тіпті  тұқым  қорлары  да  тартып 
алына бастады. Тіпті мал шаруашылығымен 
айналысатын  аудандарға  астық  тапсыру 
міндеті  жүктеліп,  қазақтар  осы  міндетті 
орындау  үшін  малдарын  астыққа  айырбас-
тай  бастады.  Одан  бөлек,  үлкен  ауқымда 
жүргізілген  ет  пен  жүн  дайындау  науқаны 
малдарды  жаппай  союға  алып  келді. 
1930  жылдың  қыс  айында  қосымша  жүн 
дайындау  бойынша  түскен  тапсырманың 
салдары елдегі қой түлігінің үлкен бөлігінің 
үсіп өлуіне алып келді. 1930-31 жылдардағы 
кулак тарды  әшкерелеу  шеңберінде  рес-
публикадан  тыс  жерлерге  6800  адам  жер 
ауда рылған  болса,  осы  кезде  Қазақстанға 
Кеңестер  Одағының  басқа  аймақтарынан 
қолында  ештеңесі  жоқ  әшкереленген 
кулактандырудан  180  мың  адам  көшірілді. 
Ұжымдастыру  мен  кулактарды  әшкерелеу 
қатаң  репрессивті  әдістермен  жүргізілді. 
1922-1933  жылдар  аралығында  билікке 
қарсылық  көрсеткені  және  астық  пен 

-   28  -
мЕмЛЕКЕт тарихЫ    №2, 2012        
-   29  -
история государства    №2, 2012
ет  дайындау  науқанынан  мал  мен  астық 
өнімдерін тығуға талпынғаны үшін 33 мың 
адам сотқа тартылды.
Мәжбүрлеп отырықшыландыру – қазақ 
халқының  басына  түскен  жалғыз  нәубет 
емес. Бұл жерде тұрғындардың азық-түлік-
ке деген қажеттілігін ескермей адамдардың 
қолдарындағы  мал  мен  астықты  тартып 
алу  жоспарын  құрған  мемлекет  саясатын 
да назардан шығармау қажет. Тұрғындарды 
ашаршылыққа душар еткен де осы солақай 
саясат болатын.
Солақай 
саясаттың 
нәтижесінде 
Қазақстанның  барлық  өңірлерін  шарпыған 
ашаршылық  орын  алды.  Шаруашылықтар-
ды толық қиратумен басталған ашаршылық 
ауқымы,  шынында  да  тым  қорқынышты 
еді.  Малдарынан  айырылған  қазақтар 
ғасырлар бойы дәстүрлі тамағының негізін 
құрап  келген  ет-сүттен  айырылды.  Астық 
шықпай  қалғандықтан,  ауылдарда  нан  да 
тапшылыққа айналды. Малсыз қалған қазақ 
шаруасына ғасырлар бойы ен жайлау болып 
келген Ұлы дала ажал тұзағына айналды.
1931-33 жылдар аралығында 2 миллион-
ға  жуық  қазақтар  және  басқа  ұлттардан 
тұратын  200-250  мың  қазақстандықтар 
ашаршылықтан ажал құшты.
Ұжымдастыру  қазақ  халқының  көп 
бөлігінің  республикадан  тыс  жерлерге  кө-
шіп кетуіне әкеліп соқтырды. Қазақтардың 
осы  кезде  басқа  елдерге  қоныс  аударуы 
өмірге  түңілуден,  ашаршылықтан,  өмірдің 
қоғамдық  және  экономикалық  негіздерінің 
толық  күйреуінен  туындаған  лажсыз 
әрекеті еді. Бірнеше жүз мыңдаған қазақтар 
Қытай, Моңғолия, Иран, Ресей, Өзбекстан, 
Түркіменстан, Қырғызстан мен Ауғанстанға 
көшіп  кетті.  Нәтижесінде,  республикадағы 
қазақ  ұлтының  саны  екі  есеге  қысқарды, 
әрбір екінші қазақ аштықтан ажал құшты.
Ұжымдастыру  құрбандарының  нақты 
саны  ешқашан  саналған  емес  және  оның 
бұдан кейін анықталуы да неғайбыл. Өйткені, 
1932 жылдан кейін республикада туғандар, 
қайтыс  болғандар  және  тұрғындар  саны 
туралы мәліметтер жарыққа шығарылмады.
Ұжымдастыру  шешіміне  және  оған 
басшылық  жасауға  Кеңестер  Одағын 
мекендеген  барлық  халықтардың  өкілдері 
қатысты.  Әрине,  мұндай  қылмыстық 
сорақылық,  ең  біріншіден,  И.В.  Сталин 
мен  оның  қолшоқпарларының  қандықол 
әрекеттерінің салдары болып табылады. Осы 
мәселеге байыпты көз жіберер болсақ, елді 
индустрияландыру міндетін В.И. Ленин алға 
қойған болатын. Ол өзінің Кеңестер Одағында 
социализмді  құру  жоспарында  «социализм 
кезінде  кез  келген  аспаз  мемлекетті 
басқара  алады…»  және  социалистік 
индустрияландырудың 
капиталистік 
индустрияландырудан  ерекшелігі  сонда, 
егер  капитализмде  индустрияландыру 
одан  кейін  ірі  кәсіпорындарға  айналатын 
ұсақ 
мануфактуралардан, 
цехтардан, 
шағын  және  орта  кәсіпорындардан  бастау 
алып,  эволюциялық  жолмен  дамитын 
болса,  социалистік  индустрияландыру 
ауыр  өндірістен  бастау  алуы  керек.  Ал 
индустрияландыруға  қажетті  қаражатқа 
келер  болсақ,  Лениннің  ойынша,  оны 
мемлекеттік аппаратты қысқартудан, сауда-
саттықтан алуға болады және т.б.
Сталин  өзіне  тән  қарадүрсін  мінезбен 
индустрияландырудың  лениндік  жоспарын 
орындауға  кірісті.  Оған  қажетті  қаражат 
мәселесі  осы  кезде  ашық  көрініс  таба 
бастады.  Мемлекет  жүйелі  басқаруды 
талап  ететіндіктен  мемлекеттік  аппаратты 
шектеусіз  қысқарта  беруге  болмайды,  ал 

-   28  -
-   29  -
история государства    №2, 2012
сауда индустрияландыруға қажетті қаражат 
көзін  бере  алмады.  Осы  кезде  Сталин 
тығырықтан  шығудың  қысқа  әрі  орасан 
көп  құрбандықты  қажет  ететін  қанды 
жолын  таңдады  –  яғни,  шаруалар  есебінен 
индустрияландыру  қолға  алынды.  Әрине, 
өз  шаруашылығының  нағыз  иесі  ретіндегі 
шаруалар  өз  мал-мүліктерін  және  оның 
өнімдерін өкіметке тегін бере қоймасы тағы 
анық.  Тек  ауыл  шаруашылығын  күшпен 
ұжымдастыру  жолымен  және  шаруаларға 
ештеңемен  қамтамасыз  етілмеген,  ешкімге 
түсініксіз  еңбеккүнін  жаза  отырып,  олар-
дың  өндіріп  жатқан  өнімдерін  шектеусіз 
мөлшерде  ала  беруге  болатын.  Ешкіммен 
және  ештеңемен  есептеспейтін  осындай 
озбыр  саясаттың  салдарынан  Кеңестер 
Одағында ашаршылық басталды.
Сталин  өзі  ойға  алған  мәселелерді 
шешуде  халықпен  санасқан  жоқ.  Бір 
ғана  мысал.  У.  Черчилль  И.  Сталинмен 
екеуара  болған  кездесуде  КСРО-да  жүзеге 
асырылған 
ұжымдастыру 
барысында 
бірнеше миллиондаған адамдар ажал құшты 
деген сұрағына, Сталин ол көрсеткіштің тек 
10  миллионнан  сәл  ғана  асады  деп  жауап 
бере  отырып,  ашаршылық  құрбандарының 
елді  индустрияландыру  қа жеттілігінен 
туындағанын  байсалды  түрде  дәлелдеуге 
тырысуы – сау адамның тамағын ішіп, ауру 
кісінің сөзін сөйлегенмен бірдей.
Осындай зұлматты өз басынан өткерген 
біздің  қоғамда  адамзатқа  қарсы  жасалған 
осынау қастандықты ақтап алуға тырысатын 
адамдардың  кездесетіні  өкінішті  жағдай. 
Осы  орайда,  мен  осыдан  оншақты  жыл 
бұрын  Ғылыми  кеңес  жұмысы  барысында 
индустрияландыруды  бел  шеше  қорғаған 
ғылыми  ортада  сыйлы  академикпен  пікір 
таласып  қалғаным  бар.  Мен  сол  кезде  ол 
кісіге «Сіз өзіңіздің сүйікті ұл-қыздарыңыз 
бен немерелеріңіздің өмірін қанша цехтың, 
станоктар мен заводтардың құнына бағалар 
едіңіз?!»  деген  сұрақ  қойдым.  Сұрақ 
жауапсыз қалды…
Тарихта  жекелеген  мемлекеттердің 
индустриалдық дамуының қалай басталғаны
 
туралы  деректер  жеткілікті.  Мәселен,  ХІХ 
ғасырдың екінші жартысында Жапонияның 
15  жастағы  императоры  Муцухито  сол 
кезеңдегі  ең  заманауи  1500  заводты  өз 
қаржысына сатып алып, оларды өз бағасының 
10  пайыз  құнына  ел  кәсіпкерлеріне  сатты. 
Жапония  осыдан  кейін  10  жылдан  кейін 
жетекші индустриялық державаға айналды. 
Санаулы жылдардың ішінде индустриалдық 
тұрғыдан  дамыған  мемлекеттерге  айнал-
ған  Еуропа,  Азия-Тынық  мұхит  аймағы 
елдерінің даму тарихынан көптеп келтіруге 
болады.  Ең  бастысы,  сол  мемлекет тердің 
бірде-бірі өз азаматтарын қанға бөктірмей-
ақ даму мен өркендеудің жоғары деңгейіне 
қол жеткізе алды.
1932-33  жылдары  елімізде  орын  алған 
ашаршылық нәубеті құрбандарының қайғы-
лары  мен  тартқан  теперіштерін  бүгінгі 
күннің биігінен ой елегінен өткізе отырып, 
мына  ақиқатты  анық  айтуымыз  керек: 
біздің  бұл  трагедияны  саясиландыруға, 
оған кінәлілерді іздеуімізге және кек алуға 
шақыруымызға  құқымыз  жоқ.  1932-33 
жылдағы ашаршылық нәубеті Қазақстаннан 
басқа  азық-түліктің  мол  белдеуі  саналып 
келген  Украина,  Ресейдің  Поволжье  өңірі 
мен Сібірді де аямай шарпыды. Сондықтан 
тарихымыздың  бұл  кезеңі  бүкіл  Кеңес 
халқының  трагедиясы.  Ашаршылық  нәубеті 
сол кезеңде бір елде өмір сүрген халықтардың 
ортақ қайғысы болғандықтан, ол зұлматтың 
құрбандарын  еске  алу  халықтарды  бірікті-

-   30  -
мЕмЛЕКЕт тарихЫ    №2, 2012        
-   31  -
история государства    №2, 2012
руі  тиіс.  Тек  тарихи  өткенімізден  сабақ 
ала  отырып  және  өткен  тарихымыздың 
төңірегінде бір ұйғарымға келе отырып қана 
болашақта  сондай  қайғылы  оқиғалардың 
қайталанбауына берік негіз сала аламыз.
ТМД  елдерінің  тарих  институттары 
директорларының отырысында «тарих ащы 
шындық болса да, агрессивті болмауы тиіс» 
деген менің пікіріммен барлық әріптестерім 
келіскен еді. Өйткені, тарих – этностардың, 
халықтардың, мемлекеттердің, адамдардың 
әртүрлі  топтары  мен  жекелеген  азаматтар-
дың  тағдырын  қозғайтын  ғылым.  Сондық-
тан  тарихты  саясиландыру,  өзінің  бүгінгі 
саяси  мүддесіне  сай  тарихи  дәйектерді 
бұрмалаушылық пен желеу ету халықтарды 
қантөгістер  мен  бітпейтін  өшпенділікке 
алып  келуі  мүмкін.  Осы  жерде  танымал 
тарихшының  «тарихқа  тапаншамен  оқ 
атсаң,  –  ол  зеңбірек  соққысымен  жауап 
береді»  деген  сөзін  есте  ұстаған  абзал. 
Тарих  ғылымы  –  барлық  дәуірлер  мен 
халықтардың  ұлы  ұстазы.  Сондықтан  біз 
тарих тағылымын басшылыққа ала отырып 
және  еліміздегі  барлық  халықтармен 
ауызбірлікте  өмір  сүріп, 
Қазақстан 
Республикасының  жасампаз  болашағына 
бастайтын  заманауи  тарихымыздың  жаңа 
беттерін ашуға тиіспіз.
Қазақстан  Республикасы  Президентінің 
1997  жылғы  Жарлығы  бойынша  біздің 
елімізде  31  мамыр  –  Саяси  қуғын-сүргін 
құрбандарын еске алу  күні ретінде аталып 
өтеді.  Осы  орайда,  күнтізбемізді  нәубет 
жылдарының  тағы  бір  азалы  күнін  еске 
алумен  толтырмай-ақ,  31  мамырды 
Тоталитаризм  құрбандарын  еске  алу  күні 
ретінде жариялауды ұсынамын. Бұл осы күні 
еліміздегі барлық мешіттер мен шіркеулерде 
тоталитарлық  режімнің  қолынан  ажал 
құшқан  боздақтардың  аруақтарына  дұға 
бағыштауға  және  еліміздегі  барлық  ұлттар 
мен  діндердің  ашаршылықтан  қаза  болған 
құрбандарын  еске  алуға  мүмкіндік  берер 
еді.  Хал қымызда  «Өлі  разы  болмай,  тірі 
байымайды»  деген  өмір  даналығынан 
туындаған  сөз  бар.  Мен  өз  мақаламды 
«Өткенімізге  лайықты  құрмет  көрсете 
отырып, 
жасампаз 
болашағымыздың 
іргетасын  бірлесіп  көтерейік»,  деген 
қарапайым  өмір  шындығынан  туындайтын 
ауызбірлік пен татулыққа шақырған сөзбен 
аяқтағым келеді.
ӘдЕБиЕттЕр тІЗІмІ
1 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030. - Алматы, 1997. 
2 Қозыбаев М.Қ. Жауды шаптым, ту байлап. - Алматы: «Ғылым», 1993. 
3 Тәтімов М.Б. Демография – халықтану. - Алматы: «Өнер», 1994. 
4 Асылбеков М.Х. Основные итоги Всесоюзной переписи населения 1939 года по Казахстану 
// Население Казахстана по Всесоюзной переписи населения 1939 года.  - Алматы: Издательство 
«Арыс», 2009. - Т. 1
5 Козыбаев М.К. Демографические исследования в Казахстане: итоги и перспективы // Вестник 
Академии наук Казахской ССР. 1991. - № 11. 
6  Козыбаев  М.К.,  Алдажуманов  К.С.  Тоталитарный  социализм:  реальность  и  последствия.  - 
Алматы: Фонд «ХХІ век», 1997.
7  Асылбеков  М.Х.,  Құдайбергенова  А.И.  Қазақстан  халқының  әлеуметтік  демографиялық 

-   30  -
-   31  -
история государства    №2, 2012
жағдайы (1939-1959 жж.). - Алматы: «Өркениет», 2005.
8 Қойгелдиев М.Қ., Т.О. Омарбеков Тарих тағылымы не дейді? - Алматы: «Ана тілі», 1993.
9 Қозыбаев М.Қ., Алдажұманов Қ.С., Әбілғожин Ж.Б.  Қазақстандағы күшпен колликтивтенді-
ру: қорлық пен зорлық. - Алматы, 1992.
10 Ленин В.И. Собрание сочинений.  - Москва, 1954. - Т.14.
рЕЗЮмЕ
Автор статьи: доктор политических наук, профессор, депутат Мажилиса Парламента Республи-
ки Казахстан Бурханов Камал Низамович.                                                           
В  данной  статье  рассматриваются  вопросы  великой  трагедии  казахского  народа,  массового 
голода  20-30-х  годов  ХХ  века,  кампания  коллективизации  и  конфискации,  а  также  вопросы 
преследований и репрессий. 
SUMMARY
Author of the article: Burkhanov Kamal Nizamovich, doctor of historical sciences,  professor, deputy 
of the Majilis of the Parliament of the Republic of Kazakhstan.
This article deals with the great tragedy of the Kazakh people, with the famine in 20-30s of the XX 
century, with the company of confiscation and collectivization and the issues of political persecution and 
repression are discussed as well.

-   32  -
мЕмЛЕКЕт тарихЫ    №2, 2012        
-   33  -
история государства    №2, 2012
Трагическая  история  массового  го-
лодомора  30-х  гг.  ХХ  в.  в  СССР  учит,  что 
насилием  и  жестокостью  нельзя  создать 
новый  социальный  порядок.  Сталинское 
руководство  и  в  его  лице  Казкрайком  во 
главе  с  Голощекиным  создало  голод  в 
Казахстане  своей  собственной  политикой 
в  области  планирования  обязательных 
госпоставок  сельхозпродукции,  нацеленной 
на изъятие у крестьян как можно большего 
количества  зерна.  Издержки  планирования 
компенсировались 
административно-реп-
рессивным  ресурсом  сталинского  режима, 
что  привело  к  голоду,  многочисленным 
жертвам  и  разрухе.  Большевистское  ру-
ководство проводило в отношении крестьян 
безжалостную и жестокую политику. В целом, 
советская  сельскохозяйственная  политика 
вытекала  из  большевистской  идеологии, 
она  была  подчинена  идее  форсированной 
индустриализации аграрной страны.  
Великий  голод  30-х  гг.  в  Казахстане 
действительно  предстает  как  величайшая 
народная 
трагедия 
и 
национальная 
катастрофа,  невиданная  прежде  в  истории 
казахского  народа  и  других  народов 
Казахстана.  Никогда  в  истории  не  было 
неописуемых фактов поедания отцом своего  
ребенка. В  архивных документах содержатся 
жуткие  примеры,  неподдающиеся  здравому 
смыслу: «…в Айртавском (так в документе – 
Ж.К.) районе, в селе Ольговка, член коммуны 
«Щит»  Т.  совместно  со  своей  женой  съели 
труп двухлетнего ребенка и одного мальчика 
–  казаха.  Ими  же  зарезана  одна  старуха, 
мясо  которой  съедено.  При  обыске  у  Т. 
обнаружено человеческое мясо, варившееся 
в казане. Ведется следствие. О положении в 
районах информирован Казкрайком ВКП (б). 
По  делам  о  хищениях  продпомощи  ведется 
следствие» [1].
Архивные 
материалы 
содержат 
Ж.У. Кыдыралина
институт истории государства КН моН рК, 
первый заместитель директора, профессор
вЕЛиКиЙ гоЛод 1932-1933 гг. 
в КаЗахстаНЕ – трагЕдия Народов
аннотация
Статья посвящена освещению исторических уроков трагедии массового голода 1932-1933 
гг., имевшего тяжелые последствия как для казахского народа, так и других народов СССР. 
На основе использования огромного количества архивных источников автор воспроизводит 
масштабы  и  потери  в  результате  всенародной  трагедии.  В  статье  обобщены  последствия 
трагедии: демографический урон, который дает о себе знать и по сей день; незаживающие 
раны и боль в исторической и генетической памяти народа.
Ключевые  слова:  массовый  голод,  сталинская  политика,  форсированная 
индустриализация,  продналог,  репрессии,  насильственная    коллективизация,  откочевки 
населения, демографическая катастрофа.
УДК 94 (574) ''1932/1933''

-   32  -
-   33  -
история государства    №2, 2012
множество  фактов  распространившихся  в 
голодающих  районах  республики  массовых 
случаев  употребления  суррогатов  пищи, 
людоедства и трупоедства. Так, в информации 
уполномоченных  Даниловского,  Шешкена, 
Сергеева от 5 мая 1930 года на имя секретаря 
Крайкома ВКП(б) Рошаля говорится: «Остро-
та  продзатруднений  (в  Семипалатинском, 
Павлодарском,  Кустанайском,  Петропав-
ловском, Акмолинском и Уральском
 
округах) 
характеризуется  употреблением  в  пищу 
голодающими  падали,  отбросов,  молотой 
кости  и  других  суррогатов.  В  ряде  мест 
колхозники  выделяют  людей  для  ловли 
сусликов с целью употребления последних в 
пищу…» [2].
В  этой  обстановке  народного  бедствия 
ужасающими  выглядят  допускавшиеся 
факты  разбазаривания  и  хищений  при 
распределении продовольственной помощи, 
предназначенной  для  голодающих,  со 
стороны 
некоторых 
представителей 
партийно-советского  актива  на  местах. 
Группа  руководящих  работников  Жана-
Аркинского  р-на,  во  главе  с  председателем 
РИКа 
(районного 
исполнительного 
комитета  –  Ж.К.)  Абдрахмановым,  систе-
матически  занималась  расхищением  и 
разбазариванием фондов продпомощи. Всего 
по  району  расхищено  свыше  10  000  пудов 
продпомощи.  В    результате  этого  только 
за  период  май-октябрь  1932  г.  и  январь 
1933  г.  по  району  зарегистрировано  более 
1  000  случаев  голодной  смерти  (по  делу 
арестовано  78  человек,  в  том  числе  группа 
ответственных работников района и аульных 
«лжебельсенды».  В  Джаныбекском  районе 
председатель РИКа Сатканов, руководивший 
распределением продпомощи нуждающимся, 
в течение 17 дней задерживал отгрузку хлеба 
в  голодающие  аулы.  В  результате  в  аулах 
двух  аульных  советов  от  голода  умерло  70 
человек [1].
Голод  породил,  как  уже  отмечалось, 
другие  негативные  социальные  явления 
и  наиболее  крайние  их  формы.  Одним  из 
тяжелых  последствий  голода  было  появле-
ние  такого  феномена  социальной  деграда-
ции общества, как детская беспризорность 
–    явления,  наблюдаемого  в  период 
социальной  разрухи,  войн  и  общественных 
катаклизмов.  Увеличивалось  количество 
беспризорных  детей,  масштабы  которого 
тревожили  правительство,  что  побуждало 
его  принимать  соответствующие  меры: 
открывать детские дома и выделять средства. 
Так,  Распоряжением  Наркомата  снабжения 
СССР  о  принятии  на  централизованное 
снабжение  10  тысяч  беспризорных  детей 
в  детские  дома  Казахстана  от  7  августа 
1933 
г. 
предусматривалось 
принять 
на  централизованное  снабжение  с  15 
августа  дополнительно  10  тысяч  детей  – 
беспризорников,  организованных  в  детских 
домах Казахстана, доведя общий контингент 
по Казахстану до 70 тыс. человек [3].
В  другой  докладной  записке  Северо-
Казахстанского  областного  отдела  ОГПУ  
партийному руководству и исполнительным 
органам  области  от  21  июля  1933  г. 
сигнализировалось  о  том,  что,  «начиная  с 
февраля месяца с.г., в ряде казахских колхозов 
Тонкерейского (так в документе – прим. Ж.К.) 
района  ощущалось  резкое  продовольствен-
ное  затруднение  с  последующими  фактами 
опухания  и  смертности.  За  10  дней  июля 
месяца  в  колхозе  «Дружина»  Сергеевского 
сельсовета (радиус Коноваловской МТС) на 
почве  продзатруднения  умерло  5  человек, 
на сей день есть ряд колхозников, опухших. 

-   34  -
мЕмЛЕКЕт тарихЫ    №2, 2012        
-   35  -
история государства    №2, 2012
В  колхозе  «Стенька  Разин»  Семипольского 
сельсовета  основным  продуктом  питания 
является  обрат,  продовольственного  же 
хлеба,  картофеля  нет.  Один  колхозник  на 
почве  голода  умер,  опухших  четыре  семьи. 
В  колхозе  «Аргалык»  Сротенского  [так  в 
документе – Ж.К.] сельсовета от недоедания 
опухло 5 семей, продуктовым хлебом колхоз 
не располагает [4].
Голодный  мор  30-х  гг.  имел  место  и  в 
других регионах республики. Умирали люди 
и в Гурьевском округе, находившемся тогда 
в  составе  Западно-Казахстанской  области. 
Гурьевский  округ  занимал  территорию  в 
246, 5 тыс. кв. км при населении в 201,3 тыс. 
человек,  из  них  казахского  населения  78,3 
процента. Все районы округа были кочевыми 
и  полукочевыми.  Основной  отраслью 
сельского  хозяйства  в  Гурьевском  округе 
было  животноводство.  И  оно  претерпело 
за  1931-1933  гг.  беспрецедентный  урон. 
Архивные 
документы 
представляют 
следующую  динамику  случившейся  здесь 
катастрофы:  в  1929-1930  гг.  в  Гурьевском 
округе  насчитывалось  1.307.500  голов 
крупного рогатого скота, а в 1933 г. поголовье 
скота составляло  всего 241 тысячу, в 1934 г. 
– 208 тысяч.
Об  угрозе  очередного  голода  30-х  гг. 
говорили еще в конце 20-х гг. На заседании 
Гурьевского     окрисполкома      25    ноября 
1929  г.  констатировалось:  «Положение  аула 
в  продовольственном  отношении  признать 
тяжелым,  налицо  серьезная  угроза  голода, 
в  особо  трудном  положении  находятся 
батраки,  беднота,  маломощные  середняки. 
Отсутствие продовольствия в аулах привело 
к  употреблению  в  качестве  пищи  кумарчук 
(дикорастущий хлеб) и «атчонкай» (коренья 
трав),  однако  острый  недостаток  этих  трав 
вызывает массовый убой скота» [5].
В  ходе  заготовок  сельхозпродукции, 
налогообложения, 
конфискации 
скота, 
принуждения к оседанию и других силовых 
кампаний  широко  применялись  реп-
рессивные  меры  в  отношении  крестьян 
и  шаруа.  О  масштабах  антикрестьянских 
репрессий  говорят  такие  цифры  из  сводки 
о  движении  уголовных  дел  по  Гурьевскому 
округу за время с 1 января 1933 г. по 1 января 
1934 г.: осуждено 2002 человека, в том числе 
кулаков – 269, зажиточных – 19, середняков – 
78, бедняков – 946, колхозников – 368, рабочих 
– 393. Наиболее распространенными видами 
преступлений  указаны  скотокрадство,  убой 
скота,  хищение  хлеба,  товарных  ценностей 
и  растрата  [5].  Несмотря  на  масштабы 
бедствия  и  непосильный  налоговый  и 
хозяйственный  пресс,  наложенный  госу-
дарством  на  колхозников,  и  недовольство 
населения, центральные власти не пытались 
смягчить  своей  политики,  напротив, 
требовали  от  руководителей  республик, 
краев  ужесточения  репрессивных  мер 
воздействия  за  невыполнение  планов  и 
ставили  вопрос  открыто  вплоть  до  смены 
руководства регионов.  
Между  тем  разразившийся  по  всему 
Казахстану  голод  косил  людей.  Архивные 
документы, собранные по разным регионам 
республики, указывают на это. Так, о случаях 
голодной  смерти  сообщалось  в  секретных 
докладных записках Гурьевского окружного 
отдела  ОГПУ,  направляемых  в  окружной 
комитет  партии.  В  записке  от  29  сентября 
1933  г.  говорится:  «…по  полученным 
сведениям  от  Жилокосинского  райотдела 
ОГПУ установлено, что в целом ряде аулов 
имеются  серьезные  продовольственные 
затруднения, 
явившиеся 
результатом 

-   34  -
-   35  -
история государства    №2, 2012
частичного  недорода.  Всего  нуждающихся 
в  продпомощи,  находящихся  в  тяжелом 
продовольственном положении с тенденцией 
откочевки из района, 1843 хозяйства или 6899 
душ.  Отмечается  в  значительных  размерах 
откочевочное  движение  населения  разных 
районов в барханах Гурьевского района, где 
с  13  сентября  с.г.  начался  сбор  кумарчука. 
Из Новобогатинского района откочевало 133 
хозяйства и вместе с ними выехал сельсовет. 
Большинство  из  прикочевавших  в  барханы 
с  собой  не  имеют  документов,  часть  из 
прибывших  голодает  масса  нищих  просит 
милостыню  и  собирает  кумарчук…  Кроме 
того  имеются  случаи  голодной  смерти,  как 
то зафиксирован один случай в Бегайдарском 
районе.
Рецидивы голода ощущались и позже. В 
спецсводке  окротдела  НКВД  от    4  февраля 
1936 г. сообщалось: «…в 12, 16, 17 аулсоветах 
Гурьевского  района  население  переживает 
продовольственные  затруднения.  Часть  на-
селения не имеет ни копейки денег, лишена 
возможности  покупать  хлеб  или  муку. 
Колхозы  также  не  имеют  никаких  фондов. 
В 12-ом ауле у члена колхоза по имени Кади 
от недоедания опухли трое детей. В том же 
колхозе у колхозника (фамилия неизвестна) 
опухли дети, которые, по словам колхозника, 
в  течение  многих  дней  совершенно  ничего 
не ели» [5].
В  специальной  докладной  записке 
уполномоченного  Казкрайсовета  ВКП(б) 
и  СНК  Казахской  АССР  Нишанбаева  от  1 
сентября  1932  г.  с  тревогой  сообщалось  о 
смертности  людей  от  голода  и  эпидемий 
в  Батпаккаре  и  Тургае.  Уполномоченный 
с  глубокой  озабоченностью    обращался 
в  Казкрайсовет  ВКП(б)  и  СНК  КазАССР, 
которым,  по  его  мнению,  судя  «по  ходу 
принимаемых  мер  все  же  полностью 
неизвестны      действительное  положение  и 
полная картина бедствий  Батпаккаринского 
и  Тургайского  районов».  В  докладной 
записке  приводятся  ужасающие  факты 
катастрофических  бедствий  районов.  Так, 
отмечается,  что  «в  Тургайском  районе  пять 
аулов (№, 5,8,14,16)  голодают в буквальном 
смысле  слова.  В  этих  аулах  сосредоточены 
1569 хозяйств, 6372 человек и в этих аулах 
на  хозяйство  приходится  в  среднем  по  16 
килограммов хлеба, который они уже съели 
и на хозяйство имеют по 0,3 головы скота. В 
районе умерли от голода 2042 человек. Но это 
минимум,  ибо  районный  исполнительный 
комитет и аулсоветы не вели учета тех, которые 
умирали на их территории, прибыв из других
 
аулов (например, из аула № 2, прибыв в аул 
№ 1). Смертность все еще не прекращается,  
и под угрозой этой участи находится около 
8500  человек.  Эти  8500  человек  на  сегодня 
распродали  все,  чем  располагали.  Питаясь 
сусликами,  аткулаком  (конский  щавель)  - 
уничтожили и их. Большинство из них ходят 
совершенно  голыми  в  буквальном  смысле 
этого слова ...» [6].
В  записке  сообщалось,  что  «экономи-
ческое  состояние  Батпаккаринского  райо-
на  еще  хуже  Тургайского.  Население  трех 
аулов, которым было посеяно 778 га, собрало 
урожай только от 8 га, т. к. посевы от 770 га 
погибли  совсем,  скота  в  этих  аулах  почти 
нет, и они находятся в ужасном положении: 
постепенно  умирают  в  тисках  смерти. 
Население восьми аулов (№12, 13, 14, 15, 20, 
21, 22, 23) не имеет вовсе посева и располагает 
незначительным  количеством  скота  и  тоже 
фактически голодает. Но все данные говорят 
о  том,  что  количество  голодающих  в  этом 
районе,  ни  в  коем  случае,  не  меньше  8000 

-   36  -
мЕмЛЕКЕт тарихЫ    №2, 2012        
-   37  -
история государства    №2, 2012
человек» [7]. Уполномоченный в докладной 
записке  просил  партийное  и  советское 
руководство  края  для  оказания  помощи  10 
000 голодающим «добиться через ЦК и СНК 
СССР  переброски  из  соседних  областей  и 
краев 40 грузовых автомашин - на переброску 
продовольственной и промтоварной помощи 
туда  (в  голодающие  районы  –  прим.  Ж.К.), 
хозяйств – оттуда» [7]. 
Голод охватил все районы республики. В 
спецсообщении  Временного  Полномочного 
Представителя  ОГПУ  Казахской  АССР 
Миронова в СНК Казахской АССР Исаеву от 
23 декабря 1931 г. сообщалось о голодовках 
колхозников  и  случаях  смерти  от  голода. 
Так,  «в  Павлодарском  районе,  в  ауле  №  16, 
некоторые колхозники питаются падалью. За 
последнее время умерло от голода 2 колхозника
 
и  19  детей.  В  Кзыл-Танском  районе,  в  ауле 
№ 1, зафиксированы голодовки колхозников. 
В  ауле  №  3,  в  урочище  «Муржик»,  группа 
женщин  колхозниц-беднячек,  в  количестве 
20 чел., ходили с грудными детьми по аулам, 
разыскивая  пищу.  Аналогичное  положение 
отмечено в урочище «Идрей». В  Абралинском 
районе, в ауле № 1, на почве голода умерли 
Чулеков  Орда,  ребенок  Бутканова,  ребенок 
Бетпесова и других» [8]. 
В  докладной  записке  начальника 
Карагандинского  областного  отдела  ОГПУ 
в  Карагандинский  обком  ВКП  (б)  от  10 
сентября  1933  г.  сообщалось,  что  «колхоз 
имени  «Парижской  коммуны»  станции 
Бурлук  Арык-Балыкского  района  в  силу 
ряда причин, как то: плохих климатических 
условий,  гибели  250  га  лучшего  посева  от 
стихийного бедствия (града), некачественного 
сева и прочего имеет крайне низкий урожай в 
этом году. Со всей посевной площади колхоз 
получает  600  ц  валового  сбора,  план  же 
хлебоналога 5 000 ц, не говоря уже о другой 
потребности  колхоза  в  хлебе.  Простой 
расчет говорит о том, что данный колхоз при 
условии  выполнения  гособязательства,  в 
свою пользу хлеба совершенно не получает. 
Правление  авансирования  новым  хлебом 
колхозников еще не начинало, ограничиваясь 
выдачей  работающим  в  бригадах  лишь  по 
400  гр.  муки  в  день.  Семьи  колхозников, 
не  получая  никакого  продовольствия, 
испытывают  острые  продовольственные 
з
атруднения, употребляют в пищу различные
 
суррогаты  и  падаль.  Так,  убитых  колхозом 
8  сапных  лошадей  колхозники  вырыли  и 
растащили  по  домам  для  употребления  в 
пищу,  но  принятыми  мерами  сельсовета  и 
руководителей  колхоза  мясо  было  изъято  и 
сожжено.
Продзатруднения в колхозе за последнее 
время  приняли  самую  острую  форму  с 
наличием  смертностей  до  3-4  случаев 
ежедневно.  В  связи  с  этим  настроение  в 
колхозе «Парижская коммуна» напряженное, 
колхозники в панике перед угрозой голодов-
ки готовятся к выезду из станицы [9]. 
Таковы  были  «впечатляющие  итоги» 
сталинской 
политики 
насильственной 
коллективизации. 
В результате голода и связанных с ним 
эпидемий  казахский  этнос  понес  тяжелей-
шие  потери.  За  время  голода  произошло 
снижение  численности  и  других  этносов 
Казахстана.  Страшный  итог  казахстанской 
трагедии  -  в  течение  1931-19ЗЗ  гг.  умерли 
около от 1,5 до 2 млн. казахов и 200-250 тыс. 
казахстанцев  других  национальностей.  При 
этом  необходимо  отметить,  что  смертность 
и  уровень  миграционной  подвижности 
за  этот  период  были  высокими  среди 
всех  национальных  групп  Казахстана  - 

-   36  -
-   37  -
история государства    №2, 2012
русских,  украинцев,  уйгур,  дунган,  но 
максимальными  они  были    среди  казахов  - 
кочевники  традиционно  не  имели  навыков 
земледельческого труда.
По  уровню  обобществления  посевных 
площадей  крестьянского  сектора  (97,8%) 
Казахстан вышел на первое место в стране, но, 
показательно - в июне 1933 года на пленуме 
Казрайкома были приведены данные о том, 
что  если  в  конце  20-х  годов  в  республике 
насчитывалось 36-40 млн. голов всех видов 
скота,  то  в  феврале  1933  года  осталось  не 
более 4 млн. 
По  масштабам  голод  являлся  все-
народным  бедствием,  а  по  характеру  – 
гуманитарной 
катастрофой, 
трагедией 
народов. Следует отметить, что более осто-
рожная  и  гибкая  политика  руководителей 
среднеазиатских  республик  не  привела  к 
столь  трагическим  последствиям.  Большая 

жүктеу/скачать 3,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: