Жанат Ахмади Әдебиет – жан нұРЫ

82
Жанат Ахмади
да бар емес пе? Ел іргесін қазған сұғанақ тұмсық, ұзын 
тырнақтар осы мінезімізді пайдаланып, үркітіп, қорқытып 
дәніккен ғой...». (Екінші кітап, 90-91-беттер).
Тәуелсіз атажұртына Германиядан келіп жүрген ақ 
бас шал – Қайсар, өткенге өкініш білдіре отырып, бүгінгі 
Тәуелсіз Қазақстанның ертеңгі тағдырына тағы алаңдайды.
Түлкі заманға қойдай қоңыр мінезді болмай, көкжал 
көкбөрі болуды да еске салады. Қайсардың ішінде көп қойма 
жатқандай, алыстан сермеп, сыр бермейді. Сөзден-сөзге 
орағытып, шалқып отырып, өз байлауы өз ішінде түйіледі. 
Қызыл шалдың... көңілін анық таныды білем, оның орайын 
беруге керек сөзді іркіп қалады. Жүйріктік қып, жер танып 
отыр. Бірақ дулатқан ауыздығын шайнап, тыныштық 
ала-алмай, кермені сүзе тартып, жер тарпыған тынымсыз 
аттай, ұсақ мазасыздық жасап, Қазақстанның қазіргі күйін 
жамандаумен болды... Көзі құтырынып, беті сұрғылттанып, 
танауы желбірей түседі.... Қайсар оның сөзін бастабында 
салқын тыңдап еді, соңында сөзінің салмағына көз салып 
өтті. Түгел естіді, ұқты. Қабағын қатты түйіп алып, бас-
аяғына тіксіне қарады......
(Екінші кітап, 30-бет).
Тұрсынәлі кейіпкерлеріне мінездеме беруде, сыртқы 
бейне, сөз-әрекет, ой-қиял, жан әлемімен жарыстыра бей-
нелейді. Кісімен сөйлескенде, оңайлықпен сыр бермейтін 
Қайсардың ішінде көп қойма жатса, қызыл шал ұрман-
бермен жадағайлығымен танылады. Таяздығы, қызбалығы 
– құтырына бастаған көздерінен, желбіреген танауынан 
көрініп тұр. Ол – тәуелсіз елдің алдынан көлденеңдеп шапқан 
көк аттының бірі. 
Екі қарттың қабағын бағып отырып, жас жігіт Қанаттың 
образы да байқалмай ашылады. Шалдардың сөз емеурінінен-
ақ, таяздық, тереңдікті парықтап отырады. 
Кейіпкер характерін даралап, оқырманның есінде қал-
тырудың әр алуан қалтарысын жетік игерген қаламгер, сан 
қырлы бояу беруге төселіп болғанын аңғартады. 

83
 Әдебиет – жан нұры 
«Қанат өзінің тұсындағы ұшақ терезесінен көз айырмай, 
қазақ даласына дүрбі салып қарап отыр... талай заманды 
басынан кешіріп, көп тепкі көрген кексе дала кешегісін де 
ұмытпаған тәрізденеді. Мұнарта мұңға батып, суық қабақ 
танытады. Қуаң тартқан күзгі сар дала, иір-қиыр ұзаққа 
созылған шұбырынды ескі көш, әлде керуен жолдары жер 
бетін жырым-жырым етіп, жырта беріпті... қанша заманнан 
бері қаншалаған халықтың қаны, тері төгілді деші мына 
далаға?!
Ауырлықты жері, қасіретті елі көтеріп, өксіп өтті ғой 
бабаларымыз...». (Екінші кітап, 34-бет).
Қанат ұшақ терезесінен қазақ жасаған ұлы табиғатқа 
таңдана қарап, тәні жараланған сар дала өзі тіл қатып 
тұрғандай сезінеді. Ескі дала мұңлы күйге жүкті сияқты. 
«Қобыздың үнінен арманы айықпас... сыр толқытқан 
өксу лебі еседі. Жан жалыны жүрекке шабады. Ішкі сырын 
күй сазынан аңқытады. Әжей қобызбен орындалған күйге 
құлай жығылып, үнсіз, қыбырсыз қайғы соңына қадалумен 
болды. Жүрек қанымен жазылған күй сазы күңірене 
боздайды...». (Екінші кітап, 115-бет).
Көпті көріп, текті бесікте тербетілген, ыстық-суық 
басынан көп өткен, ақ шашты ана Ақтоты өмірге өз тал-
ғамымен, далалық биіктен қарайды. Ата мұрасы болған 
ұлттық саз аспабы – қара қобыздың өксігін терең танып, 
жүрегімен тыңдап отыр. Осы диалогтардан төбе көрсететін 
ана образы ұлттық психологиямен тамырласып жатыр.
«Ақтоты алты жасында көрген қажының ақ төбедей 
күмбезі әлі көз алдында еді. Күмбездің күйреген орны ғана 
қалыпты. Соның қасында жерге айналып қалған асыл 
әжейдің моласы жатыр. Бетіне өскен бетеге де қуаң тартқан, 
Қарқараның желтоқсандағы желі аңырап, сарғайыңқы 
бетеге, изен, жусанды жапыра соғып тұр.
– Қажы әкемнің күмбезі қайда? – деп Ақтоты Дарқанның 
жүзіне аңтарыла, шошына қарады.
– Апай-ау! Күмбез тұрмақ, қажы әкеміздің тұқымы 
 
қайда кетті? Менен басқа қайсы ұрпағы қалды Қарқарада? 

84
Жанат Ахмади
Обыр заман обып тынғаннан қалғаны жер бетіне торғайдай 
тозып кетпеді ме? ...Өзімізден шыққан жалаңаш төс бел-
сенділер қажы әкеміздің күмбезіне де қол салып, кірпішін 
бұзып, талап кетті ғой. Құдай бұйырса, күмбезін қайта 
көтереміз бе деген ой бар, – деп Дарқан күрсініп жіберді...». 
(Екінші кітап, 116-117-беттер).
Заман өзгеріп, ұлтымыздың ұлы көші тәуелсіздік алған 
кезде, атамекеніне қайта оралған Ақтоты Қазақстанның 
сексен жылдан бергі өзгерісін көзімен көріп, көңілмен та-
нып отыр. Он мың жылқы біткен Сансызбай қажының 
ұрпағы жер бетіне тарыдай шашылып, тірі қалғаны қайта 
оралып жатқанда, кірпіші талауда кеткен күмбезінің қайта 
көтерілгелі жатқаны – оқырманға ой салады.
«Осы жылы жазда Нүптебектің асы өтпекші. Биылғы 
көктемнен бастап, күн ілгері астың әзірлігін жасау – бұл 
ауылға үлкен әбігерлік ала келді. Осы жолы Сасан тұқымы-
нан топ жарып, алдыға Мақсұт түсті. Момын ел оны ұлық 
тұтып қуанған. Былай салсаң – төре, олай салсаң хан, аталы 
жуан, бай, би, ру, ұлыс басыларына табынғандар әдетте 
атысып, қағысып жатқанымен, ел намысына саятын үлкен 
елдікке, ерлікке келгенде, көбінің сөзі, ойы бір жерден 
шығатын. Арынды да, қатты тебіні де бар. 
Мақсұттың үйінде қымызға қызып алған ақ сақал, 
қара сақал, би-болыстар, адуын, мақтаншақ, үркөппе атқа 
мінерлер де Нүптебектің асын бұрынды-соңды болмаған 
биікте өткізуге кеуде қағып, дүрілдесе бастады...». («Ұлы 
көш», 124-бет). 
Ұлттық психология мен көшпенділердің дала мәде-
ниеті, менталитеті осы аста анық бой көрсетеді. Нүптебек  
матай-қызайдан шыққан Іле өңіріндегі атақты бай болған 
кісі, әрі қазақ даласында тұңғыш рет опайке-бұлғары мә-
нерлейтін, тарыдан сөк, ұн тартатын завод салдырған. 
Отыз қанша көтерме саудагері болған. Ел ортасынан мешіт, 
ауылдық мектеп салдырған адам. Сасан болыстың тұқымы 
оның асын әйгілі қып өткізу үшін, аталас Бегімбет, Дербіс 

85
 Әдебиет – жан нұры 
руының атқа мінерлерін түгел ішке тартады да, ақыл 
қосады. Қаралы үйдің ауыр жүгін, бүкіл ел болып иық 
сүйесіп, бірге көтеруге жұдырықтай жұмылады. Мұнан көп 
жыл бұрын өткен, Қызай ішіндегі төрт бидің бірі Тойекенің 
асын еске алады. Оның асы да атышулы өткен. Қазақстаннан 
да қонақ шақырып, «Айқап» жорналынан тілшілер барған. 
Ал мына Нүптебектің асын онан қалай асырмақ? Мақсұт 
болыс бастаған Сасан тұқымы сілкініп тастап, алты арысқа 
бір көрініп қалғысы келеді. Асқа күн бұрын сауын айтып, 
Іле, Алтай, Тарбағатай үш аймаққа, Үрімжіге дейін ат-
шабарларын аттандырады. Қытайдың Іледегі шегара қор-
ғаныс губернаторы бес жүз әскерімен келіп, ат ойынын 
ойнатып, үйсінге ұзатылған қытай қызының зарын өздерінің 
ұлттық музыка сазымен боздатады. 
Күнес ауданымен көршілес жұлдыздағы торғауыттың 
ханы да, бес жүз әскерімен, көкбұқа балуанын бәйге аттарын 
ала келеді. Құлжа қаласындағы атақты бай саудагер – 
Тұрдақынбай, бастағандар ұйғырдың дар ойыншысын, 
мұқамшыларын алып, жүзден аса адамымен орнап жатып 
қалады. Астың алды-арты бірнеше күнге созылып, ат, 
құнан шабыс, көкпар, қыз қуар, балуан салу, ақындар, 
жыраулар айтысы, хисса айту да бұл астың тамашасынан 
қағыс қалмайды. Оның сыртында ертедегі халықтық әндері, 
қалмақтың «жәңгірі», қырғыздың «манасы», ұйғырдың 
 
«он екі мұқамы» айтылып, шақпы жайлауының кең өл-
кесіндегі елді бір дүрліктіріп тастайды. 
Нүптебектің жесірінің жоқтауын, қыз-келіншектер ай-
татын жоқтауын ақын Таңжарық жазып береді. Елге тамаша 
көрсету үшін, Әсет пен Жүсіпбек қожа жыраулық айтысты 
бастайды. Ел басынан өткен қанды кешулерді, бодандықты 
жырға қосып, қалың елді қызыққа батырады. Таңжарық 
пен Нұриланың айтысы да осы аста өтеді. Ақтоты мен Әлекен 
ақын айтысып, әйел мұңын естіген елдің көңілін босатады. 
Асқа бес жүзден аса үй тігіліп, бәйгеден келген алдыңғы 
атқа жүз жылқы бастаған тоғыз беріледі. Үй тұлдау, ту 

86
Жанат Ахмади
жығу, дауыс, жоқтау айту, жерошақ қоңырсыту, бейіт 
басына бару, топты молдаға Құран түсірту, сүйек күзету, 
арулау, сүйекке түсу, жаназа шығару, қаралы көштің сән-
салтанаты, қаралы үйге найза тұрғызу, ақтық салу, батаоқыр 
сынды өлім жөнелтудің ырым-жырымы «Ұлы көштің» 
екінші кітабында қызықты суреттеледі. Айтыстарды беруде, 
автор өлеңдетіп кетіп, оқырманды жалықтырмай, айтыс 
желісін қызықтыра тартып, құбылта суреттеп, оқырманды 
да желіктіріп отырады. Көшпенді қазақтың дала мәдениеті, 
жазушы қаламынан Нүптебектің асы арқылы әр қырынан 
бой көтереді.
«Мақсұттың айтарын толық түсінген соң, ұлық талайға 
дейін жауап қатпай, шаңыраққа шалқалай қарап, уық-
тың қарнындағы, басқұр мен тегеріштегі ою-өрнекке көз 
жүгіртті. Сондағы шым-шытырық, иір-қиыр, шытырман 
сызулар сияқты қазақ арасындағы қым-қуыт ішкі тартысқа 
жіп таға алмай, ойсоқты болып отырып қалды. «Мұндай дау-
дамайдың ширыққан шиесі шешілмегені де жөн, асқына 
түскені абзал, қазақты шала жансар, әлсіз күйінде уыстан 
шығармай, ұстап тұрудың ең тамаша жолы да – сол» деген 
ойға келді...». («Ұлы көш», екінші кітап, 162-бет). 
Арғы беттегі қазақтарды құлдықта ұстап отырған сол 
кездегі Қытай империясы әрине қазақты уысынан шығар-
мауды, айла-тәсілмен де, найзаның ұшы, мылтықтың кү-
шімен де басқаруға батыл барған. Әуелі іштей ірітіп, ішкі 
қайшылықтан пайдалану, өзіне-өзін жегізіп құрту олардың 
шүңетіне құрық бойламайтын саясаты. Нүптебектің асына 
келген Қытай ұлығы да, сол алып айдаһардың уытты тілін 
жалаңдатады.
«Құнан шабыс алты айланып аяқтап, бәйгеден келген 
құла төбел құнанға, бозтайлақ бастаған тоғызды Қытай 
ұлығының қолына ұстатты. Бұл – Мақсұттың әдейі орна-
ластырып отырған амалы екенін, қатпары мол ұлықтың 
көкейі танып тұр. Қазақтың қаласынан да, даласынан да, 
байлықтың, кеңдіктің, берекенің ыңғылын сезеді. Асаулық, 

87
 Әдебиет – жан нұры 
тарпан тағылық та байқалады. Атқа қонса атаның аруағына 
имандай үйіріліп, ұрандап шабатын халықтың, хан төгілсе 
көтерген тудың артынан түгел ақтарылатын мінезінен де  
іш жиып қалды. «Мұндай халықты шошытып алмай, өзіне-
өзін салған әбзал екен, әлсіз кішкене балықтар – үлкен 
балықтың жемі...» – дейді ішінен...». («Ұлы көш» екінші 
кітап, 118-бет). 
Мақсұт болыстың да ішкі сыры – иір-қиыр, киіз үйдің 
өрнегі сияқты шым-шытырық. Образы күрделі адам. Қытай 
ұлығымен айлалап, аңғартпай арбасады. Ал Қытай ұлығы 
оны бүкіл ұлтымен қосып, қылғытқысы келеді. 
«Ұлы көштегі» ескелектеу, еркөңіл Дарқан, уайым-
шыл, арық кемпір Айшақан, оның Қожақан, Қожабек атты 
арақкеш «қос қоңыры», тарихшы, насыбайшы Елеусіз қарт, 
Жарылқасын болыстың сұлу тоқалы Ұлтуар, мақтаншақ 
болса да тауып айтатын ұрт тілді Айдынбай, салпауыз бел-
сенді Әбдірасыл, өткенді (одақты) аңсай беретін қызыл 
шал Дулатқан, көп сөйлемейтін, бір тұға Тұнғат, қушыкеш 
Бағдар, зарзаман Әлжан, даукес «философ» атанған Жиен-
бай, онымен отаспай керілдесетін Кенжебек, Қытайдағы 
пәле қор әпербақан Нұрәлі, шаруақор, қазақуар ақ орыс Ән-
дірей, қазаққа малын баққызып байыған зейнеткер қытай 
Ухай ди, қалжыңбас қара домалақ Есенбай, аңқау, шала мол-
да Қабылжан, ұяты аз, ұрымтал әйел Қадиша сияқ ты ерекше 
есте қалатын образдар «Ұлы көште» шетінен табылады.
Рыскелдиевтің бірінші кітабында босқын көштің арты-
нан ерген сұр қаншық, бауырын көтере алмаған күшігін 
аузына тістеп, тасыған өзеннен жанын шүперекке түйіп, 
малтап өтеді. Оның да ұрпағы үшін жаны пида, бірақ күшігі 
өзіне ілесе алатын халге жеткенде, сұр қаншық көштен 
адасып қалады. Қақаған қыс, қарлы тауда бір үңгір тауып 
алып, қоян аулап күшігін жетілдіреді. (Күшік тегінде 
қасқырдың сырттанынан пайда болған). Иесі Жолбарыс 
атаған күшік тез жонданып, көкжал төбет болған шағында, 
қасқырдың құтырған төбетімен таласып, алқымдап елтіріп, 

88
Жанат Ахмади
етін жейді де, құтырығын жұқтырады. Ұзаққа бармай, өзі 
де құтырып, ақырында, өзін аузына тістеп жүріп есейткен 
енесін өлтіріп, етін жейді.
Сансызбай қажының руынан шыққан «қара шегірт ке» 
Рақымберген, қазақ солдаттарын бастап келіп, ауылды шу-
латып жатқанда, жолбарыс та үйіккен қасқырлар тобын 
бастап барып, қорадағы қойға өрістегі жылқы, түйеге ша-
бады.
Жазушы, мәңгүрт ұрпақты құтырған ит образын адам-
мен жарыстыра жазу арқылы да ашып отыр. 
Жарылқасын болыстың босқын көшіндегі асау бураның 
мұрнын тесіп, бұйда тағып, ауыр жүк артады. Бота кезінен 
бауыр басқан, өзі дүниеге келген ұлы дала – оған өзгеше 
ыстық. Жат ел, жат жерге зорлықпен, көрмеген қорлық 
көріп, кетіп бара жатқанына көнбей, жол ортада мекеніне 
бұйдасын қалдыра, мұрнын жырып қайта қашады. Ел 
көшкен жұртқа келгенде, қазақ солдаттары атып өлтіріп, 
еніне дейін араққа закоска қып жейді. Қорлық көрген 
бураның туған жеріне сағынышы оқырманның көңілін 
босатса, қазақ даласын қанға бояған жендеттердің жексұ-
рын қылығы, ащы сықақ, өткір юмормен әжуаланады. 
«Ұлы көштің» бірінші кітабына алғы сөз жазған Нұрқа-
сым Қазыбеков айтқандай: «Жазушының тілі құнарлы, 
образды, бейнелі сөздер мол». «Жұқарған шынжыртылды», 
«Бұл аулаға өлі тыныштық орнаған», «Түкпір түбіндегі 
торыққан арман», «Түс көріп жатқан арудай аунақшыған 
өзен», «Жан жарасының аузы қанталап қалыпты», «Жүдеу 
тартқан жұлдыздар біріне-бірі ым қағып, жыпылықтайды», 
«Таңғы аспан жамыраған жұлдыздарды түпсіз тереңіне 
жұтып алып, тымырайып, көкбеттенеді», «Қоздаған көңіл», 
«Қамшы тиіп, шала өлген жыландай талықсыған сезім», 
«Көңілі күйге келмеген домбырадай», «Қансоқтасы қабын-
ған жаралы қала», «Иегі мен жағындағы сирек түктері үр-
пие үркіп тұр», «Көңіліміз түлеп қалды сөзіңе», «Іштегі  
қиял мекені тас-талқан болды», «Қанатты ақынның 

89
 Әдебиет – жан нұры 
жүрегіндегі нәзік шырақтар күрсіне сөнгендей», «Өзен 
өңіріне қан жүгіріп, жыр-думанға бөленді», «Желікті қа-
уесет желдей есті», «Томсарған бетпақ, бей-жай дала», 
«Сұрқы қашқан жүдеу аспан астына қара түн қайта иек теді», 
«Ашқарақ ойлар айлансоқтап, қышқыл қиялдар мазалай 
бастады», «Бозарыңқы ай бұға түскен», «Шашыраған ой 
аш күшіктей қыңсылап, жапан түзде жалғыз қалған әйелді 
тіміскілеп жүр», «Қасқыр қасірет жүрегін жұлмалап 
жатқандай», «Көкжиек қанталап барып, карауытады», деген 
сияқты сөздер мен сөз тіркестері, сөйлемдер романда жиі 
кездеседі. Жаңа әдеби сөз жасау, сөйлемді ажарландырып, 
құбылту, жансызға жан бітіріп, ұлы табиғатқа ой, сезім беру 
– жазушы жасампаздығындағы өзгешелеу өрнек тәрізді. 
Астары терең сөйлемдер оқырманға ой салады. Н. Қазыбеков 
жазған алғысөзде: «Ұлы көштің» екі кітабынан түйсінгеніміз 
– Т. Рыс 
келдиевтің классикалық ағым мен қазіргі заман 
әдебиет ағымының жол айырығынан өз тұсынан із салып 
жүргенін байқадық. Сан тарап оқиғалы эпика құлашын 
кең сермейді, әрі гуманистік ағымды қазіргі прозаға сіңіру, 
Тұрсынәлінің «Ұлы көшінде» мен мұндалап тұр. 
Кітаптың жалғасына сәт-сапар тілейміз!» деген екен. 
Осының өзінен-ақ біраз жайды аңғаруға болар демекпіз. 

90
Жанат Ахмади
ЖҮРЕКТіҢ СЫЗЫН ЖЫЛЫТҚАН
Міне біздің алдымызда ақын, жазушы, зерттермен 
Жұмәділ Маманның «Қара тұйғын» атты кітабы жатыр. 
Кітаптың есімін еншілеген «Қара тұйғын» хикаятына 
келетін болсақ, жазушы Жұмәділ Маман бұл хикаятта 1944  
–1945 жылдары Гоминдан өкіметінің қатыгез езгісіне қар сы 
Іле аймағынан басталған ұлт-азаттық көтерілісін сөз етеді. 
Соғыстың қолбасшы қаһармандарының бірі – ел ішінен 
шыққан бірегей батыр Болатқадыр туралы қалам тербейді.
Автор өз төсілі бойынша шығарманы тосын жерден 
бастап кеткен: «1979 жылдың күзі. Кеш. Той иесі әскери 
саптан оралған орта бойлы, ер мінезді Құдайберген деген 
жігіт түңғыш ұлының «мәдениет төңкерісінде» несиеге 
қалған бесік тойы мен сүндет тойын қосып өткізіп жатқан. 
– Ассалаумағалейкүм, асыл жұртым, есіл елім, – деп есіктен 
еңкейе кірді таңқы танау, бурыл мұрт, бүркіт қабақ, жалын 
жанар егделеу, еңгезердей кісі. Бәріміз жалт қарадық. 
 
Оның дауысы айбынды, қос жанары от шашып тұрғандай 
көрінді маған.
Келген адам әредікте соғыс кезінде өзінің денесінде 
қалып, кейін алынған снаряд жаңқасын көрсетіп: «Бұл 
құрғырдың өзі де шет-шеті мүжіліп, етпен ет болып қайна-
сып кетіпті. Шіркін Отан үшін лапылдап соққан от жүректің 
қуатына не жетсін! – деп тұр Бөкең қолындағы қынадай 
қызыл қан тотықтырған құрыш жарықшағына тұйғындай 
түйіле қарап». Осы бейнеден еріксіз шабыт шағаласын 
ұшырып, көсемсөздің көк теңізін сапырып, буырқанған 
ақын Жұмәділ Маман:
Сенбейсің бе, уа, жұртым сенесің бе,
(Батыр мәңгі жасайды ел есінде). 
Аспанында жарқылдап ақ семсері, 
Сықырлайды сынған оқ денесінде.
Сенбейсің бе, уа, жұртым сенесің бе, 
Нұқтың жалғыз шыққандай кемесіне. 

91
 Әдебиет – жан нұры 
Сауытын шеш, сан тыртық айғыз-айғыз, 
Түскен түгел еркіндік егесінде.
Кеудесі кең жәрмеңке жаймасындай,
Әулиеңіз мұңдассаң қайда осындай? 
Иығы тік, боз қырау мұрты сүңгі, 
Бесатардың үш қырлы найзасындай.
Сертке соққан семсердей суын бап қып, 
Жазылған ант алаулап туын да ақтық! 
Еңіреген ер нағыз осы емес пе, 
Ойып берген қоң етін қуырдақ қып.
Он сегізде-ақ оқ қағып, жауын жыққан, 
Зарыққанның құтқарып жанын жұттан. 
Жоңғар, Тарым, Қобданың құм шөлінде, 
Аттың зәрін, түйенің қанын жұтқан.
Шалғайыңды шаңдатып шиырлаған, 
Жайлы төсек, тәтті ұйқы бұйырмаған. 
Қабағына қан қатып жүргенде ол –
Жігіт еді жаңа асқан жиырмадан.
Бүгін тежеп тулаған түйе күшін, 
Қартайса да жалғайды жүйелі ісін.
Шекіп басып, асалы, еңкіш-ентік,
Қара нардай қеледі кие кісің! – деп «Қара 
тұйғын» хикаятының тұңғыш сілемін толғай береді.
«Қара тұйғынның» ауыспалы (прототип) кейіпкері 
Болатқадыр жас кезінен-ақ дауыл тілеген қыран  тірнектей 
тен тек бала болғанын көреміз. Жасайтын әрекеттеріне қара-
саң «Абай» романындағы тентек Оспанның қылығы бержа-
ғында қалады. Есейе келе ұлт-азаттық көтерілісінің сенімді 
қолбасшыларының бірі болғанын жазушы нанымды дәйек-
теп, қанық суреттейді. Басты кейіпкерді көздеген ныса-
насынан дәл шығарлық етіп сомдап, өзінің діттеген жеріне 
жеткізгенін байқайсыз. 

92
Жанат Ахмади
Осы орайда басын ашып айтарлық ең басты әңгіме 
Іледен басталған ұлт-азаттық көтерілісінің шығу тегіне 
Совет өкіметінің тікелей ықпалы болғанын айқындай 
кету... Алғашында Гоминдан үкіметінің езгісіне халық іші-
нен наразылық көбейген. Сондай сәтте ерекше көзге түс-
кен Әкпарды інісі Сейітпен қоса Нылқы аудандық сақшы 
мекемесі тұтқынға алған. Содан амалын тауып қашып 
құтылған Әкпар шекара асып Қазақстан жеріне өтеді. Бұл 
кезде ел ішінде: «Егер Шыңжаңда озбыр өкіметке қарсы 
көтеріліс басталар болса, Совет үкіметі көмек көрсетеді 
екен...» деген сыбыс та шыға бастаған. Әкпар шекарадан сол 
ниетпен өтіп, естігеніндей қолдау тапқан-ды... Ал оларға 
екінші жақтағы Қытай халық азаттық армиясының да ек-
піні ерен жебеу болатын...
Жазушы Жұмәділ Маман желі тартып отырған 
«Қа ра тұйғын» хикаятындағы басты кейіпкер – Болатқадыр 
осын дай өте бір күрделі де сыры терең тарихи оқиғаның 
іріктелген геройы. Бұл орайда автор өзінің көркем шығар-
маға бағдарлап алған қызғылықты міндетін қапысыз 
орындап, тарихи кейіпкер Болатқадырды әлем тарихында 
үлкен орын алатын ұлт-азаттық көтеріліс ерлерінің ішіндегі 
ең саңлағы қатарына көтерген. Әрі өмір шындығы арқылы 
дәлелденген Болатқадырдай біртуар ердің өз айналасынан 
қара үзіп шыққаны даусыз. Оның нанымды батырлығын  
және қандай қиын тапқыш қаһармандық жігерін шынайы 
сомдап шыққан. Қазақта «Әулиеге барайын демейсің, 
әулиелілігі тартады» дейтін бір сөз бар. Сол айтқандай 
жазайын демесе де, еріксіз жазуға тартатын осындай бір 
магнитті тақырып кейіпкері болады. Күнделікті өмірдің 
өзінде біз көріп жүрген кісілердің ішіндегі адам сыншысы 
Жұмекең сондай тұсқа, жазбаса болмайтын қазынаға шеңгел 
салған және оны буы бұрқыраған қызулы қалпында өзіне 
сене отырып оқырманға ұсынған. «Балам дейтін жұртың 
болмаса, жұртым дейтін бала қайдан шығады» дейтін тәмсіл 
айтылып жүр. Автор мен кейіпкер осылай жымдасып, бір-
біріне осылай кірігіп екшелгенде ғана арқасынан басып 

93
 Әдебиет – жан нұры 
отырып, таңданғандай тамаша көркем дүние тумақ. 
Оқырманды да солай тұщындырмақ. «Қара тұйғын» қан-
сөлі әбден шымырлаған көркем шығарма.
Тегінде жазушының жұмсаған күшін сұрамайсың, бі-
тірген ісін сұрайсың. Оның тартқан жапасы сені қызықтыра 
қоймайды, тіпті қыртыңа да келмейді. Ол тұрмақ, тек осал 
жеріңді көбірек тергіштейтін әйелің де сенің кім екенің-
ді екінің бірінде ұмытып жүреді. Жазушының бейнетін 
түсінетін адам сірә көп болмас. Қысқартып айтқанда Жұ-
мәділ Маман өзі үшін, өзінің осынау жазу қабілеті үшін 
жұрт беделін жамылмаса да, тұғыры берік қаламгер екені 
айқын. Яғни автор шығармалары мұндай пікір жазып 
даналап жатпасаң да, Шыңжаңдағы үш аймақ (Іле, Алтай, 
Тарбағатай) төңкерісінің сұрапыл соғыс шежіресіндей бұл 
кітапты оқыған кісі өздігінен-ақ ұғынуы қиын емес.
* * *
Кітаптағы ендігі бір кесек туынды «Күмбезге түскен күн-
шуақ» аталатын повесі 60 –70 жылдар аралығында Қытай-
да өткен «мәдениет зор төңкерісі» саясатының аласапы-
ран кезіне арналған алымды шығарма. «Күмбезге түскен 
күн 
шуақтағы» күретамыр кейіпкерлер – Жамал апай, 
Тілеуберді, Асқар, Айтмұхамбет, Асыл, тағы басқалардың 
барлығы шетінен парасатты, инабатты адамдар бола тұра, 
көрмегендері қалмайды. Автор өмірде болған оқиғаны өзі-
нің алымды ой, көркем тілімен суреттей отырып жағым-
ды, бірақ қайғылы кейіпкерлерін оқырманмен туысты рып, 
бауырластырып жібереді. Қимастай жақсы, жазықсыз 
жандардың өмірден көрген құқайларына жүрегің сыздап, 
жаның ауырып отырып оқисың. Қолдан жасалған өгей өмір 
әлгінде ғана алшаң басқан инабат иелерін тұралатып-ақ 
жібереді... Өзгесін айтпай қоя тұрғанда бір Тілеубердінің 
басынан өткен тауқымет-талқысы есіңнен шықпай, оқырман 
көкірегін шиырлап, торлап қалады. Мұндай кейіпкерлер 
оқырман көңілінен пана іздейді, сіздің жан-сезіміңізден 
мекен табады. «Тат темірді кемірсе, қайғы адамды ке-

94
Жанат Ахмади
міреді» деген болса, жазушы бұл орайда кейіпкерлері ар-
қылы оқырман жанын кеміреді. Шығарма қуаты әне 
сондай. Тілеуберді 1950 жылдары Шыңжаң институтында 
оқып, сол кезде қоғамда өте жоғары бағаланатын орыс тілі 
аспирантурасын бітіріп, енді Совет еліне аттанар қарсаңда 
басына қара бұлт төне бастайды. Сол кеткеннен мол кетіп 
1958 жылы Қытайда жаппай жүргізілген «істил түзету» 
науқанында оның да «алажіп» аяғына ілінген...
Бұл науқанда ел-жұрт алдында беделі бар, озық ойлы 
адамдарды соққылап, оларға қоғамға орын қалдырмау әдеті 
жаппай жалпыласты... Шығарманың «Күмбезге түскен 
күншуақ» аталуының өзі сондай қатыгез қоғам Тілеуберді-
нің (Тілеуберділердің) түбіне жеткеннен кейін, яғни өлті-
рілген нен кейін ғана жазықсыз жігіт қайта ақталып, оның  
басына күмбез орнатылады. Хикаятты түгел оқып шыққан 
адам ғана оның қандай «күмбез», қандай «күншуақ» екенін 
анық аңғарады. Екінші сөзбен айтқанда шығарманың 
атында-ақ айықпастай мұң, үлкен өкініш бар немесе «жү-
ректің сызын жылытқан» күншуақ көрінеді. Олай болса 
«Күмбезге түскен күншуақ» хикаятының көтеріп отырған 
мәселесі Қытайдағы 56 ұлттың қатарындағы қазақтай дар-
қан, қазақтай еңселі халықты көптеген Тілеуберділері-
нен айырып, одан қалған қара тобырын мәңгүрттендіріп 
алуға сұқтанған қараниет «төрттік төбенің» («төрттік 
төбе» дегеніміз – «мәдениет зор төңкерісінде» Қытайдағы 
идеология шебіндегі ең зор құқықты иелеген, теріс ниетті 
төрт бұзық атаман) усойқы тәсілі еді. Мейлі оңшылдық 
болсын, мейлі солшылдық болсын, идея аластау дейтін нау-
қанның қай-қайсысында да қармаққа ілетіндері өз-өзінен 
әйгіленіп, ыңғай бір кең маңдайлы, келбетті, сырт көрінісі 
өзгелерден оқшаулау шалынатын, ел ішіндегі маңдай алды 
тұлғалар екшеленді. Ал, бұларға айдап салатын кімдер де-
ңіз? Қай-қайдағы «дардан қашқан қу, құлағын кестірген шұ-
нақ» дейтіндей, кісіден сый көрмеген, кісі сыйлай білмеген, 
адамдық сападан жұрдай өтірік-өсекші, қазық бастар болып 
бірігетін. Жазаланушылар ылғи бекзаттар болып келсе, 

95
 Әдебиет – жан нұры 
аналар «құлан тұяқ, қу шеке» дегендей, жала мен бәле 
қуғандар болып ұшырасатын. Осындай біреулер шығармада 
усойқы саясаттың сойылын соғып күллі халықтың кілең 
жақсыларының көзін шығарып, қол-аяғын шағып, үйін 
өртеп, сорлатып жатқанда шіркіндерді атарға оғың болмай, 
ширығып отырасың. Туынды сізді сондай күйге жеткізеді.
Жақсы мұғалім, беделді азамат Тілеубердінің сол абы-
ройын көре алмаған Тапал сары мен Божбан қараны автор: 
«Ауданнан келген екеуі қайтар жолында Тілеубердіге 
құратын қыл тұзақтың көзін түйіндеп алды» деп келтіреді. 
Мұнан бұрынғы оқиғамен таныс оқырман осы тұста-ақ 
Тілеубердіге бір кәдіктің тағы таяп қалғанын ойлап, іш-
тартып қалады. Және сонан бастап Тілеубердінің ері мой-
нына кете береді. Оның аспан асты, жер үстіндегі ендігі 
сүйеніш табатыны бірен-саран тұғыры берік, жайсаң жан-
дар ғана. Тегінде қисынсыз қиянат тартып жүрген адамға 
жылышырай байқатқан кісі әкесіндей көрінері шындық. 
Осы орайда Тілеубердіге жақтас өзге үлкендерден басқа, 
бойжеткен қыз Асылдың адамдық қасиеті жеке-дара орын 
иеленді. Жазушы Жұмәділ Маман Тілеубердідей оқыр-
манның жанына жақын қорғансыз да, текті бейнені сондай 
жылт еткен үмітті жағдайлармен ғана өмірге іліндіріп, әрең 
ұстап тұрады. Алдымен оқырманның, діңкесін құртып, іше-
гі үзілуге айналғанда, әредікте ғана, өлдім-талдым дегізіп 
барып, жұбатып отырады. Көркем шығарма үшін ғана 
емес, бұл оқиғалардағы өмір шындығының өзі де сондай 
еді. Әсіресе сол өмірді көрген кісіге тайға таңба басқандай 
айқын да анық. Бір кезде шәй құйып беруге-ақ жарайтын 
шүкімайттай шүйкебас қыз, енді бір қараса,..
«Соңына сор ергеннің де бір бақыты болады» деген бар. 
Сары ізіне түскен қаскөйлер Тілеубердіні ит өлген жерге  
барып күш-көлік өгіздер өкелуге айдайды. Сол өгіздерді 
жаяу айдап қайтқан жолда ит көрмеген қорлықты көріп 
келе жатқанда, жалғыз долана жанында Асыл ұшырасып 
қалады. Үсті-басы кірлеп, өзі өле шаршаған жігіт солқылдақ 
бойжеткен, әдемі Асылды көргенде өзінің мына сыйқынан 

96
Жанат Ахмади
жерге кірердей қорланады. Жалаң аяқ, жалаң бас, сас-
қаннан өзінің мүшкіл халін білдіріп: «Мына қарасандар 
оқыралап құзға түсіп кетіп, соны әрең ұстап әкелдім» деп 
міңгірлейді. Өзі әлі қыз алдында қыры сынбаған бойдақ 
жігіт, тәртіпті мұғалім болған ғой. Әсіресе осы қорлықты 
қайтерсің. Ел билейтін басымен тері илеген дегеннің керін 
келтіріп, өзінің соншалық биік ақыл-парасатымен қайдағы 
бір қу мүйіз өгіздерімен әлек болып тер сасып жүріп, пе-
ріштедей қызға орайсыз ұшырасқаны оқырманның да на-
мысын шабақтағандай. Қыз алдында кейіпкермен бірге сен 
де қысылғандайсың. Сіз осы бір көрініс детальдары үшін 
ыңғайсызданып қоймай, бәлкім сол бір құбыжық қоғамға 
қарғыс айтқың келетін шығар. Шығарма оқиғасы барлық 
тұста да осылай. Бейшара кейіпкер өзінің осындай айбақ-
сайбақ, алба-жұлба, өгей қалпында шырайлы қызға көз 
тігеді. «Тілеуберді жезкиіктей қунақы дене бітіміне қарап 
«бой жетіп кетіпті, қыз деген шайтан-ау» деп бір ойлады. 
Асылдың толысқан тұлғасы, мөлдіреген қарақат көзі, 
шеке тұсы бұйраланған сүмбіл шашы – өзі кинолардан ғана 
көретін, кітаптардан ғана оқитын арулардан бір де бір кем 
емес, қайта олардан көш ілгері тұрғандай көрінді». Міне 
осы армандай қыз өзі затын таныған Тілеубердінің қоғамда  
қанша қудаланып жүргеніне қарамай, оған деген сүйіс-
пеншілік көңілін бір нәзік орайда аса сезімділікпен жарқ 
еткізіп көрсетеді. Жазушы – есімінің өзі Асыл деген қыздың 
заты да шынайы асыл екенін айтпай-ақ білдіреді. Сезімсіз, 
түнек дүниеде көмек көрмей, жасып жүрген Тілеубердіге 
«ерді кебенек ішінде танисың» деген сөзді айтып, оның 
көктен тілегенін жерден бергендей күйге душарластыра-
ды. Бақыттың сенер-сенбестей сағым-елес нұрына бөленіп, 
кенет бір түс көргендей жағдайға тап келген Тілеубердімен 
бірге оқырман жаны біртүрлі ғажайып уылжыған рақатқа 
бөленіп, Асылға ең бір уыз батаңды бергің келеді. Бұл – жер 
бетіндегі ізгі ниетті адамзат баласының жаны жақсылыққа 
құштар екендігінің белгісі. Жалпы қалам қуаты деген-
нің қасиеті қандай десеңші. Жазушы өз халқына жақын 

97
 Әдебиет – жан нұры 
болатыны сондықтан ғой. Тегінде қиындық көрмей, азап 
тартпай, жақсылық бағаланбақ емес. «Тозақты көрмеген, 
жұмаққа мұрын шүйіреді» деген болса, өмірдегі көресін 
бір кісідей көріп жүрген Тілеубердіге Асыл аспандағы қол-
жетпес шолпандай болып көрінген. Олай десек, сол тұстағы 
қоғамның былғаныш ортасынан жазушы адами арманды 
аршып алған. Адамзат іңкәр еткен, адамзат баласы аса зәру 
жақсы үмітпен шым-шымдап тартып жетелей келіп, сізді 
бағындырады да табындырады.
Қысқасы осы арқылы, осындай детальдар жүйесі ар-
қылы сол қоғамның бет-пердесін айыра жыртып, айқара 
ашып тастайды. Сатқындар мен саңылаусыздар да біртін-
біртін әйгіленеді. Олар енді ел бетіне қарағысыз, қойға 
келген қотыр ешкідей жексұрын біреулерге айналады. Қай-
қашанда топырағы сусығыш жерден алынып, ұрығы шөлге 
түскен қу тұяқтардың кейінгі тағдыры осындай болмақ. 
Ал Тілеуберді, Жамал, Асыл, Асқар, тағы тағылар үшін 
басыңды бәй тігіп отыратының суреткер жазушы Жұмәділ 
Маманның сізді сол деңгейге жеткізген қаламгерлік қарым-
қуатында.
Пиғылы бұзық, кер заманда басты кейіпкер Тілеуберді 
өз басынан әртүрлі зобалаңды белшесінен кеше жүріп, сол 
тауқымет арасында Асылмен бас құрап, соңынан өзі тағы 
айдауға кетеді. Ол тауқымет сорынан өліп-талып жүріп 
босап, енді үйіне келсе, баяғы оның соңынан түсіп жүрген 
пасық белсенділер елден аулақ жерде жалғыз үй қалған 
Асылдың жертөлесінің (Асылды алыс иенге көшіріп апарып 
тастағандар осы әпербақандар болатын) төрінде құпия кеңес 
құрып, арақтарын ішіп, сайран салып отырған үстінен 
түседі. Бірақ, олар өз қылмыстарын бүркеу үшін Тілеубердіні 
қапыда қараңғы қорада қолдарына түсіріп, арманда мерт 
қылады. Бағанадан Тілеуберді үйіне аман-есен қалбайып 
келе жатқанда, ішінен шүкіршілік айтып, көңілі марқайып 
отырған оқырман ол дегеніне жете алмай өлім құшқанда, 
әлжуаз сорлы Асылмен бірге күйзеледі. Ішіңіз удай ашып, 
көңіліңіз көнбей дәт деп қаласыз!

98
Жанат Ахмади
Осының себебінен шалық ауруға шалдығатын Асыл дың 
мұндай күйге түсуіне біріншіден ол Тілеубердідей аза мат-
тың жары екендігі. Екіншіден атам қазақ айтқандай «шұбар 
ат мінгеннің көзі тыныш, шұбар қатын алғанның көңілі 
тыныш» демекші, Асыл кісі қызықпайтын – сиықсыз әйел 
болмағандығы. Бұл жағы да Тілеубердіні көре алмайтын 
белсенділердің ішін өртеген.
...Заманның беті бері қарап, жәбір-запа көргендер ақ-
талады. Үкімет басына Дың Шяупың келгеннен бастап 
Қытайда реформа тереңдеп, сыртқы елдерге есік ашылып, 
Тілеубердіден қалған тұяқ Нұржанның Америкадан оқып 
келгені былай баяндалған: «Америкадан жаңа ғана оқу 
тауысып келген, «Алау» жоспарының алғашқы түлектері-
нің бірі, жұмсақ бөлшек басқару маманы, компьютер 
докторы – Нұржан Тілеубердіұлының бұдан кейінгі жеңісті 
де жемісті еңбектеріне мол табыс тілейміз» деп көгілдір 
экрандағы сыбызғыдай сызылған қыз дауысы сыңғырлап 
барып тоқтады». Міне дәл осы көріністің үстінен түскен 
Тілеубердінің Жамал апайы ауылдан емделуге қалаға келген 
болатын. Жазушы осындағы амалсыз шүкіршілік тәубеге 
келген Жамалдың көзінің жасын көлдетіп жылап отырып 
жұбанған шерге толы бейнесін Көмек деген кейіпкердің 
көзімен былай береді (Көмекті – автордың өзі деп білесіз): 
«Терісі өңейіп жазыла бастаған ескі жараның жайдақ 
 
ауызы шыт-шыт жыртылып, өзегі у құйғандай өртеніп бара 
жатты».
Қандай дәл және қандай символдық сурет! Осы орайда 
Жұмекеңнің тіл қолданысы жөнінде сәл атшалдырып өтер 
болсақ, қайғыдан қартайып қалған Жамалға оның іні-
сі Тілеубердінің ұлы Нұржан оқуын бітіріп келген тұста 
төреші кейіпкер Көмек жұбату айтады. Сонда Жамал апайы: 
«Солай ғой шырағым, тағдыр талқысын сіңіріңе сүйеніп, 
сүрініп-жығылып жүріп, ақыры бір көніп түсінеді екенсің. 
Сол қатыгез тағдыр бебеулеткен пендесін шикі терінің 
ішінде мың мәрте бұрқылдатып, тас қорықтықша пысыра 
ма, қалай?!» – деп сөйлетеді. 
«Қатар жатқан екі тауды «Бір күннің ішінде біреуінің 

99
 Әдебиет – жан нұры 
басында ақша бұлттар қалықтап, аспан әлемі мөлдіреп 
тұрса, енді біреуін төбесін қар-мұз құрсаулап, айдарынан 
құс асырмай, қабағын қарс түйіп, түнеріп тұрады». «Әттең 
қармақ қапқан шортандай тулаған дүние-ай десеңші!». 
«Уайымның шүңетіне шөгіп...». «Қайың-талы қалың, 
қарақат пен таңқурайы самсып тұратын орқаш-орқаш 
қарағайлы Ұлытау...».
Бұл сөйлемдерден автор нені айтқысы келсе де жеріне 
жеткізе, қылаусыз құмарлықпен жазатын және табиғатпен 
біте қайнасып, етене кірігіп туысқан тау түлегі екендігі 
байқалады. Сонымен қоса жазушылығынан бұрын май-
талман ақындығы мен әйгілі болған автордың Жамал 
 
апай 
ға айтқызатын жоқтауы, кітаптағы тағы басқа жыр 
жол дары өзі сүйген екі жанрға да бес аспап, сайма-сайлығын 
дәлелдеп тұр.
«Екінің бірі жомарт тасқан жерде,
Күніңе ер жарайды сасқан жерде.
Жаманға жазатайым ісің түссе,
Қабысып қалады екен аспан жерге».
Шығарма қажетіне қарай пайдаланылған бұл шумақтар 
кісіге жақсылық жасамайтын әлгі әпербақан белсенділер 
үшін олардың тасбауыр, сорлылығын көрсетсе, сен үшін 
ісі түскен кісіге өзіңде жоқты жерден шұқысаң да тауып 
бергізгендей өрелілікті аңсатады, азаматтығыңды оятады. 
«Жаманға ісің түссе, кешіру үшін жаныңды сұрайды», 
дегеннің өзі жоғарыдағы өлеңнің соңғы екі жолына сиып 
тұр.
Қорытып айтқанда, Шығыс Азиядағы алып ел Қытайда 
өткен бір кереғар заманның бет-бейнесін айқара ашқан бұл 
хикаят қасиетті көркем әдебиет үшін ғана емес, жұмыр жер 
бетіндегі ізгі ниетті адамзат тарихының тәжірибесі үшін 
де орны бөлек соқталы еңбек. Әсіресе көрмегені жоқ қазақ 
деген ұлт үшін оның өлісінің рухы, тірісінің ар-ұжданы 
 
үшін ескерткіш ретіндегі шарайнадай дүниенің бірі осы 
Күмбезге түскен күншуақ!» десек болғандай.

100
Жанат Ахмади

жүктеу/скачать 0,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: