Жансүгіров атындағы жму хабаршысы №1 / 2015

     
 
 
221 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
Кәсіптік  одақтар,  әлеуметтік  әріптестік  ретінде,  азаматтардың  кәсіптік 
мүдделерінің  ортақтығы  негізінде  құрылатын,  сондай-ақ,  өз  мүшелерінің  басқа  да 
әлеуметтік-экономикалық  құқықтары  мен  мүдделерін  білдіру  мен  оларды  қорғау, 
қызметкерлердің еңбек жағдайларын жақсарту үшін ерікті түрде құрылатын дербес, 
тіркелген  жеке  мүшелігі  бар  қоғамдық  бірлестіктер  болып  танылады.  Азаматтық 
қоғам  институттарына  келесілей  міндеттер  жүктеледі.  Азаматтық  бастамаларды 
қолдау,  дамыту  және  көтермелеу;  қоғам  мүшелерінің  мүдделерін  жақындастыру; 
азаматтардың жалпымемлекеттік және жергілікті проблемаларды шешуге қатысуын 
қамтамасыз ету; қоғамда жалпы адами нормаларды, құндылықтар мен адамгершілік 
негіздерін бекіту;  адамның тәуелсіз өмір  сүруін қамтамасыз ететін еңбек өнімділігі 
үшін  жағдай  жасауға  қатысу;  әлеуметтік  еңбек  қатынастарын  реттеу  жөніндегі  аса 
маңызды  қоғамдық  функцияларды  орындайтын  кәсіподақ  ұйымдарының  қызметін 
қолдау;  өмір  сүру  сапасының  жоғарғы  стандарттарына  қол  жеткізу;  еңбек 
қатынастарын  үйлестіру  және  жетілдіру;  халықтың  бай  және  кедей  жіктері 
кірістерінің  арасындағы  айырмашылықтарды  қысқарту.  Халықты  әлеуметтік 
қамсыздандырудың  тиімді  жүйесін  құрудың  бірден-бір  бағыты  әлеуметтік-
әріптестікті  дамыту  және  оның  құқықтық  негіздемесін  нақты  айқындау  болып 
табылады. Демократиялық мемлекеттің басты қағидаты, «азаматтық қоғамның басты 
құндылығы  ретінде,  адам  құқықтарын  қамтамасыз  етуді  жан-жақты  іске  асыру 
болып  айқындалуға  тиіс.  Осы  қағидат,  құқықтық  норма  нысанында,  ҚР  Еңбек 
кодексіне енгізуге тиіс деп санаймын. Сонымен қатар елдегі еңбек қатынастарының 
әлемдік стандарттар деңгейіне жеткізу экономикалық өсудің қызметкерлердің еңбек 
жағдайын  жақсартуға,  халықтың  толыққанды  жұмыспен  қамтылуына  ықпал 
ететіндей  жүйені  қалыптастыруымыз  керек.  Мемлекеттің,  жұмыс  берушілер  мен 
кәсіподақтардың  тиімді  әлеуметтік  әріптестік  жүйесін  қалыптастыру  міндеті 
қойылды.  Қазіргі  кезде  азаматтық  қоғамның  экономикалық  құрамдас  бөлігіндегі 
шағын  және  орта  бизнесі  үлесінің  айтарлықтай  өсетіндігі  айқындалды.  Әлеуметтік 
әріптестік жүйесінің айқындаудың алғашқы қадамын, Тұжырымдамасын әзірлеу мен 
іске  асырудың  құқықтық  негіздемелері  болып:  Конституция,  БҰҰ-ның  Бас 
Ассамблеясымен мақұлданған 1966 жылғы 16 желтоқсандағы Азаматтық және саяси 
құқықтар  туралы  халықаралық  пакт;  «Ассоциация  бостандығы  және  ұйымдастыру 
құқығын  қорғау  туралы»  Халықаралық  еңбек  ұйымның  №  87  Конвенциясы; 
Қазақстан  Республикасы  Президентінің  1997  жылғы  10  қазандағы  «Қазақстан  – 
2030»  Барлық  қазақстандықтардың  өсіп-өркендеуі,  қауіпсіздігі  және  әл-ауқатының 
артуы»  атты  Қазақстан  халқына  Жолдауы;  Қазақстанның  2030  жылға  дейінгі  даму 
Стратегиясы,  Қазақстан  Республикасы  Президентінің  Жарлығымен  бекітілген  1996 
жылғы  23  мамырдағы  №  2995  Мемлекеттік  сәйкестікті  қалыптастыру 
Тұжырымдамасы;  Қазақстан  Республикасы  Президентінің  Жарлығымен  бекітілген 
2002  жылғы  23  қыркүйектегі  №  949  Құқықтық  саясат  Тұжырымдамасы;  Қазақстан 
Республикасы  Үкіметінің  Қаулысымен  мақұлданған  2002  жылғы  23  қаңтардағы  № 
85  Үкіметтік  емес  ұйымдарды  мемлекеттік  қолдау  туралы  Тұжырымдамасы 
танылады. 
Қазақстан  Республикасы  Президентінің  2006  жылғы  25  шілдедегі  №154 
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 
2006-2011  жылдарға  арналған  Тұжырымдаманың  6.4.  бөліміне  сәйкес,  еңбек 
заңнамасын  жетілдіру  мақсатында;  қызметкерлер  мен  жұмыс  берушілер 
мүдделерінің  теңгерімін  қамтамасыз  ету  мақсатында  еңбек  заңнамасын  әлеуметтік 
мемлекет  қағидаттарына  сәйкес  келтіру;  қызметкерлердің  құқықтарын  қорғауды 
қамтамасыз  етуде  кәсіподақтардың  рөлі  мен  орнын  арттыру;  ықтимал  жанжалдар 
мен  еңбек  дауларының  алдын  алу  мақсатында  меншік  иелері  мен  кәсіподақтар 
арасындағы  тиімді  өзара  іс-қимыл,  еңбек  қатынастарын  реттеуде  орын  беретін 

     
 
 
222 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
ауыртпалық  орталығын  кәсіпорындар  деңгейіне  ауыстыру;  жұмыс  берушілер  мен 
қызметкерлер өкілдерінің арасында жасалатын ұжымдық шарттар шеңберінде тиімді 
келіссөздер  жүргізу  үдерісін  қамтамасыз  ету;  қызметкерлердің  мүдделерін, 
қажеттіліктерін қанағаттандыру және өнеркәсіп орталықтарындағы өткір әлеуметтік 
және  экологиялық  мәселелерді  шешу  мақсатында  кәсіподақтардың  үкіметтік  емес 
ұйымдармен  өзара  іс-қимыл  жүйесін  жолға  қою  талап  етіледі.  Осы  мақсатта 
келесідей  ұлттық  стандарттар,  бағыттары  айқындалды:  еңбекақы  төлеу; 
зейнетақымен  қамсыздандыру;  халықты  әлеуметтік  сақтандыру  және  халыққа 
әлеуметтік  қызмет  көрсету;  медициналық  қызмет  көрсету  мен  отбасын  әлеуметтік 
қолдау;  азаматтың жалпы және ақпараттық  мәдениетін қалыптастыру, экологиялық 
мәдениет  стандарттары.  Осы  кезеңде,  үкіметтік  емес  ұйымдар  мен  әлеуметтік 
әріптестіктердің  білім  беру  қызметтері  мен  қоғамның  қоғамдық-саяси  өміріне 
қатысуға  қол  жеткізу  саласында  –  мүгедектердің  құқықтарын  қорғау,  халықты 
жұмыспен  қамту  саласында  жастар  мен  әйелдердің  құқықтарын  қорғауға 
бағытталған 
жобаларды 
тұжырымдауға 
белсенді 
түрде 
тартылатындығы 
айқындалды. Билік құрылымдарының қоғам алдында, бұқаралық нысанда, есеп беру 
модельдері  бекітіледі.  Жанжалдарды  соттан  тыс  шешу  тетіктері,  дауларды 
келіссөздер,  аралық  соттар  арқылы  сотқа  дейін  реттеу  практикасының  белсенді 
түрде  енгізілетіндігі  айқындалды.  Соңғы  жылдары,  2014  жылдан  бастап, 
қолданыстағы  еңбек  және  басқа  да  заңнамалық  актілерге  толықтырулар  мен 
өзгерістер  енгізіліп  азаматтық  қоғам  институттарын  дамыту  жүйелі  және  үдемелі 
сипатқа  ие  болатындығы,  бизнес  пен  мемлекеттік  органдардың  өзара  іс-қимыл 
жасауын оңтайландыру, қазақстандық қоғамды дамыту проблемалары бойынша жыл 
сайынғы  баяндамалар  жарияланып,  жыл  сайынғы  тыңдаулар  өткізілетіндігі 
айқындалды.  Осы  аспектіде  еңбек  заңнамасының  сақталуын  және  дұрыс 
қолданылуын зерттеуге байланысты Алматы қалалық үкіметтік емес Ұйымдарының 
Конфедерациясы  АКНО  «Әріптес»  тарапынан,  қазметкерлердің  құқықтарының 
бұзылуының  жай-күйі  туралы  өткізген  ақпараттық  талдау  жұмысының 
қорытындысы  бойынша  Қазақстанда  еңбек  заңнамасының  жұмыс  берушілермен 
жаппай  бұзушылық  фактілерінің  бәсеңдемей  тұрғандығы  айқындалды.  Сол  зерттеу 
жұмысының  қорытындысы  бойынша  келесідей  мәлімет  жария  етілді:  2010  жылға 
дейінгі, республика деңгейінде, қызметкерлерге қатысты төленбеген тікелей жалақы 
мөлшері  –  47  миллиард  теңгені  құрады.  Жалпы,  тікелей  жалақыға  және  басқа  да 
өтемақылар  бойынша  жұмыс  берушілердің  қарызы  –  77  миллиард  теңгені  құрады. 
Прокуратура  органдарымен,  бүгінгі  таңда,  3,5  миллиард  теңгеге  жуық  жалақы 
сомасы өндіріліп кінәлі жұмыс берушілерге белгіленген тәртіпте құқықтық шаралар 
қолданылды [2].  
ҚР  АК-нің  19-бабының  3-тармағына  сәйкес  «азаматтардың  заңды  тұлға 
құрмай-ақ  жүзеге  асырылатын  кәсіпкерлік  қызметіне,  егер  заңдардан  немесе 
құқықтық  қатынастар  мәнінен  өзгеше  нәрсе  туындамайтын  болса,  тиісінше  осы 
Кодекстің  коммерциялық  ұйымдар  болып  табылатын  заңды  тұлғалардың  қызметін 
реттейтін  ережелері  қолданылады».  Азаматтық  және  еңбек  заңнамасына  сәйкес 
кәсіпкер-жеке тұлғалар, заңды тұлғалармен қатар, өндірістік-шаруашылық қызметін 
атқаруда,  жалданбалы  қызметкерлердің  еңбегін  уақытша  не  тұрақты  пайдалануда 
тең  құқықпен  иемденеді  және  осы  Кодекспен  анықталған  міндеттерді  заңды 
тұлғалармен тең жағдайда жүзеге асырады.  
Заңға  қайшы  еңбек  шартын  бұзу,  жұмыспен  қамту,  уақытылы  төленбеген 
жалақы және өндірісте орын берген жазатайым жағдайды тергеп-тексеру мәселелері 
жөнінде  берілген  өтініштер  саны,  пайыздық  мөлшерде,  барлық  өтініштердің  4,7  % 
құраған.  Әркімнің  жұмыспен  қамтылу,  әлеуметтік,  экономикалық  бағыттағы 
құқықтары  мен  бостандықтарын  қамтамасыз  ету  қажеттілігін,  жан-жақты  барынша 

     
 
 
223 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
ескеретін  қоғам  құру  міндеті,  азаматтық  қоғамның  барлық  институттарының  және 
мемлекеттік органдардың қатысуымен іске асырылады. Аталмыш міндетті іс жүзінде 
жүзеге  асыру  елімізде  қолайлы  экономикалық  жағдайдың  қалыптасуымен 
қамтамасыз етіледі және, сол себепті, неғұрлым ауқымды міндеттер қоюға мүмкіндік 
береді.  Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 19 қыркүйектегі №947 
Жарлығымен бекітілген Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл қызметін белгілеу туралы 
Ереженің  21-тармағына  сәйкес,  Адам  құқықтары  жөніндегі  Уәкіл,  әр  жылғы 
баяндамасында,  елде  адам  құқықтары  мен  бостандықтарының  сақталу  жағдаяты 
жөнінде  ақпарат  беріп,  сол  ақпараттарды  талдау,  сараптау  жұмыстарын  атқарады. 
Қазақстанда  адам  құқықтарына  байланысты  жағдайды  бағалау  үшін  дайындалған 
баяндаманың  негізін  барлық  мемлекеттік  органдармен,  мекемелермен,  ҮЕҰ-мен, 
Адам  құқықтары  жөніндегі  Уәкіл  жанындағы  Сарапшылық  кеңес  мүшелерімен 
(консультативтік көмек ретінде) берілген ақпараттар құрайды.  
Әр жылғы баяндамалармен айқындалатын дәлелдер, жасалатын бағалаулар мен 
ұсыныстар Адам құқықтары жөніндегі Уәкілге келіп түскен азаматтардың, ҮЕҰ-дың 
жекелеген не ұжымдық шағымдарын тексеру барысында жинақталған материалдар, 
интернеттік  ақпарат  материалдары  және,  сонымен  қатар,  республика  өңірлеріндегі 
мемлекеттік,  медициналық,  пенитенциарлық  мекемелердегі  адам  құқықтары 
жөніндегі  мониторингін  талдау,  сондай-ақ,  бұқаралық  ақпарат  құралдарында  адам 
құқықтарының  проблемалары  бойынша  жарияланымдарға  негізделеді.  Олардың 
қатарында жеке және заңды тұлғалардың өтініштері негізінде жинақталатын ақпарат 
көздері  ерекше  назарға  алынады.  Қазақстан  Республикасы  Президентінің  2004 
жылғы  29  қарашадағы  №1474  «Адамның  және  азаматтың  конституциялық 
құқықтары  мен  бостандықтарын  қорғау  жүйесін  одан  әрі  жетілдіру  туралы» 
Жарлығымен  Адам  құқықтары  жөніндегі  уәкілдің  өкілеттігі  күшейтіліп,  келесі 
мәтіндегі  ережелермен  толықтырылды:  адамның  және  азаматтың  бұзылған 
құқықтары  мен  бостандықтарын  қорғау  мақсатында  Қазақстан  Республикасының 
заңнамасында  белгіленген  тәртіппен  істі  сотта  қарауда  қатысуға;  Қазақстан 
Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен сотқа немесе прокуратураға 
заңды  күшіне  енген  сот  шешімін,  үкімін,  соттың  ұйғарымын  немесе  қаулысын 
тексеру  туралы  қолдаухатпен  жүгінуге;  Қазақстан  Республикасы  азаматтарының, 
шетел  азаматтарының  және  азаматтығы  жоқ  адамдардың  шағымдарын  қарау 
нәтижелері  бойынша,  сондай-ақ  олардың  құқықтары  мен  бостандықтарының 
бұзылуы  туралы  ақпаратты  өзге  жолмен  алған  кезде  осы  мәселелер  бойынша 
парламенттік  тыңдаулар  өткізу  ұсынысымен  Парламент  палаталарына  жүгінуге; 
адам құқықтары жөніндегі халықаралық ұйымдардың, басқа да үкіметтік емес құқық 
қорғау ұйымдарының жұмысына қатысуға; адамның және азаматтың құқықтары мен 
бостандықтарын  бұзған  лауазымды  тұлғаға  қатысты  тәртіптік  немесе  әкімшілік  іс 
жүргізуді не қылмыстық іс қозғау туралы, сондай-ақ материалдық немесе моральдық 
залалды  өтеу  шараларын  қолдану  туралы  қолдаухатпен  уәкілетті  мемлекеттік 
органдарға немесе лауазымды адамдарға жүгінуге деген құқықтары айқындалды.  
Адам 
құқықтары 
жөніндегі 
Уәкіл 
азаматтар 
тарапынан 
берілген 
шығарымдарды  қарау  нәтижесіне  байланысты  мемлекеттік  органдарға,  лауазымды 
тұлғаларға  өзінің  ұсынымдарын,  ескертпелерін  және,  сонымен  қатар,  ұсыныстарын 
жолдайды.  Уәкілдің  ұсынымын  алған  лауазымды  тұлға,  бір  ай  уақыт  ішінде,  сол 
ұсынымда  айқындалған  мәселелер  жөнінде  қабылдаған  шешімін,  белгіленген 
тәртіпте беруге міндетті. Сонымен қатар, аталмыш мәселелер жөніндегі өтініштерді 
қабылдауды  және  қарауды  Қазақстан  Республикасы  Президенті  жанында  құрылған 
Адам құқықтары жөніндегі Комиссия, уәкілеттігіне байланысты, жүзеге асырады.  
Қазақстан  Республикасының  Бас  Прокуратурасы  құрамындағы  құқықтық 
статистика  және  арнайы  есеп  жүргізу  жөніндегі  Комитеттің  (бұдан  әрі  –  Комитет) 

     
 
 
224 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
мәліметі  бойынша  2014  жылдың  бірінші  жартысында  республикалық  деңгейдегі 
мемлекеттік  органдарға,  олардың  аумақтық  органдарына  және  жергілікті  атқару 
органдарына,  жалпы  саны,  4153002  өтініштер  берілген.  Бұл  өтініштер  жеке  және 
заңды  тұлғалар  тарапынан  еңбек,  әлеуметтік  қамсыздандыру,  азаматтық-құқықтық 
мәселелер жөнінде берілген.  
Аталған  ұйымдардың  рәсімдік,  технологиялық  ішкі  ақпараттық  жүйесінде 
берілген  өтініштер  тіркеліп  талдаудан  өткеннен  алынғаннан  кейін  сол  өтініштерге 
қатысты мәліметтер (сандық, мазмұндық және берілу нысандарына байланысты) бір 
тұтас жүйеде жинақталады. Жинақталған мәліметтер, ведомствалық қатыстылығына 
байланысты,  Қазақстан  Республикасының  Бас  Прокуратурасы  құрамындағы 
құқықтық  статистика  және  арнайы  есеп  жүргізу  жөніндегі  Комитетіне  және  осы 
Комитеттің  аумақтық  органдарына  белгіленген  мерзімде  беріледі.  Жалпы, 
мемлекеттік  деңгейде,  жинақталған  мәліметтер  саяси  шешім  қабылдауға  мүмкіндік 
береді.  Қазақстан  Республикасы  Президентінің  2005  жылғы  6  сәуірдегі  №1546 
“Жергiлiктi  атқарушы  органдар  басшыларының  халыққа  есеп  беру  кездесулерiн 
өткiзу  туралы”  Жарлығына  сәйкес  [3]  қоғамды  одан  әрi  демократияландыру, 
халықты  елiмiзде  жүргiзiлiп  жатқан  реформалар  туралы  хабардар  ету,  атқарушы 
органдардың  халық  алдындағы  жауапкершiлiгi  мен  есептiлiгін  арттыру,  халықты 
мемлекеттiк  басқару  үдерісiне  кеңiнен  тарту  мақсатында:  барлық  деңгейдегi 
әкiмдердің, жыл сайын, бiрiншi тоқсанның iшiнде халыққа есеп беру кездесулерiнің 
өткiзілуі,  соның  негізінде,  елiмiзде  жүргiзiлiп  жатқан  реформалардың  iске 
асырылуы,  тиiстi  әкiмшiлiк-аумақтық  бiрлiктiң  өткен  жылда  әлеуметтiк-
экономикалық  дамуы,  оны  одан  әрi  дамытудың  мiндеттерi  мен  негiзгi  бағыттары 
туралы хабардар етуі; облыс (республикалық маңызы бар қала, астана) әкiмдерi, есеп 
беру  кездесулерi  өткен  күннен  бастап,  бiр  айдан  кешiктiрмей  оның  нәтижелерi 
туралы  Қазақстан  Республикасы  Президентi  Әкiмшiлігін  және  Yкiметiн  хабардар 
етуі  айқындалды.  Осы  Жарлыққа  сәйкес,  айқындалған  нәтижелер  бойынша, 
Қазақстан Республикасының Үкiметi тиiстi іс-шараларды қолданады. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1.  Послание  Президента  Республики  Казахстан  Н.А.  Назарбаева  народу 
Казахстана  «Казахстанский  путь  -  2050:  Единая  цель,  единые  интересы,  единое 
будущее» (Астана, 17 января 2014 года) / «Казахстанская правда» от 18 января 2014 
г. № 11 (27632). 
2.  Қазақстан  экономикалық,  әлеуметтік  және  саяси  жедел  жаңару  жолында:  
Қазақстан  Республикасы  Президенттің  Қазақстан  халқына  Жолдауы.-Алматы:  Жеті 
жарғы, 2005.-64 бет.      
3. Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 
2007  жылғы  31  шілдедегі  №  182-Ө  Бұйрығымен  бекітілген  «Жұмыс  уақытының 
қысқартылған  ұзақтығына  және  жыл  сайынғы  ақылы  қосымша  еңбек  демалысына 
құқық  беретін  өндірістердің,  цехтардың,  кәсіптер  мен  лауазымдардың  тізімі,  ауыр 
жұмыстардың,  еңбек  жағдайлары  зиянды  (ерекше  зиянды)  және  (немесе)  қауіпті 
жұмыстардың тізбесі туралы» Ереже // Қазақстан Республикасы ПҮАЖ-ы, 2007 ж., 
№45, 534-құжат. 
 
 
 
 
 
 
 

     
 
 
225 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
РАСЧЕТ РАЗБОРЧИВОСТИ РЕЧИ В СИСТЕМАХ ЗВУКОУСИЛЕНИЯ 
ЗАКРЫТЫХ      ПРОСТРАНСТВ 
 
Сатыбалдина Г.С. 
доцент Достиярова А.М. 
Казахская академия транспорта и телекомму 
никации им. М.Тынышпаева 
 
 
В данной статье рассматривается расчет разборчивости речи в системах 
звукоусиления закрытых  пространств. 
 
 
Мақалада жабық кеңістікте дыбысты күшейту жүйесінде сөз айқындылығын 
есептеу жолдары қарастырылған.
. 
This article discusses the calculation of speech intelligibility in sound reinforcement 
systems enclosed spaces. 
Ключевые  слова:  разборчивость  речи,  расчет,  система  звукоусиления, 
закрытые  пространства,  слоговая  разборчивость,  словесная  разборчивость, 
смысловая разборчивость. 
 
Одним из основных показателей системы передачи речевых сигналов является  
допустимая  разборчивость  речи.  Количественно  разборчивость  речи  может  быть 
оценена  слоговой,  словесной  и  смысловой  разборчивостями,  между  которыми 
существует статистическая взаимосвязь. 
Для  передачи  служебных  сообщений,  объявлений  достаточна  слоговая 
разборчивость,  равная  50%‚  в  этом  случае  будет  обеспечена  словесная 
разборчивость,  равная  92%,  а  смысловая –  96%.  При  проведении  митингов, 
собраний,  передачи  информационных  программ  требуется  100%-ная  смысловая 
разборчивость,  которая  может  быть  получена  при  слоговой  и  словесной 
разборчивостях, равных соответственно 70–80 и 98–99%. 
С  разборчивостью  речи  связана  понятность  речи.  Введено  четыре  градации 
понятности речи: отличная, хорошая,  удовлетворительная и предельно допустимая. 
Отличная  понятность  имеет  место,  если  слушатель  воспринимает  речь  без 
переспросов,  при  хорошей  понятности  возникает  необходимость  в  переспросах 
редко 
встречающихся 
слов. 
Частые 
переспросы 
являются 
признаком 
удовлетворительной понятности. Наконец, многократные переспросы одного и того 
же  слова  или  фразы  свидетельствуют  о  предельно  допустимой  понятности.  В 
таблице 1 представлена связь понятности со смысловой и слоговой разборчивостью 
речи. 
Таблица 1
 
 
Связь понятности со смысловой и слоговой разборчивостью речи 
Вид разборчивости, 
% 
Понятность 
предельно 
допустимая 
удовлетворительная 
хорошая 
отличная 
Слоговая 
25–40 
40–55 
55–80 
выше 80 
Словесная 
75–86 
87–93 
93–98 
выше 98 
 
Речевой  сигнал  имеет  двойственную  структуру:  с  одной  стороны –  это 
обычный  акустический  сигнал,  объективные  акустические  параметры  которого 

     
 
 
226 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
вызывают  определенные  субъективные  ощущения.  Взаимодействия  между  ними,  в 
соответствии с общими психофизическими законами, неоднозначны и нелинейны. С 
другой  стороны,  речевой  сигнал  имеет  особую  структуру,  в  которой  закодирована 
семантическая  (смысловая)  информация.  Поэтому  процесс  слухового  восприятия 
речи  представляет  собой,  прежде  всего,  процесс  расшифровки  и  распознавания 
семантического и эмоционального содержания информации, перевода акустических 
признаков речевого сигнала в его фонетическое и смысловое содержание. 
На  протяжении  уже  нескольких  десятилетий  используются  интегральные 
методы  оценки  правильной  передачи  смысловой  информации,  заключенной  в 
речевом сигнале – это методы оценки разборчивости.  
Многолетний  опыт  проектирования  залов  различного  назначения  (аудиторий, 
лекционных  залов,  кинозалов,  театральных  залов  и  др.)  и  результаты 
многочисленных  исследований  показали,  что  для  хорошей  разборчивости  речи 
требуются:  
 
достаточно высокий уровень отношения полезного сигнала к уровню шума 
(для студий звукозаписи он должен соответствовать кривой NC-15); 
 
небольшое 
время 
реверберации 
и 
структура 
отражений, 
характеризующаяся  отсутствием  эха  и  наличием  интенсивных  ранних  отражений 
при низком уровне поздних. 
Влияние  реверберационного  процесса  на  структуру  речевого  сигнала  можно 
отчетливо увидеть на примере осциллограмм, записанных в заглушенной камере и в 
помещении с большим значением реверберации. 
Естественно,  что  при  таком  существенном  изменении  временной  структуры 
речевого сигнала процесс его распознавания существенно ухудшается. 
Объективные методы оценки разборчивости можно разделить на две группы. 
Первая  аддитивная  группа  базируется  на  том  предположении,  что 
результирующая  разборчивость  речи  определяется  суммой  вкладов  в  отдельных 
частотных  полосах,  а  величина  вклада  зависит  от  отношения  сигнала  к  шуму  в 
каждой полосе. 
К этой группе относится несколько методов. 
AI – Индекс артикуляции (Articulation Index). 
Использование  индекса  артикуляции  было  предложено  Г.  Флетчером  в 
лаборатории Bell Telephone Laboratories (США) в 1940 году. Идея заключается в том, 
что весь частотный диапазон речевого сигнала разделяется на некоторое количество 
полос (обычно на 20), в пределах которых определяется отношение сигнала к шуму. 
Предполагается,  что  каждая  частотная  полоса  вносит  свой  независимый  вклад  в 
разборчивость  речи.  Ширина  полос  выбрана  таким  образом,  чтобы  вклад  каждой 
полосы в результирующую разборчивость был одинаковый. 
В  каждой  полосе  рассчитывается  отношение  «сигнал/шум»,  взвешивается  и 
суммируется для получения индекса артикуляции:  
 
АI = ΣAI
j
,                                                   (1) 
где  AI –  индекс  артикуляции,  0 < АI < 1;  АI
j
 –  вклад  в  индекс  в  j-той  полосе 
частот,0 < АI
j
 < 0,05.  Причем,  для  отношения  «сигнал/шум»  больше  30 дБ  значении 
АI
j
  принимается  равным  0,05,  а  для  отношения  «сигнал/шум»  меньше  30 дБ  эти 
значения  определяются  как:  АI
j
 = 0,05(S/N)
j
/30.  Отношение  сигнала  к  шуму  в 
отдельных полосах частот определяется по пиковым значениям речевого сигнала и 

     
 
 
227 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
по  эффективным  величинам  шума.  Причем,  в  шум  включаются  все  мешающие 
передаче речи сигналы: шумовой фон помещения, реверберационная составляющая 
речевого сигнала и шум электроакустического тракта. 
Значения  AI  ниже  0,3  соответствуют  плохой  разборчивости;  от  0,3  до  0,5 – 
удовлетворительной;  0,5–0,7 –хорошей;  выше  0,7 –  очень  хорошей.  Как  следует  из 
определения,  основное  влияние  на  величину  индекса  артикуляции  оказывает 
уровень шумов в помещении. 
Несмотря  на  простоту  применения,  метод  расчета  артикуляционного  индекса 
имеет  ряд  существенных  недостатков:  он  учитывает  только  влияние  шума  на 
разборчивость,  и  не  учитывает  влияния  других  факторов(времени  реверберации, 
структуры  отражений  и  др.).  Поэтому  он  больше  подходит  для  оценки 
разборчивости  в  системах  связи,  а  при  оценке  разборчивости  в  помещении  с 
временем  реверберации  Т
рев
 > 0,5 с  он  дает  не  очень  хорошее  совпадение  с 
субъективными  оценками.  Этот  метод  считается  устаревшим,  и  в  современной 
практике используются в основном другие критерии. 
SII – индекс разборчивости речи (Speech Intelligibility Index). 
Он  был  предложен  как  дальнейшее  развитие  метода  AI  и  включен  в 
американский стандарт для оценки разборчивости речи ANSI S3.5-1997.В стандарте 
предлагается четыре измерительные процедуры, каждая использует различное число 
и размер частотных полос в пределах диапазона 150–8500 Гц: 
 
критические полосы (21 полоса); 
 
третьоктавные полосы (18 полос); 
 
равные по вкладу критические полосы (17 полос); 
 
октавные полосы (6 полос). 
В  каждой  из  них  вычисляется  отношение  «сигнал/шум»  и  затем 
рассчитывается суммарный коэффициент SII, который может изменяться в пределах 
от 0 до 1.Поскольку здесь используются критические полосы, метод дает несколько 
лучшую  корреляцию  с  субъективными  экспертизами.  Однако,  проблемы  учета 
искажений во временной области(реверберация, эхо и др.) по-прежнему остаются. 
STI – индекс передачи речи (Speech Transmission Index). 
Особая группа методов, позволяющая объективно оценить разборчивость речи 
в  помещении,  была  разработана  на  основе  использования  модуляционной 
передаточной функции MTF (Modulation Transfer Function).Этот метод предполагает, 
что  разборчивость  передаваемого  речевого  сигнала  относится  к  сохранению 
изначальных спектральных различий между речевыми звуками. 
Идея  методов  заключается  в  том,  что  речевой  сигнал  представляет  собой 
свертку  импульсной  характеристики  звукового  сигнала  источника  (для  гласных 
звуков это импульсный сигнал с почти гармоническим спектром, для согласных это 
шумовой  сигнал  различной  формы)  с  импульсной  характеристикой  голосового 
тракта.  Как  показывает  анализ 
рис.8
,  речевой  сигнал  можно  приближенно 
рассматривать  как  некоторый  широкополосный  сигнал  (с  полосой  125–8000  Гц), 
модулированный  другим  сигналом  с  низкой  частотой.  Частота  модуляции 
определяется  скоростью,  с  которой  человек  произносит  форманты  (скоростью 
артикуляции).  Эксперименты  показали,  что  частоты  модуляции  в  обычной  речи 
находятся  в  диапазоне  от  0,63  до  16 Гц,  причем  наиболее  вероятные  частоты 
модуляции находятся в области 5–7 Гц. 
Уменьшение  глубины  модуляции  делает  речевой  сигнал  более  похожим  на 
шумовой  и,  следовательно,  приводит  к  уменьшению  его  разборчивости.  При 
прохождении  речевого  сигнала  через  любой  тракт  передачиили  помещение  за  счет 
реверберации, искажений и шумов происходит уменьшение разборчивости сигнала, 

     
 
 
228 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
что может быть оценено по степени уменьшения его глубины модуляции (изменения 
формы огибающей сигнала). 
В  точке,  где  должен  располагаться  слушатель,  сигнал  принимается 
ненаправленным микрофоном, при этом за счет шумов и процессов реверберации в 
помещении форма сигнала изменяется, и глубина его модуляции уменьшается. 
Сигнал теперь может быть представлен в форме:  
 
t
f
m
I
t
I
m
2
cos
1
)
(
0
                                (2)
 
где: 
 
m –  коэффициент,  характеризующий  уменьшение  глубины  модуляции;  он 
является  функцией  частоты  модуляции  f
m
  и  зависит  от  времени  реверберации  в 
помещении  и  отношения  «сигнал/шум»  (зависимость  величины  20lg(m(f
m
))  от 
частоты f
m
 называется модуляционной передаточной функцией); 
 
I
0
 – амплитудное значение сигнала; 
 
f
m
 – частота сигнала; 
 
t – время; 
 
φ – начальная фаза. 
Модуляционная  передаточная  функция  (МПФ)  при  протекании  процесса 
реверберации  имеет  форму  низкочастотного  фильтра:  чем  быстрые  колебания 
больше  подвержены  уменьшению  глубины  модуляции,  нежели  медленные 
колебания.  При  теоретическом  представлении  процесса  реверберации  с  помощью 
идеальной  экспоненциальной  функции,  МПФ  спад  кривой  МПФ  будет  зависеть  о 
частоты  модуляции  f
m
  и  времени  реверберации  T    и  может  быть  рассчитан  с 
помощью выражения 
2
8
,
13
2
1
1
)
(
T
f
f
m
m
m
.                                      (3) 
Для  шумового  сигнала,  МПФ  определяется  из  отношения  сигнал-шум  и  не 
зависит  от  частоты  модуляции.  Глубина  модуляции  уменьшается  для  всех  частот 
модуляции в соответствии с выражением 
10
10
1
1
SNR
m
                                             (4)
 
где SNR – отношение сигнал-шум, выраженное в дБ. 
Кроме  того,  МПФ  может  быть  рассчитана  через  импульсную  характеристику 
канала  передачи  по  методу  Шрёдера.  Значение  МПФ  в  k-й  октавной  полосе  для 
частоты модуляции f
m
 рассчитывается в соответствии с выражением  
 

     
 
 
229 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
10
0
2
0
2
10
1
1
)
(
k
m
SNR
k
t
f
j
k
m
k
dt
t
h
dt
e
t
h
f
m
                       (5)
 
где  h
k
(t) –  импульсная  характеристика  k-й  октавной  полосы;  SNR
k
 -  отношение 
сигнал-шум в дБ.  
Выражения  для  преобразования  между  значениями  %AL
cons
  и  STI  имеют 
следующий вид: 
STI
cons
e
AL
419
.
5
5405
,
170
%
 
                                (6) 
cons
AL
STI
%
 
lg
46
.
0
1
                                  (7) 
 
Следует отметить, что данные выражения получены эмпирическим путем и не 
являются  достаточно  достоверными  для  использования  их  в  качестве  основного 
расчета того или иного параметра как функции другого. Выражения (6) и (7) следует 
применять  только  для  сравнения  результатов  теоретического  расчета  и  измерений 
параметров %AL
cons
 и STI. 
Допустимые  пределы  значений  параметров  %AL
cons
  и  STI,  обеспечивающие 
заданное  качество  воспроизведения  речи,  а  также  их  связь  со  слоговой,  словесной 
разборчивостью и разборчивостью предложений приведены в таблице 5.  
Таблица 2
 
 
Допустимые значения параметров оценки разборчивости речи 
Оценка 
разборчивости 
STI 
%AL
cons
 
Слоговая  
разборчивость, 
% 
Словесная  
разборчивость, 
% 
Разборчивость 
предложений, 
% 
неприемлемая 
0–0,3 
33–100 
0–34 
0–67 
0–89 
плохая 
0,3–0,45 
15–33 
34–48 
67–78 
89–92 
посредственная  0,45–0,6 
7–15 
48–67 
78–87 
92–95 
хорошая 
0,6–0,75 
3–7 
67–90 
87–94 
95–96 
отличная 
0,75–1,0 
0–3 
90–96 
94–96 
96–100 
 
  Заключение  
Оценка разборчивости необходима при разработке и использовании различных 
систем звукоусиления, при оценке акустического качества помещений (театральных 
и концертных залов, студий, кинозалов и др.), поскольку, в конечном итоге, качество 
зала  определяется  тем,  насколько  слушатели  хорошо  понимают  смысловое 
содержание  речи,  пения  и  музыки.  Не  менее  важна  оценка  разборчивости  и  для 
построения различных коммуникационных систем (радиовещательных, телефонных 
и  др.).  Как  показывает  опыт  работы  звукорежиссеров,  вопросы,  как  обеспечить 
хорошую  разборчивость  в  различных  залах,  особенно  в  тех,  где  установлены 
системы звукоусиления, являются чрезвычайно актуальными. 

     
 
 
230 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
В соответствии с международными стандартами, в частности ISO/TR 4870, под 
разборчивостью  понимается  «степень,  с  которой  речь  может  быть  понята 
(расшифрована) слушателями». Под этим понимается степень, с которой слушатели 
могут идентифицировать (понять смысл) фраз, слов, слогов и фонем. В соответствии 
с этим различаются виды разборчивости: фонемная, слоговая, словесная и фразовая, 
которые,  однако,  все  связаны  друг  с  другом,  и  могут  быть  пересчитаны  одна  в 
другую. 
При передаче речевого сигнала происходит неизбежная потеря информации. Хотя 
речевой сигнал обладает определенной избыточностью, однако различные шумы, 
искажения и реверберационные помехи могут привести к настолько значительной 
потере информации, что это сделает невозможным понимание смысла речи. Следует 
отметить, что «слышимость» и «разборчивость речи» – это разные понятия. Речь 
может звучать очень громко и быть прекрасно слышна, но быть при этом 
совершенно неразборчивой (например, в залах вокзалов, аэропортов и др.). Поэтому 
для оценки разборчивости речи разрабатываются специальные методы, отличные от 
оценок ее громкости. 
 
ЛИТЕРАТУРА 
1.
 
Сапожков М. А. Звукофикация помещений. – М.: Связь, 1979. – 143 c. 
2.
 
Акустика:  Справочник /  Под  ред.  М. А. Сапожкова, –  М.:  Радио  и  связь, 
1989. 
3.
 
Катунин Г. П.,  Лапаев О. А.  Акустический  расчет  помещений.  Учебное 
пособие. – Новосибирск.: СибГАТИ, 1996. – 85с. 
4.
 
Акустика: Учебник 
для 
вузов / Ю. А. Ковалгин, 
А. А. Фадеев, 
Ю. П. Щевьев; Под ред. профессора Ю.А.Ковалгина. – М.: Горячая линия – Телеком, 
2009. – 660 с.  
 
 

жүктеу/скачать 3,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: