Жансүгіров атындағы жму хабаршысы №1 / 2015

     
 
 
193 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
УДК 657.012 
РЕКОМЕНДАЦИИ ПО СОВЕРШЕНСТВОВАНИЮ УЧЕТА ПЕРВИЧНОЙ 
ДОКУМЕНТАЦИИ НА ПРЕДПРИЯТИИ 
 
Досимбетов А.К. 
Жетысуский государственный университет им.И.Жансугурова 
Научный руководитель: к.э.н.,доцент Байдыбекова С.К. 
 
Кәсіпорындардың  қағаздарын  жүргізу,  кадрлық,  өндірістік  және  есепке  алу, 
т.б.  мәселесін  шешуге  бір  тиімді  жолы  барлық  бағыттар  бойынша  кәсіпорынның 
кешенді  автоматтандыру болып табылады Бұл жағдайда, барлық бизнес-процестері 
(және  пайдаланушы  аттары,  сондай-ақ)  сапалы  бастапқы  есебiн  ұйымдастыру 
деңгейін  арттыру,  ол  автоматтандырылған  жүйесін  іске  асыру  үшін  техникалық 
сипаттамаларын  белгілеу,  және  өзін-өзі  енгізу  сатысында  сөзсіз,  рәсімделген 
стандартталған және стандартталған болады сатысында. 
Одним  из    эффективных  способов  решения  данной  проблемы  является 
комплексная  автоматизация  предприятия  во  всех  направлениях:  делопроизводство, 
кадры,  производственный  и  бухгалтерский  учёт  и  т.д.  В  этом  случае  все  бизнес 
процессы  (и  учётные  в  том  числе)  на  стадии  постановки  технического  задания  на 
внедрение  автоматизированной  системы  и  на  стадии  собственного  внедрения 
неизбежно  будут  формализованы,  унифицированы  и  стандартизированы,  что 
качественно повысит уровень организации первичного учёта. 
 One effective way of solving this problem is complex automation of enterprises in 
all  directions:  record  keeping,  personnel,  production  and  accounting,  etc.  In  this  case,  all 
the  business  processes  (and  usernames  as  well)  at  the  stage  of  setting  technical 
specifications  for  the  implementation  of  an  automated  system,  and  at  the  stage  of  self-
introduction  will  inevitably  be  formalized,  standardized  and  standardized,  which 
qualitatively increase the level of organization of the primary accounting. 
Ключевые слова: делопроизводство, учетная документация, унификация, 
калькулирование, первичный учет 
 
Сбор и регистрация оперативных фактов, подлежащих первичному учёту. Во 
избежание ошибок и нарушений, свойственных данной подсистеме, на предприятии  
целесообразно  давать  детальные  инструкции  конкретным  исполнителям  (в  виде 
должностных  инструкций,  выписок  из  графиков  документооборота  и  прочего)  о 
порядке  и  сроках  регистрации  данных  на  носителе.  Целесообразно  использовать 
систему  поощрений  и  наказаний  за  надлежащее  исполнение  исполнителями  своих 
обязанностей.  Контрольные  мероприятия  (ревизии,  сверки,  инвентаризации  и 
прочее)  также  снижают  риск  неэффективной  системы  сбора  и  регистрации 
оперативного факта[1]. 
Массив  первичной  учётной  документации.  Совершенствование  данной 
подсистемы  подразумевает  достижение  следующей  цели:  все  документы, 
подтверждающие совершение хозяйственной операции, должны иметь юридическую 
силу.  Требования  к  оформлению  документов  и  способы  их  реализации  
рассматривались  ранее.  Среди  мероприятий,  способствующих  повышению 
эффективности этой подсистемы, следует выделить следующие. В первую очередь – 
использование на всех участках учёта унифицированных форм документации. Кроме 
того: 
создание  графиков  документооборота  и  доведение  до  исполнителей  их 
функций при создании и проверке первичного документа; 

     
 
 
194 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
издание  распорядительной  документации  по  определению  круга  лиц, 
отвечающих  за  совершение  той  или  иной  хозяйственной  операции  и  имеющих  
право подписи первичных документов; 
контроль со стороны работников бухгалтерии за правильностью оформления 
первичной  документации  (вменение  в  обязанность  бухгалтера,  производящего 
обработку документа, этой функции через должностные инструкции и установление 
ответственности за её несоблюдение); 
проверка  службами  внутреннего  контроля  соблюдения  требований 
законодательства в части оформления документации[2]. 
Организация  работы  с  документацией.  Как  и  во  всех  других  подсистемах, 
создание  графиков  документооборота  и  доведение  их  до  исполнителей  – 
существенный  шаг  в  плане  оптимизации  системы  организации  работы  с 
документами. 
Большое  количество  нарушений  в  работе  с  документами,  полученными  от 
других  предприятий,  требует  осуществления  ряда  мероприятий  по  их 
предотвращению.  В  частности,  службам,  ответственным  за  совершение 
хозяйственных  операций  с  другими  предприятиями,  необходимо  давать  чёткие 
инструкции  на  то,  какой  должна  быть  документация,  принимаемая    от  других 
организаций.  Это  можно  сделать,  издав  распоряжение  главного  бухгалтера  для 
каждого  подразделения  организации,  сотрудничающего  со  сторонними  фирмами 
либо  имеющего  дело  с  поступающими  документами,  в  котором  должны  быть 
прописаны: 
комплектность документации (правильность оформления документов); 
сроки предоставления документации; 
ответственность за несвоевременное или неполное представление первичной 
документации. 
На  стадии  регистрации  документов  в  учётных  регистрах  во  избежание 
ошибок  и  нарушений  целесообразно  использовать  метод  «служебных  записок  »  - 
своего  рода  инструктивный  материал  для  конкретной  бухгалтерской  службы, 
описывающей  порядок  бухгалтерской  обработки  того  или  иного  документа.  В 
служебной записке должно быть определено: 
какой оперативный факт отражает тот или иной обрабатываемый первичный 
документ; 
какая информация должна содержаться в правильно заполненном документе; 
какую  бухгалтерскую  проводку,  в  каком  учётном  регистре  и  в  какой  срок 
следует выполнить на основании этого документа. 
Кроме  того,  риск  неполного  отражения  документов  в  учётных  регистрах 
снижают 
сквозная 
нумерация 
(предпочтительнее 
предварительная 
или 
автоматическая) и централизованная регистрация поступающих документов. 
В  плане  организации  хранения  документов  целесообразно  использование 
графиков документооборота и должностных инструкций, а также повышение статуса 
архивной службы при организации работы с переданными в архив документами. 
Поскольку  на  предприятии  существует  автоматизированная  система 
обработки данных, то правильный доступ к данным будет через систему паролей. 
Среда  функционирования  системы  организации  первичного  учета  (далее 
СОПУ).  Среда,  в  которой  работает  СОПУ,  -  фактор  объективный,  однако  у 
предприятия есть реальные возможности усовершенствовать некоторые внутренние 
факторы,  воздействующие  на  организацию  СОПУ.  Для  этого  усовершенствование 
СОПУ должно быть призвано проблемой, требующей решения. Руководство может 
реально  повлиять  на  оптимизацию  СОПУ  через  построение  автоматизированной 
системы  учёта  (в  том  числе  первичного).  Полностью  автоматизированная  система 

     
 
 
195 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
первичного учёта практически устраняет риск таких элементов СОПУ, как создание 
документа, его первичная обработка и регистрация в учётном регистре[3].  
В результате проведения аудита первичного учёта в ТОО инкассации можно 
сделать следующие выводы: 
Разработку  плана  и  программы  проверки  целесообразно  предварять 
составлением  рабочего  документа,  в  котором  сводится  и  обобщается  вся  ранее 
собранная  информация  о  состоянии  СОПУ  по  разделам  учёта  и  окончательно 
определяются объёмы аудиторской выборки по каждому из обозначенных разделов 
учёта. 
Программа  проведения  проверки  первичного  учёта  составляется  из  тех 
разделов, где необходим предварительный аудит исследуемой системы. Кроме того, 
в  программу  включены  отдельные  вопросы  организации  первичного  учёта, 
подлежащие выяснению в ходе дальнейшей проверки по участкам, предварительный 
аудит на которых нецелесообразен. 
Аудит  СОПУ  любого  раздела  учёта  строится  по  одинаковой  системе  и 
включает процедуры проверки трёх подсистем системы первичного учёта. В рамках 
проверки организации сбора и регистрации фактов, подлежащих первичному учёту, 
проверяются  достоверность  фиксации  оперативных  фактов  и  своевременность  их 
регистрации на носителе информации. В рамках проверки системы ПУД проверяется 
законность  первичной  учётной  документации  по  оформлению  хозяйственных 
операций  в  рамках  проверки  системы  организации  работы  с  документами  – 
соблюдение  графиков  документооборота,  полнота  и  точность  регистрации 
документов  в  учётных регистрах,  организация  хранения  документации  и  доступа  к 
ней. 
Анализ  типичных  ошибок  и  нарушений,  свойственных  неэффективно 
функционирующей системе организации первичного учёта, позволяет сделать вывод 
о  том,  что  большинство  нарушений  невозможно  исправить  «незаметно»,  и 
оптимальным  способом  их  исправления  является  переоформление  документации 
или внесение исправление в первичный документ[4]. 
Лучший  способ  избежания  ошибок  и  нарушений  –  осуществление 
организационных  мероприятий,  направленных  на  повышение  достоверности  и 
оперативности  СОПУ.  При  этом  самым  эффективным  мероприятием  является 
комплексная  автоматизация  предприятия,  при  которой  все  бизнес  процессы 
неизбежно  формализуются,  унифицируются  и  стандартизируются,  что  качественно 
повышает уровень организации первичного учёта. 
Бухгалтерская информация, отражаемая в учетных документах, должна быть 
качественной  и  эффективной,  то  есть  формироваться  с  наименьшими  затратами 
труда.  Основными  целями  информационного  учета  затрат  на  производство  и 
калькулирование  себестоимости  продукции  являются:  исчисление  фактической 
суммы  затрат  на  производство  по  элементам  затрат  и  статьям  расходов, 
себестоимости  отдельных  видов  продукции;  определение  объема  выпуска 
продукции,  ее  ассортимента  и  качества.  Первичный  учет  и  существующая  система 
информации  о  затратах  и  калькулирование  себестоимости  продукции  имеет 
некоторые недостатки. 
К  ним  относятся:  запаздывание  поступления  и  представления  информации, 
что  обусловливает  задержку  в  принятии  решений;  дублирование  информационных 
потоков  в  различных  органах  управления  процессом  производства  продукции  и 
снижения ее себестоимости; в ряде случаев вынужденный отказ от некоторой части 
учетной информации в связи с трудностями ее обработки в условиях недостаточной 
механизации  работ  по  учету  фактических  затрат  на  производство  и 
калькулированию себестоимости продукции[5]. 

     
 
 
196 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
Кроме  того,  многообразие  и  большой  объем  данных  первичного  учета, 
различные  условия  их  получения  и  регистрации,  многочисленность  возникновения 
исходной первичной информации, значительная сложность процесса заполнения их 
носителей  создают  определенные  трудности  по  проведению  работы  на  первой 
стадии учетного процесса.  
В  качестве  рекомендаций  по  совершенствованию  или  повышению 
эффективности  системы  первичного  учёта  и  по  оптимизации  системы  внутреннего 
контроля  в  разрезе  подсистем,  входящих  в  систему  организации  первичного  учёта 
можно предложить комплексную автоматизацию предприятия во всех направлениях: 
делопроизводство, кадры, производственный и бухгалтерский учёт и т.д. [6]  
Массив  первичной  учётной  документации.  Совершенствование  данной 
подсистемы  подразумевает  достижение  следующей  цели:  все  документы, 
подтверждающие совершение хозяйственной операции, должны иметь юридическую 
силу.  Среди  мероприятий,  способствующих  повышению  эффективности  этой 
подсистемы,  следует  выделить  следующие.  В  первую  очередь  –  использование  на 
всех участках учёта унифицированных форм документации. Кроме того: 
 
создание  графиков  документооборота  и  доведение  до  исполнителей  их 
функций при создании и проверке первичного документа; 
 
издание  распорядительной  документации  по  определению  круга  лиц, 
отвечающих за совершение той или иной хозяйственной операции и имеющих право 
подписи первичных документов; 
 
контроль  со  стороны  работников  бухгалтерии  за  правильностью 
оформления  первичной  документации  (вменение  в  обязанность  бухгалтера, 
производящего обработку документа, этой функции через должностные инструкции 
и установление ответственности за её несоблюдение); 
 
проверка  службами  внутреннего  контроля  соблюдения  требований 
законодательства в части оформления документации[7]. 
В  плане  организации  хранения  документов  целесообразно  использование 
графиков документооборота и должностных инструкций, а также повышение статуса 
архивной  службы  при  организации  работы  с  переданными  в  архив  документами 
(путём  издания  соответствующих  положений  об  организации  архивной  службы  на 
предприятии). 
При  использовании  документов  в  текущей  работе  руководству  организации  
следует обеспечить правильную организацию доступа к первичным документам. 
Возможным  направлением  совершенствования  этих  проблем  является 
внедрение автоматизации первичного учета и процесса сбора информации. 
 
ЛИТЕРАТУРА 
1.
 
Рожнова  О.В.,  Грнишкина  С.Н.  Учетная  политика  предприятия.  Формирование, 
раскрытие. – М.: Экзамен, 2008.-127с. 
2.
 
Сейдахметова  Ф.С.  Основные  правила  организации  бухгалтерского  учета.  – 
Алматы: Издательство LEM, 2010.-257с. 
3.
 
Нурсеитов  Э.О.  Особенности национального учета  и  МСФО.  –  Алматы:  Изд-во 
БИКО, 2009.-301 с. 
4.
 
Абдрасимова  Ж.К.  Бухгалтерский  учет.  Учебно-практическое  пособие, 
Караганда, 2011.-239с. 
5.
 
Ержанов 
М.С. 
Учетная 
политика 
на 
казахстанском 
предприятии. - Алматы: БИКО", 2008. - 36с. 
6.
 
Николаева  С.А.  Учетная  политика  организации:  Налоговый  курьер,  №5,  2012.-
26с. 

     
 
 
197 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
7.
 
Назарова  В.  Л.  Бухгалтерский  учет  хозяйствующих  субъектов.  -  Алматы: 
Экономика, 2010. – 287 с. 
 
 
УДК 657.012 
КӘСІПОРЫН  ШЫҒЫНДАРЫН БАСҚАРУ 
 
Садеева А.С.- магистрант 
І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті 
Ғылыми жетекші: С.К.Байдыбекова-э.ғ.к., доцент 
 
Нарықтық  экономика  жағдайында  компанияның  негізгі  мақсаты  пайда 
ұлғайту  болып  табылады.Шығындар  мен  пайданы  салыстыру  кәсіпорынның 
тиімділігін бағалау үшін мүмкіндік береді. 
Шығындарды басқару - қазір жоғары экономикалық нәтижелерге қол жеткізу 
құралы.  Бұл  шығындарды  қысқарту  туралы  ғана  емес,  бірақ  барлық  бақылау 
қолданылады. 
В условиях рыночной экономики основной целью деятельности предприятия 
является достижение максимальной прибыли.  
Соизмерение затрат  и результатов позволяет  оценить эффективность работы 
предприятия. Управление затратами – средство достижения предприятием высокого 
экономического  результата.  Оно  не  сводится  только  к  снижению  затрат,  но 
распространяется на все элементы управления. 
In a market economy the main aim of the company is to maximize profits. 
The comparison of costs and benefits makes it possible to evaluate the efficiency of 
the enterprise. Cost management - a means of achieving high economic results now. It is 
not just about reducing costs, but extends to all controls. 
 
Түйінді сөздер: Шығындарды  талдау, бюджет, шығындарды басқару, 
калькуляция, смета. 
 
Қазіргі  танда  шығындарды  басқару  өз  функциялары  арқылы  кәсіпорынның 
ішкі  қызметін,  оның  стратегиясы  мен  тактикасын  басқарудың  негізгі  ақпараттық 
фундаменті  ретінде  көрініс  табуда.  Осы  жүйенің  негізгі  бағыты  -  бұл  жедел  және 
болжалды  басқарушылық  шешім  қабылдау  үшін  ақпараттарды  дайындау.  Егер 
қазіргі  таңдағы  авторлардың  шығындарды  басқарудың  мәні,  мақсаты,  міндеттері 
туралы  пікірлерін  жалпылап  алатын  болсақ,  онда  оларды  төмендегідей  көрсетуге 
болады. 
Шығындарды  басқару  -  бұл  кәсіпорынның  ресурстарын  тиімді  қолдану, 
өндіріс процесінің барлық кезеңдерінде ресурстарды үнемдеу және олардан болатын 
пайданы  максимизациялау.  Ол  тек  қана  шығындарды  азайтуды  көздемейді,  себебі 
басқарудың 
барлық 
элементтеріне 
тарайды.  
Шығындарды  басқару  арқылы  кәсіпорын  жоғары  экономикалық  нәтижелерге  қол 
жеткізеді.  
Шығындарды  басқару  құралы  болып  кәсіпорын  шығындарының  барлық 
көптүрлілігі  табылады.  Шығындарды  басқару  объектісі  болып  ұйымның  өзіндік 
шығындары, олардың құрылу және азаю процесі табылады. Ал шығындарды басқару 
субъектісі  болып  өндіріс  бөлімшелері,  басшылар  және  ұйым  мамандары,  яғни 
басқару жүйесі табылады[1]. 
Шығындарды басқарудың маңызды міндеттері: 

     
 
 
198 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
 
кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру; 
 
шығындарды басқарудың негізгі функциялары арқылы анықтау; 
 
шығындарды жекелеген құрылымдық бөлімшелері бойынша есептеу; 
 
өнімнің  (жұмыс,  қызмет)  бір  бірлігіне  деген  шығынды  есептеу  -  өнімнің 
өзіндік құнын калькуляциялау; 
 
шаруашылық  шешімдер  қабылдау  барысында  шығындарды  бағалауға 
көмектесетін ақпараттық базаны дайындау; 
 
бақылаудың  және  шығындардың  өзгеруінің  техникалық  тәсілдері  мен 
құралын анықтау; 
 
кәсіпорынның  барлық  өндірістік  бөлімшелерінде  және  өндіріс  процесінің 
барлық кезеңдерінде шығындарды төмендету қорларын іздеу; 
 
шығындарды нормалау әдісін таңдау; 
 
өндіріс  процесін,  ассортименттік  және  баға  саясатынын  қалыптастыруды, 
инвестициялау  нұсқасын  таңдауды,  өнім  өтімі  мен  өндіріс  көлемін  болжауды  
жетілдіру бойынша басқарушылық шешімдерін қабылдау мақсатында шығындарды 
талдауды жүргізу. 
Шығындарды  басқарудың  жоғарыда  аталған  міндеттерінің  барлығы  кешенді 
шешілуі  қажет,  тек  осындай  қадам  кәсіпорын  жұмысының  жылдам  тиімді  өсуіне 
ықпалын тигізеді және пайда әкеледі. 
Шығындарды басқарудың функциялары: 
 
өндіріс  шығындарын  болжау,  жоспарлау,  нормалау  және  есептеу,  өзіндік 
құнды калькуляциялау, инвестициялық қызмет пен капитал салымдарына деген 
шектелген (ұзақ мерзімді) шығындарды жоспарлау және есептеу; 
 
шығындарды    әр  түрлі  бағыттары,  сегменттері,  өнімдері  мен  бөлімшелері 
бойынша,    көрсеткіш  динамикасы,  шығындар  сметасы  мен  нормадан  ауытқуы 
бойынша  бақылау және талдау; 
 
белгілі  бір  шаруашылық  қызметті  басқаруда  қолдану  үшін,  қызметті 
бақылау  мен  персоналды  ынталандыру  үшін  ішкі  сандық  және  сапалық 
ақпаратты қалыптастыру; 
 
кәсіпорынның  өндіріс  процесінің  барлық  кезеңдері  мен  барлық  өндірістік 
бөлімшелерінде шығындарды азайту резервтерін анықтау. 
Шығындарды  басқарудың  негізгі  функциялары  болжау  және  жоспарлау, 
есептеу, бақылау (маниторинг), реттеу және координациялау, сонымен қатар, талдау 
болып  табылады.    Шығындарды  талдауды  жүйелі  түрде  жүргіземіз,  яғни  ұйымды 
жекелеген элементтерден тұратын бірлескен бөлік ретінде қарастырамыз. Жекелеген 
элементтерден тұратын бірлескен бөлік ретінде  шығындарды басқару жүйесін 1- ші 
суреттен көруге болады[2]. 
 

     
 
 
199 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
 
 
Сурет 1-  Шаруашылық жүргізу субъектінің шығындарды басқару процесі 
 
Шығындарды  бақару  жүйесінің  негізгі  элементтері  болып  шығындарды 
басқару  объектілері  (бұл  шығындардың  деңгейі,  құрамы  мен  құрылымы)  мен 
шығындарды  басқару  технологиясы  (шығындардың  нақты  көрсеткіштерінің 
жоспарлыдан ауытқуын анықтау үшін қажетті шараларды жүзеге асыру) табылады. 
Шығындарды 
басқару 
жүйесін 
ұйымдастыру 
кәсіпорынның  
қаржылық-шаруашылық  қызметін  ұйымдастыру  мен  оны  басқаруға  құрылымдық 
және  процестік  тәсілдерді  аралас  қолдануды  талап  етеді.    Процестік  тәсілдің  мәні 
кәсіпорынның  барлық  қаржылық-шаруашылық  қызметін  екі  категорияға  бөлуге 
болатындығында: негізгі бизнес-процестер және қосымша бизнес-процестер. 
Негізгі  бизнес-процестер  өнімді  немесе  қызметті  ұсынумен,  оны  сатумен 
және 
тұтынушыға 
жеткізумен 
байланысты. 
Олар 
өзіне 
келесі  
бизнес-функцияларды  қосады:  шикізат  пен  басқа  да  материалдық  ресурстарды 
жеткізуді  қамтамассыз  ету,  өнімнің  әр  түрін  өндіру,  өнімнің  өтімі  мен  маркетингі, 
кепілдік және сатылымнан кейінгі қызмет көрсету.  
Шығындарды  талдау  -  бақылау  функциясының  маңызды  элементі  бола 
отырып, 
негізді 
жоспарлануы 
үшін 
ақпараттарды 
дайындайды.  
Шығындарды  басқару  жүйесінде  талдау  функционалды  циклды  аяқтайды  және 
онымен  бір  мезгілде  оның  басы  болып  табылады.  Шығындар  жалпы  кәсіпорын 
бойынша  және  де,  сонымен  қатар,  өндірістік  бөлімшелер,  шығындардың 
экономикалық  элементі  мен  калькуляция  баптары,  қызмет  түрлері,  өнім  (жұмыс, 
қызмет)  бірліктері,  өндіріс  процесі  кезеңдері  мен  есептеудің  басқа  да  объектілері 
бойынша талдауға түседі [3]. 
Шығындар бюджеті өндірістік, қызмет көрсетуші және        функционалды-
басқарушылық  бөлімшелері  бойынша  есептелініп,  бекітілетін  кәсіпорындарда 
олардың  жүзеге  асырылуын  талдау  жалпы  бөлімшелердің  барлық  бюджеті  мен 
жекелеген  элементтерге  бөлек  жүргізіледі.  Кәсіпорында  шығындарды  талдаудың 
мазмұны 2-ші суретте көрсетілген. 
 
 
Шығындарды басқару 
Ерік білдірупроцесі 
Еркін білдіру процесін ұйымдастыру 
Ш
ығы
нда
р 
кла
сс
ифи
ка
ци
яс
ы
 
Шығынд
ардың
 
норм
ала
нуы
 
Шығынд
арды болжа
у 
жә
не
 жос
па
рла
у 
Шығынд
арды е
се
птеу
 
Шығынд
арды 
эк
он
ом
ик
алық
 талда
у 
Шығынд
арды ре
тт
еу 
жә
не
 ба
қыла
у 

     
 
 
200 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
 
 
Сурет 2 - Кәсіпорында шығындарды талдау схемасы 
 
Кәсіпорынның негізгі қызмет түрі бойынша шығындарды талдау өзіне негізгі 
жұмыстарды орындауды қосады: 
1)  өндіріске  деген  шығындардың  жалпы  сомасы  мен  экономикалық 
элементтері  бойынша  өнімніңөтімін  талдау.  Талдау  өндіріске  деген  шығындарды 
зерттеу және экономикалық элементтер шегінде негізгі қызмет түрі бойынша өнімді 
(жұмыс, қызмет) ұсынуды болжайды. 
Талдау  есепті  кезеңнің  экономикалық  элементтері  бойынша  нақты 
шығындардың  үлес  салмағын  өткен  кезеңнің  аналогиялық  көрсеткіштерімен, 
сонымен  қатар  жоспарлы  мәліметтерімен  салыстыру  арқылы  жүргізіледі.  Бұндай 
тәсіл 
шығындар 
құрылымындағы 
өзгерістерді 
анықтауға 
және  
Кәсіпорында шығындарды талдау 
Өнімнің, 
жұмыстың, 
қызметтің бір 
бірлігіне деген 
шығынды талдау 
Қызмет түрі 
бойынша шығындар 
Өндіріске кеткен 
шығындарды талдау 
(коммерциялық 
шығындар) 
Шығын сомасын 
талдау 
Өзіндік құнды талдау 
К
әс
іп
орын
 бой
ын
ша
  
Өн
дір
істік
, қ
ыз
м
ет 
көрм
се
туші
 жә
не
 
фун
кц
ио
на
лды 
– 
ба
сқ
арушылық бөлі
м
де
рі 
бой
ын
ша
 
Ж
алп
ы өн
дір
іст
ік
 
Б
ас
қа
 да
 
Жанама шығындар 
сметасын талдау 
Жалпы 
ша
руа
шы
лы
қ 
К
әс
іп
орын
ның
 ө
ндір
іс 
көле
м
ін
е үлк
ен
 үле
сі б
ар
 
бұй
ым
да
р
 
Төм
ен
 ре
нтабе
ль
ді 
жә
не
 
шығы
ндыбұй
ым
да
р
 
Ж
оға
ры ре
нтабе
ль
ді 
бұй
ым
да
р 
Шығынд
ар элем
ен
ті
 бой
ын
ша
 
К
аль
куляц
ия ба
птары
 б
ой
ын
ша
 
Шығынд
ар элем
ен
ті
 бой
ын
ша
 
Кал
ьку
ля
ци
я 
ба
пта
ры 
Шығынд
ар бю
дже
ті
 бо
йын
ша
 
Ж
аб
ды
қты ұ
стау мен 
эк
сп
луа
тац
ияла
уға
 к
етк
ен
 
шығы
нда
р
 
Це
хті
к шығы
нда
р бой
ын
ша
 

     
 
 
201 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
өнімнің 
материал 
сыйымдылығының, 
қор 
сыйымдылығының, 
еңбекақы 
сыйымдылығының және еңбек сыйымдылығының өзгерісін анықтауға көмектеседі.  
Жекелеп  қарастыратын  өнім  (жұмыс,  қызмет)  өтімі  мен  өндіріске  кеткен 
шығынның  жалпы  сомасындағы  материалдық  шығын  үлесінің  өзгеруін    талдау 
кезінде 
жекелеген 
ұйымдардың 
қызметтеріне 
кеткен  
төлемдердің шығындарын ұлғайтуды және олардың өсу себептерін анықтауды талап 
етеді. 
Еңбекті  өтеуге  кеткен  шығындар  үлесін  салыстырмалы  ұлғайту  кезінде 
материалдық  шығындардың  үлес  салмағын  азайту  өнім  құрамындағы  құрылымдық 
жылжумен байланысты. 
Шығынның жалпы сомасындағы амортизация үлесінің өзгерісі өндірістің қор 
сыйымдылығының  динамикасы  мен  жұмыскерлердің  еңбек  қорымен  қамтамасыз 
етілгенін, сонымен қатар аморизацияны есептеудің жаңа тәсіліне ауысуын көрсетеді. 
Амортизацияға  деген  шығын  үлесін  азайту  негізгі  қорлар  мен  олардың 
тасымалдануының  массалық  тозуын  куәландырады,  ал  осы  шығындар  үлесінің 
артуы  өндіріске  жаңа  техниканы  енгізумен  және  жеделдетілген  амортизациямен 
байланысты 
болуы 
мүмкін.  
Экономикалық  элементтері  бойынша  кәсіпорынның  жалпы  шығындарын  талдау 
шығындар  сомасының  элементтері  мен  олардың  құрылымы  бойынша  өзгеруінің 
нақты себептерін ашу керек[4]. 
2) калькуляциялау баптары бойынша дайын өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік 
құнын  талдау.  Оның  талдау  объектісі  болып  кәсіпорынның  (немесе  өндірістік 
бөлімшелердің  )  дайын  өнімнің  өзіндік  құны  мен  жекелеген  бұйымдар  (жұмыс, 
қызмет) табылады. Ол алдыңғы кезеңмен немесе жоспармен салыстырғанда қандай 
баптар 
бойынша 
үнемдеуге 
қол 
жеткенін,  
ал  қандай  баптар  бойынша  шығын  шыққанын  анықтауға  көмектеседі.  
Басты назар ең көп өзгерістер мен шығын шыққан бапқа аударылады.  
Ақаулардан  туындаған  жоғалтулар  ұлғайған  кезде  олардың  себептері 
талданып,  сонымен  қатар  осы  шығындардың  орнын  толтыру  мен  ақауларға  кеткен 
шығындар 
теңестіріледі. 
Басқа 
да 
өндірістік 
шығындарды  
талдау  олардың  құрамының  түрлері  мен  есепті  жылдағы  олардың  өзгерісінің 
себептері өткен жылмен салыстыра отырып анықталады. 
Кәсіпорынның  негізгі  қызмет  түрі  бойынша  шығындарына  талдау  жүргізу 
кезінде  есепті  кезеңнің  нақты  шығын  деңгейін  өткен  кезеңмен  немесе  белгіленген 
жоспармен 
салыстыру 
арқылы 
 
құралы 
мен 
құрылымы  
бойынша  шығындардың  өзгеру  себептері  мен  көлемін  анықтау,  шығынның  өсуі 
немесе  азаюын  шарттастыратын  факторларды  белгілеу,  оларды  азайтудың  мүмкін 
болатын қорларын анықтау қажет. 
Шығындарды басқару  жүйесінде өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік 
құнын  талдау  үлкен  мағынаға  ие.  Ол  берілген  көрсеткіштің  өзгеру  тенденциясын 
анықтауға,  оның  деңгейі  бойынша  жоспардың  орындалуына,  оның  өсуіне 
факторлардың  әсерін  анықтауға,  өзіндік  құнды  төмендету  мүмкіндіктерін  қолдану 
бойынша кәсіпорын жұмысына баға беру мен қорларды белгілеуге көмектеседі[5]. 
Өзіндік  құн  кірістер  мен  шығындарды  өлшеудің  негізі  ,  сонымен  қатар, 
қорларды тиімді қолдану мен интенсификацияның жалпылама көрсеткіштерінің бірі 
болып табылады. Өзіндік құнды талдаудың міндеттері: 
 
өнімнің  (жұмыс,  қызмет)  өзіндік  құны  бойынша  жоспардың  шиеленістігі 
мен негізделуін бағалау; 
 
өзіндік  құн  бойынша  талдаудың  орындалу  деңгейі  мен  динамикасын 
белгілеу; 

     
 
 
202 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
 
өзіндік құн көрсеткіштерінің динамикасына әсет ететін факторлар мен олар 
бойынша  жоспардың  орындалуын  анықтау,  жоспарлы  шығындардан  нақты 
шығындардың ауытқу көлемі мен себептерін анықтау; 
 
өзіндік құнды төмендету резервтерін анықтау; 
 
шығын мен түсімнің оптималды арақатынасын анықтау мен бағалау. 
Тауар,  жұмыс  және  қызметтің  өзіндік  құнын  талдау  үшін  ақпараттық  база 
болып есеп мәліметтері, өзіндік құнның есептік және жоспарлық калькуляциялары, 
негізгі  және  қосымша  өндіріс  бойынша  шығындардың  синтетикалық  және 
аналитикалық есебі табылады.  
      Ең    алдымен    бұл  көрсеткіштер    тобы  ірілендірілген  (жинақталған)  түрде 
бекітіледі,  оны  жоспарлаудың  ең  бастапқы  сатысында  анықтау  қажет.  Сонымен 
бірге,  зерттеліп  отырған  ұйым  үшін  ең  тиімді  болып  саналатын    көрсеткіштер 
жүйесінің бір ғана түрі қарастырылады. Ол бұл ұйымның өз бетінше коммерциялық 
және  қаржылық  қызметпен  айналыспайтын  тек  холдингтің  бір  бөлігі  болып 
табылатын    ұйымға  негізделіп    жасалады.  Барлық  өндірілген    өнімді  ол  
аффилирленген  ұйымға    трансферттік  бағамен  өткізеді.  Сондықтан    ол  үшін 
пайдалылық, ақша ағыны және міндеттемелер ауыртпашылығы сияқты көрсеткіштер 
өзекті  болып саналмайды[6, 23 с].   
Осы  аталған  көрсеткіштер  жоспарлы  кезең  үшін  ұйым  қызметінің    сценарийі 
туралы шешім қабылдауда негізгі факторлар болып табылады. Мұнан әрі әсер етуші 
факторлар  ірілендірілген түрде көрсетілген: 
 
натуралды    өлшемдегі  өнім    өндірісінің  көлемі  (бұл  көрсеткіш  тәуелді,  яғни 
қорытынды деп те қатар қарастыруға болады, бірақ есептеу табиғаты жағынан әсер 
етуші болып табылады);  
 
өнім өндірісінің базалық көлемі (инвестициялар, істен шыққан жабдықтарды 
жөндеуге  жұмсалынатынан  басқа  капитал  салымдарын  қоспағанда),  көбінесе  бұл 
көрсеткіштің мәні алдынғы жылғы көрсеткішке тең, тек өнім шығарудың тартылуын 
есепке алу керек;  
 
өнім  өндірісінің  қосымша  көлемі  –  бұл  базалық    көлемнен  артық  өндіретін 
көлемі;  
 
өндірістік  инвестицияның  жалпы  көлемі  және  соған  сәйкес  қосымша 
өндірілген 1 тонна өнім үшін жұмсалатын  инвестиция; 
 
кезеңнің  қажетті  инвестициясы,  мысалы,  істен  шыққан  жабдықтарды 
жөндеуге немесе айырбастауға керекті қаражаттар; 
Жоспарлау  жүйесін    қалыптастыру  сатысында  осы  көрсеткіштер  тізімін 
қалыптастырып, бекіту қажет. Бұл көрсеткіштер тізімі қалыптасып, бекітілгенде (бұл 
көрсеткіштер  бірнеше  жыл  ауыспағаны  дұрыс)  көрсеткіштер    мәндерімен  жұмыс 
басталады. 
Әсер  етуші  және  қорытынды  көрсеткіштер  зерттеліп,  қорытынды  мәндердің 
қанағаттанарлық  жағдайына  қол  жеткенде,  есептеуде    қолданылған  барлық 
көрсеткіштердің  мәндері  тіркеледі.  Олар  мақсатты  бағыттауыштар  немесе 
тежеуіштер болады.  
Келесі қадам  ұйым қызметін  шектеулер негізінде  жоспарлау болып табылады. 
Олар жоғары деңгейдің әсер етуші  және қорытынды  көрсеткіштердің мәні  ретінде 
бекітілуі тиіс[7].   
Сонымен  басқарушы  ұйымның  менеджерлері  ең  алдымен  МГӨБ  жүзеге 
асыратын    маңызды  қызмет    түрлері  бойынша  жалпылама  ақпаратты  және  осы  
қызмет  түрлері  шеңберіндегі  қаржылық  және  натуралды    көрсеткіштерді  есепке 
алуы керек.  

     
 
 
203 
 
І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1  / 2015     
 
      Жіктеменің    келесідей  түрлерін  ажыратамыз:  табыстар  мен  шығыстар;  негізгі 
қызметтен  түсетін  ақша  қаражаты;  негізгі  қызметтен  ақша  қаражатының  шығуы; 
инвестицияға қатысты акция қаражатының кірісі мен шығысы; қаржылық бойынша  
акция қаражатының кірісі мен шығысы; баланс баптары. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
Назарова В.Л., М.С. Жапбарханова, Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. 
– Алматы, 2009.-298 б.  
1.
 
Әбдіманапов  Ә.Ә.  «Бухгалтерлік  есеп  теориясы  және  принциптері»  /Ә.  Ә. 
Әбдіманапов. - Алматы: АЙАН, 2011- 353 бет  
2.
 
Хорнгрен Ч. Т., Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий аспект: Пер. с 
англ./Под  ред.  Я.В.Соколова.  —  М.:  Финансы  и  статистика,  2005.  —  416  с.:  ил.- 
(Серия по бухгалтерскому учету и аудиту). 
3.
 
Карпова Т. А. Управленческий учет: Учебник для вузов. – М.: Аудит, ЮНИТИ, 
2008.- 350с.. 
4.
 
Кеулімжаев Қ.К.  Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері [Мәтін]: Оқулық / 
Қ. К. Кеулімжаев, Н.А. Құдайбергенов.- Алматы: Экономика, 2010.- 384бет.   
5.
 
Абильдина  А.Ш.  Современные  концепции  управления  затратами  предприятия  // 
Транзитная экономика. - 2013 - № 4-5. - С. 54-61.  
6.
 
Аксепенко А.Ф., Шеремет А.Д. Учет, калькулирование и анализ себестоимости.  - 
М.: Изд-во МГУ, 2010. - 635с 
 
УДК 33.338 

жүктеу/скачать 3,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: