Синхронизацияның  кейбір  мысалдары

 
156 
 
сонымен  сыртқы  фактордың  реакциясымен.  Осы  жағдайда,  олардың  ішіндегі 
бастылары  –  күннің  соңғы  қыс  мезгілінде  ұзартылуы.  Белгілі,  әр  түрлі 
сүтқоректілерге,  құстарға  және  балықтарға  жасанды  күн  ұзартылуы  әсер  ететіні. 
Нәтижесінде  олардың  гипофизы  гормонды  секреттеудi  бастайды,  ол  болса 
жыныстық  өсу  гормонына  әсер  етеді.  Олар  өз  қатарында  жыныс  гормондарын 
секреттейдi,  ал  соңғылардың  орталық  жүйке  жүйеге  әсерінен  бірінші  мінез  – 
құлығын  қоздырады,  көбеюiмен  байланысты,  -  миграциясы.  Қосымша  әсер  етуі, 
жиі қоршаған орта температурасын көтереді. Бұрын айтқандай, бұл синхранизация 
өте  дәл  емес.  Бөлек  дарактар  күнін  ұзартылуына  әсер  етуі  бірдей  емес,  сонымен 
саналы  өзгерістер  де  байқалуы  мүмкін,  бір  жұптағы  аталығы  мен  аналығынын 
арасында.    Көгершіндер  мен  кейбір  жануарларда  байқалған  болатын,  не,  егер 
аталығы аналықтан бірінші болып әсер етсе, оның пассивті күтімінен соңғысының 
гормональды  дамуын  жылдамдатады.  Бұл  келесі  жолмен  табылды.  Аталық  пен 
аналық  көгершіндерді  бөлек  торларда  ұстағанда,  олар  бір  –  бірін  көруге  және 
жанасатындай  орналастырды,  бірақ  копулировать  етпейді,  аталықтың  күтім 
факторы натижесінде аналықты жұмыртқалауға ынталандырды. Әрине, олар өмір 
сүруге қабілетсіз болып шықты. Бостандықта болмағанда, аталық болмаған кезде 
жұпты екі аналық көгершіндері құрайды, оның біреуі, аталық сай мінез – құлығын 
көрсетеді. Дегенмен, олардың репродуктивті ырғақтары бастапқыда өзгеше болуы 
мүмкін,  нәтижесі  екеуі  де  бірмезгілде  жұмыртқалайды.  Бір  –  біріне  әрекеттері 
синхронизацияны,  мінезін  ғана  емес  және  де  аналық  жұмыртқасында  жұмыртқа 
дамуының байланысын қалай да ынталандырады.       
 
 
 
 
 
 
 
Мүмкін,  бұл  эффект  басқа  да  түрлерінде  кездесетін  шығар. 
Дарлинг    түсінігінше,  ол  массалық  құстар  жұптарының  күтімі  кезінде,  шоғыр 
ішінде көбейетіндерде байқалады.    
 
 
 
 
 
 
 
Алайда  синронизацияның  арығарай  дәлдігін  өсіру  қажет.  Барлық 
копулирвать  ететін  (және  де  басқалардың  көбінде)  түрлерде  аталық  пен 

 
157 
 
аналықтың ынтымақтастығының дамуы  нақты «кестеге» сай болуы керек, әйтпесе 
жұқа байланысқан синхронизациясыз ұрықтандыру мүмкін емес. Тек өте көп емес 
жануарларда  аталығы  аналықты  өзімен  шағылысу  үшін  мәжбірлеуге  қабілетті. 
Демек, жиі кейбір форма өте дәл синхронизациясы, секунд деңгейінде өтуі керек. 
Бұл  өзіндік  сигналдық  жүйені  қамтамасыз  етеді.  Мысал  ретінде  үшинелі 
колюшканы  қарастырайық.  Некелі  Мінезқұлықсызбасы  (с.20)  бағыттаушылары 
тек  уақыттық  кезектіктің    оқиғасын  білдірмейді  және  де  себепті  –  натижелі 
байланыстар:  әр  реакция  сигнал  сияқты  әрекет  етеді,  серіктестің  келесі 
реакциясын  қоздырады.  Осылай,  аталықтың    иірімтәрізді  биі  өзіне  аналықтың 
жақындауын  мәжбүрлейді,  осыған  жауап  ретінді  ол  аналықты  ұясына  апарады, 
аналығы  да  жауап  қайтарады,  сонынан  ереді  және  т.б.  Бұны  модель  мен 
макеттермен  оңай  көрсетуге  болады.  Аталықтың  ұясының  аймағына  аналықтың 
құрсағы толған уылдырық қатаң үлгісін көрсетсе (сур.14), ол аналыққа жақындап 
иілімтәріздес биін орындайды. Модель оның бағытына бұрылғаннан бастап және  
оған қарсы «жүзу», ол аналықты ұясына апарады. 
Аналықты  да  ұқсас  әдіспен 
аталық  моделіне  әсер  еткізуге  болады.  Осы  жерде  қатаң  модельдің  тек  құрсақ 
жағы  қызыл,  ал  көздері  ашық  –  көгілдір  болса  жеткілікті  болады.  Қалған 
бөлшектері  маңызды  емес.  Егер  осындай  модельды  аналықтың  айналасында 
жылжытып  отырса,  өте  күшті  иілімтәріздес  биін  електетсе,  аналығы  оған 
бұрылып, жақындайды. Егер енді модельді аулақ«жүзсе», аналығы сонынан ериді 
және  оны  аквариум  түбіндегі  кез  келген  ұяға  кіргізуге  тырысуға  болады, 
аталықтың  моделімен  «ұяға  кіріуін»  көрсету.  Ұяның  өзінде  қажеттілігі  жоқ, 
бастысы  модельді  қимыл  әрекеті  -  аналық  реакциясын  ынталандыру  үшін 
жеткілікті. Осы жағдайда балық тек оның қимыл – әрекетіне жауап қайтармайды, 
сондай  –  ақ  оның  кейбір  белгілеріне  және  бояуларына  назар  аударады.  Егер 
аналық  макеттің  «құрсағы»  толықсығанды  болмаса,  аталық  биі,  егер 
ынталандырса  да  әлсіз  нәтиже  қайтарылады.  Егер  аталық  моделінің  құрсағы 

 
158 
 
қызыл  болмаса,  онда  аналығы  еш  қызығушылық  танытпайды.  Басқа  жағынан 
қалған  бөліктері  мағызды  емес,  бірақ  «уылдырықты»  жасандысы,  тірі,  бірақ 
көбеюге  дайын  емес.  Дегенмен  өзімен  толықсыған,  қызыл  құрсағы,  қаншалықты 
оны  ерекшеліндірседе,  керекті жыныста  синхронды  реакцияны  тудырмайды.   Ол 
тек  белгілі  әрекеттерге  ғана  пайда  болады,  осындай  жолмен  нақты 
синхронизацияны тударды.    
 
 
 
 
 
 
 
 
Үш  инелі  колюшканың  некелік  мінез  –  құлығы  –  бұл  күрделі  сатылы 
сигналды үйлесімі – жауап, натижесінде аналық шашқан уылдырықты аталықтың 
ұрықтандыруымен  аяқталады.  Осындай  әрекеттерді  бақылай  отырып,  жоғары 
айтылған  тәжірбиелерді  жүргізу  қыйынға  соқпас.  Бұл  балық  сыйымдылығы  20  л 
аквариумында оңай көбейеді. Түбіне құм себу және көбірек жасыл шөптерді және 
жіптәрізді жасыл балдырларын отырғызу керек.  
 
Осындай сигналды қыймылдармен, тікелей жоғары синхронизация дәлдігін 
қамтамасыз ететін, көптеген түрлерде некелік мінез – құлығына байланысты 
Некелік қарым-қатынастардың типтері. Жануарлар әлемінде бірнеше 
некелік қарым – қатынастың типтері бар. 
1.Моногамия,  бұл  жағдайда  тұрақты  немесе  шамалы  тұрақты  ерлі  – 
зайыптылар жұбы құрылады. 
2.Полигамия,  бұл  жағдайда  бір  аталық  бірнеше  аналықпен  шағылысады, 
кейбір кезде бірнеше ондық аналықпен де. 
3.Полиандрия, бұл жағдайда бір аналық бірнеше аталықпен шағылысады. 
4.Моногамия – бұл балапандайтын құстарда және туылатын сүтқоректілерде 
кездеседі,  олардың  балапандары  жалаңаш  және  соқыр  болып  туылады, 
термореттелуі  жетілмеген,  сондықтан  алғашқы  уақыттарда  олар  тұрақты 
жылулықты  қажетсінеді  және  үздіксіз  тамақтандыруды  талап  етеді.  Осындай 
балапандардың  қатал  климаттық  талаптарында  аман  қалу  себебі,  қастарында  бір 
отбасының мүшесі денесімен жылытып отырады, ал екіншісі азықпен қамтамасыз 

 
159 
 
етеді.  Осылайша, моногамия эволюциясы ата-анасының екеуінің де тараптарында 
ұрпақтарына қамқорлық көрсетуінде негізделген. Моногамия выводкалы құстарда 
да  кездеседі,  яғни,  олардың  балапандары  жұмыртқадан  көзі  ашық  болып 
шығатындары,  қалың  мамықпен  жабылған  және  бірден  ата  –  анасының  соңынан 
еруге  қабілетті,  бірте  –  бірте  азық  табуду  меңгереді.  Осындай,  мысалы,  қаздар, 
аққулар  немесе  құрлар.  Кейбір  құстардың  түрлерінде  жұптардың  бірнеше  жыл 
бойы  сақталуына  қарамастан,  олар  бірлескен  өмірі  ұя  салу  кезеңінде  ғана 
жүргізеді.  Балапандардың  ұяны  тастап  кеткенен  кейін,  олар  бір  –  бірін  танудан 
қалады.  Жұптардың  қалпына  келуі  -  тек  келесі  көбею  маусымында  ғана.  Бұл 
байланыстың  себебі,  құстардың  жыл  сайын  бұрынғы  ұя  орнына  қайтып  келуі. 
Тұрақты  жұптары,  көбею  маусымынан  басқа  кездерінде  де  сақталады,  ол 
құстардың аз түрлерінде белгілі, мысалы, үйректердің кейбір түрлерінде. 
 
 
Сүтқоректілердің  бір  түрлерінде  жұптардың  тіршілігі  уақыт  жиынтығында 
шектеледі,  одан  кейін  аталығы  аналықты  қалдырады.  Басқа  түрлер  үшін,  жұпты 
бір көбею маусым бойы сақтауы тән. Ақыр аяғында, сирек құбылысты құрайтын 
тұрақты жұптар – өз өмірі сонына дейін айырылыспайтындар. Ауыспалы формалы 
қатары да бар. Осылай, әдетте моногомияларға қосылатын бұғыларда жұптары өте 
тұрақсыз,  аталықтары  сирек  емес  ұрғашыларын  ауыстырады  немесе  қасында 
бірнеше ұрғашыларын ұстап жүреді. Құндыздар әртүрлі географиялық аймақтарда 
өздерін  полигамиялық  сияқты  немесе  моногамиялық  ретінде  ұстайды.  Түлкілер 
негізінде  моногамиялық,  кейбір  кезде  анық  полигамиялық  икемділігін  көрсетеді.  
 
Статистикада  көрсетілгендей  150  шамасындай  құстардың  тұқымдасы  және 
мүлдем немесе әлсіз белгілінетін дәрежесімен тек 20 тұқымдастары моногамияға 
икемді.  Сүтқоректілердің  төрт  мыңдай  шамасында,  қазіргі  таңда  біздің  әлемізде 
мекен  ететіндерінде  моногамия  немесе  біршама  икемділігі  оған  200  түрлерінде 
белгілінеді,  бұл  барлық  сүтқоректілердің  түрлерінен  тек  5  пайызын  құрайды.
 
Осы  класстардың  арасындағы  айырмашылығының  себебі,  сүтқоректілердің 

 
160 
 
ұрғашылары, өзінде өзіндік азықтық қор жинайтын балапандарына ерекшелігі бар, 
осы  ерекшелікке  байланысты  басқалардың  өзіне  тән  түрлердің  көмегіннен 
бастартады.  Құстарды  айтатын  болсақ,  жалғызбасты    ұрғашысы  міндетті  бір 
уақытта  жұмыртқаны  жылытуға  және  азық  табуға,  бұл  талаптар  оңайлықпен 
орындауы мүмкін емес. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Моногамия  кезінде  жануарларда  шағын  сан  ресурстарында  пайда 
болатының,  болжамы  бар.  Белігілі  түрдің  саны  аз  болса,  моногамиялық 
отбасылыққа  айналуы  тез  болады.  төменгі  омыртқалыларды  моногамия  сирек 
байқалады.  Осылай,  тұрақты  жұптың  сақтап  қалуы  цихлидтік  балықтарды 
байқалды,  бұл  акважүзгіштердің  сүйкімді  балықтары.  Сондай  –  ақ, 
кейбіромыртқасыз    топтарында  моногамия  жеке  байқалып  белгіленді,  мысалы, 
шөл дала  есекқұйрығында және кейбір қоңыз түрлерінде.   
 
 
 
 
Кейбір  терең  су  қабатында  мекендейтін  балықтардың  түрлерінде  ,  мысалы 
теңіз  шайтаны  -  балығының  түрінің  аталықтары,  ұрғашыны  тапқан  соң,  оның 
мөлшерінен  100  есе  үлкен,  кейбір  кезде  200  есе,  оның  терісіне  өткір  тістерімен 
қадалып  және  осы  жағдайда  өз  өмірінің  сонына  дейін  қалады.  Өз  бетімен  азық 
тауып  және  оны  қорыту  қабілетін  жоғалтып,  аталығы  көп  ұзамай  көзін,  ауыз 
қуысын және ішектерін жоғалтады. Оның қан тамырлары аналық қан тамырымен 
байланысады,  тек  қоректік  заттары,  аналық  қан  тамырынан  түсетіні,  енді  оның 
өмір сүруін қолдауына қабілетті. Осындай құбылыс, өз тарапынан моногамияның 
шеткі  дәрежесінің  көрсеткіші,  бұл  аз  саны  бар  теңіз  тереңдігінде  мекендейтін 
түрлеріне тән құралы болып келеді, осы жерде аталық пен ұрғашылары қарапайым 
кездесу  ықтималдығы  төмен  болып  келеді.  Бірақ,  кейбір  кезде  теңіз  шайтан  -  
балығының  бір  аналығы  өзінде  бір,  екеу,  үшеу  және  оданда  паразиттік 
аталықтарын тасыйды.  Полигамия - жануарлардың жыныстық қатынастарында ең 
көп таралған түрі болып табылады. Полигамияны ажыратылады: жалпы, аналықты 
және  аталықты.  Жалпы  түсінікті  қабылауы:  аналық  пен  аталықтын  көбею  уақыт 

 
161 
 
кезеңі  жүйесіз  копуляцияда  бейімделуі,  бұл  сәтті  ұрықтандыру  ықтималдығын 
арттырады.    Аналық  полигамия  сирек  кездеседі,  себебі,  аталығы  бір  ұрғашыға 
айрықша  құрмет  береді,  ал  ұрғашы  болса  көп  аталықтармен  шағылысуға 
тырысады.  Бұл  полигамия  түрі  асшаяндарында  кездеседі,  ұрғашылары 
доминантты  кішкентай  сперматофоры  бар  аталықтармен  шағылысуға  мәжбүрлі. 
Копуляциядан  кейін  олар  қайтадан  үлкен  көлемді  сперматофоры  бар  жас 
аталықтарымен  шағылысады.  Сондай  –  ақ  аналық  полигамияға  қара  үлкен 
қоңыздардың  да  икемділігі  байқалды.  Інжу  балықтарында  толық  полигамия 
доминантты аналық полигамиясымен табылды. Уылдырығын шашқан белгіленген 
аналықтарынның мінез - құлықтарын зерттеуі көрсетті, аналықтардың 84 пайызы 
уылдырықты  бір  аталықпен  қалдырады.  Бірақ  кейбір  аналықтары  (16%)  бір 
уақытта  2  -3  аталықпен  уылдырық  шашпайды.  Осы  ретте  көп  аналықтары 
уылдырықты күнде шашпайды, уылдырық шашатын маусымы болмағандықтан 3 
–  тен  15  –  ке  дейін  атылқтарын  ауыстырады."  (Савельев  С.В.  Введение  в 
зоопсихологию. М.,1998. С. 238). Аналық полигамия сүтқоректілерді онша сирек 
байқалмайды.  Бұл  құбылыс  тән  жарқанаттарға,  кейбір  маймылдар  түріне, 
тұяқтыларға  және  т.б.    Құстарда  кең  тарлған  және  полиандрия  атына  ие,  ұқсас 
құбылысы байқалды.    
Аталық полигамия кезінде бір аталық көбею кезінде 
бірнеше  аналықты  ұрықтандырады.  Құбылысты,  С.А.  Савельев  атап  кеткендей 
жалпы  полигамияны,  әдетте  промискуитет  термин  белгілеуі  қабылданды. 
Жануарлардың некелік қатынастар сипаты, полигамиға және моногамияға тиесілі, 
бірақ  елеулі  айырмашылықтары  бар.  Полигамиялы  түрлердің  саны  барлық 
жануарлар  топтарында,  басқа  биологиялық  топтарынан  айтарлықтай  жоғары.
 
Негізгі  полигамды  массасының  түрлерінің  сүтқоректілердің  аталықтары 
шағылысудан  кейін  ұрғашыны  қасында  ұстамайды;  осылайша,  оларда  тұрақты 
жұптар  түзілмейді  немесе  олардың  тіршіліге  бірнеше  күндерімен  шектеледі. 
Кейбір жағдайларда ұрықтандырылған аналығы, отбасылық ұяны салып жатқанда 

 
162 
 
немесе  ұяны  кеңейтіп  жатқанда,  осы  жерде  ұрығын  өмірге  алып  келеді,  өзі 
табанды және сенімді аталықтарды алыстатады. Ол басқа пананы іздейді, іздерді 
қолданады, әдетте басқа ұрықтандырылмаған аналықты табады. Көп жағдайларды 
бұл  оған  кедергі  болай  алмайды  біраз  уақыттан  кейін  бірінші  аналыққа  қайтып 
баруға,  ол  ұрықтарын  өсіріп  және  жаңадан  шағылысуға  дайын.  Полигамияның 
классикалық  мысалы  ретінде  тұяқтылардың  тобыры  немесе  теңіз  мысықтардың 
«гаремы»,  морждар.  Полигамия  жиі  құстарда  кездеседі,  бұл  эволюцияның 
жыныстық механизмін елестетуге болады, жалпы Мінезқұлықтүріне алып келеді. 
 
 
Шағылысу    кезінде  және  онымен  байланысты  құбылыстар  аталық 
полигамды    қатты  тозуына  соқтырады,  бұл  кезде  үлкен  энергиясын  жұмсауына 
байланысты үздіксіз жыныстық қызметіне, дерлік ұзақ уақыт бойы немесе мүлдем 
азық  қабылдамайды  ("некелік  пост"  теңіз  мысықтары,  бұғы  және  т.б.).  Осыдан 
аталықтардың  едәуір  пайызы  қаза  болады,  көбеюге  қатысқандары,  бұл  мысалы, 
бұғылардың  және  ақбөкендердің  қысқы  айларында  байқалады.  Үлкен, 
шағылысуға  әрекетіне  байланысты,  әдеттегі  сақтықты  жоғалту  салдарынан 
аталықтардың  жыртқыштардан  өлім-жітімі  жоғарлайды,  бұл  тышқандарға  және 
т.б.тән құбылыс.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
С.  В.  Савельев  көрсеткендей:  "Полигамия  жоғары  сүтқоректілерде 
әлеуметтік  бақылауда.  Арнайы  қысқақұйрықты  макакаларда  зерттеулері 
көрсеткендей, стандартты тобырда бар бірнеше аталығы болады, олар ұрғашы сәл 
төменірек  тұрыды  және  иерархиялық  баспалдағында  ең  төменінде  орналасқан. 
Жыныстық  жетілуге  толған  аталықтары  иерархияда  екінші  орынға  ие  болған,  ал 
жыныстық жетілуге толған ұрғашылары әрқашан осы иерархияда өздерінің аналар 
төмен болған.  Жыныстық жетілу жануарларда әр түрлі мінезқұлықнысандарында 
байқалатын. Қоғамдық ойындар, агрессия, мастурбация және кейбір копуляциялар 
еркін  жіберілді  жас  аталықтарда  бір  жастан  бастап  және  жыныстық  жетілуіне 

 
163 
 
дейін.  Кейін,  жыныстық  жетілуге  келгеннен    жас  аталықтардың  мінезқұлықтары 
қоғамдық  бақылау  объектісіне  айнала  берді,  сондай-  ақ  шағылысу  әрекеттері 
үлкен  аталықтармен  қатаң  сыналды.  Әлеуметтік  бақылауы  жас  ұрғашыларда 
айтарлықтай  әлсіз  көрінеді.  Аналықтарда  копуляция  актілер  сондай-ақ  өте  ерте 
басталады,  бірақ  олардың  жиі  қайталануы  және  ересек  серіктестермен 
копуляциясы  тек  үш  жасында  басталады.  Ұқсас  мінезқұлықмакак-резустарында 
байқалады.  Үлкен  әлеуметтік  топтарда  ересек  жануарлары  жас  аталық  пен  
ұрғашының  мінезқұлықтарын  қадағалап  отырады.  Бұл  мүмкіндік  береді, 
жыныстық  айырмашылықтар    қоғамдық  тамыры  ересек  маймылдың 
мінезқұлығында  ерте  жастан бастап  қаланады."  (Савельев В.  С.  Зоопсихологияға 
кіріспесі. М., 1998. С. 240).  Полиандрия. Бұрын айтылғандай, полиандрия кезінде 
жәнеде  аналық  поигамияда  бір  ұрғашы  бірнеше  аталықпен  шағылысады.  Бірақ 
полигамияда аналық балапанды туады немесе жұмыртқа салуы әртүрлі әкелерінен 
болса, бұл құстарға тән, аналығы жұмыртқаны бірнеше ұяға салады, олар бірнеше 
аталығы салған ұялар. Жұмыртқаны басып шығару және арықарай балапандарды 
өсіруі  аталықтармен  жүзеге  асады.  Полиандриясы  бар  түрлерде,  ұрғашы  мен 
аталықтың атқаратын қазметтері басында ауысқан. Осы түрдің ұрғашылары ашық 
түске  және  екіншілік  жыныстық  белгілеріне  ие,  әдетте  аталықтарға  тән. 
Ұрғашының    жыныстық  мінез  –  құлығы  тамырынан  бастап  қарапайымнан 
өзгешеленеді. Олар некелік турнирлерді ұйымдастырады, ұяда жайғасып, орынын 
басып  алады  және  т.б.  Осылай,  тропикалық  аймағының  якан  –  құстарының 
ұрғашылары,  осы  түрге  жататын  басқа  ұрғашылардан,  2-4  аталықтары  бар  ұясы 
орналасқан  аймақтарды  басып  алады.  Осы  аталықтардың  әр  қайсысы  өзіне  ұя 
салып, ал онда ұрғашысы жұмыртқа салады. Егер жұмырқалаған жерлердің беруі 
өдіп қалса, онда ұрғашысы қайтадан жаңа жұмыртқаны салып кетеді. Полиандрия 
кейбір  балшықшылар  түрлерінде,  Ресей  аймағында  мекен  ететіндерде 
сипатталған, мысалы, жізуші- балшықшы.Олардың қылықтарының көбі якандарға 

 
164 
 
ұқсас,  бірақ  ұрғашылары  аймақты  қорғап  жүрмейді,  не  жұмыртқа  басуып 
шығаратын  аталықтарымен  айналыспайды.  Осы  балшықшылардың  ұрғашылары 
өздеріне  аталықты  таңдап,  оны  некелік  биімен  еліктіреді.  Шағылысудан  кейін 
аталығы, аналығының белсенді қамқорлығының астында, қарапайым ұяны салуға 
кіріседі. Жұмыртқа салғаннан кейін, аналығы жаңа аталықты іздестіруге аттанады. 
Өз  міндеттерін,  түрдің  жалғасуын  қамтамасыз  еткен  соң,  жүзушілердің 
ұрғашылары  үйірге  жиналып  және  тундра  бойы  азық  іздеуімін  көшіп  жүреді. 
Жүзушілердің тегтерінің жыныстық рөлдері мен тиісті физиологиялық өзгерістері 
болады.  Осылай,  ұрғашыларда  аталық  жыныс  гормоны  –  тестостеронның  
жоғарлауы,  яғни  тиісті    мінез  –  құлыққа  өзгеруіне  жүзеге  асырады.  Ал 
аталықтарда  қандарында  прлактин  гормондары  жиналады,  жұмыртқаны  басуына 
және ары қарай «аналықты » мінез – құлығының себепшісі болады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Эволюцяиядағы  некелік  қатынастардың 
әр  түрлі  формалары.  Полигамия  және  полиандрия,  жыныстық  көбею  сияқты, 
түрдің  тектік  қорын  кеңейтуге  және  табиғи  іріктеуге  мүмкіндік  береді.  Осылай, 
мысалы  полиандрия    және  аналық  полигамия    жиі  құстар  түрінде,  қиын 
экологиялық  талаптарында  мекен  ететіндерде:  қиыр  Солтүстігінде,  шөл  далада 
және  т.б.  Ал  ұрғашысы  осы  кезде  жұмыртқа  салуы  немесе  әр  аталықтардың 
балапан  табуы,  оның  ұрпақтарында  белгілі  бір  генотипі  болуынан,  аман  қалу 
мүмкіндігін арттырады. Одан қатыгез қысымына полигамды – аталықтары табиғи 
іріктеуіне ұшырайды. Олардың  арасында  некелік турниры аса шандап және  жиі 
бір – бірлеріне ауыр соққылар салуымен өтеді. Аналықтарға қатыстысы олар жиі 
мәжбүрлеуді  қолданады,  мүйіздермен  соғу  және  т.б.  кейде  ауыр  жарақаттар 
қалдырады. Моногами – аталықтары егер төбелеспесе, онда аса қатыгезбен  емес, 
аталықтын  аналыққа  қатысты    элементы  «күтім»  көрсетуі  байқалады.  
Полиандрияда  аталықтары  өз  ара  мүлдем  жаудаласпайды,  бұл  қызметті 
ұрғашылары атқарады. 

 
165 
 
 
Аллеломенттік (еліктеу) мінезқылықтар 
Жас төлдердің іс – әрекетін қайталу кезінде байқалатын ерекшіліктері: 
1.  Мінезқылығы  өзін  -  өзі  сақтауда  жүзеге  асады.  Қарсыласынан  қашу 
немесе  одан  активті  қорғану  кезінде,  сондай  –  ақ  әлеуметтік  иерархия 
басқаруында байқалады. 
2. Таныс емес заттарға, яғни зерттеушілік мінезқылығы.    
Әр  мінезқұлықты  байқап,  оны  жалпы  мінез  ерекшелігіне  біріктіріп,  осы 
немесе  басқа  жалпы  мінезқұлығын  анықтауға  мүмкіндік  болады.  Осы  түрлерді 
анықтау  үшін,  білгілі  бір  іс  –  әрекет  жасау  кезінде  немесе  қаршаған  ортаға 
бейімделу кезінде белгілі бір ерекшелікті бойына сіңіреді. Д. Дьюсберинің (1981) 
ойынша,  осы  мінезқұлықтыңбәрі  тіршілігіне  және  нақты  қызмет  атқару    үшін,  
шешуші іс әрекетті болып табылады, соның ішіне жататындары:     
1. Локомоция; 
2. Азықтану және дем; 
3. Термореттеу; 
4. Пана іздеу; 
5. Жыртқыштардан аулақ болу; 
6. Ұйқы; 
7. Дене тазалығын сақтау; 
8. Бөліну; 
9. Зерттеушілік белсенділігі; 
10. Ойын;  
11. Құралдарды пайдалану; 
12. Биологиялық ырғақтылығы; 
Мұндай  қызметтік  бөлінуі,  іс  –  әрекеттік  бөлісуге    ыңғайлы  және  оны 
шарттсыз деп қабылдауға болмайды. 
 
 
 
 
 

 
166 
 
 
Сондай  –ақ  есте  сақтау  керек,  «жануар  –  бұл  бейімделген  ағза,  жай  ғана 
арнайы  үйретілген  жиынтық  емес».  Жануар,  оны  қоршап  жатқан  ортасына 
бейімделеді, қосарланады, біріктіліген бір  қызметті жүйесі  пайда болады. Айдан 
анығы,  осы  бір  қысқа  курсында  біз  үстіде  айтылғандарға  толық  мағлұмат  беруі 
мүмкін  емес.  Біз  мінезқұлықтыңөзіне    сай  деңгейіндегі  кейбір  түсініктерді 
жеткізуге тырысамыз.    
 
 
 
 
 
 
 
 
Локомоция.  Локомация  мінезқұлықтың  көп  формаларына  үлкен  мағына 
береді,  себебі   ол жануарға кеңестікте қозғалуына мүмкіндік береді.   
 
Тірі ағзаларда локомацияның 5 негізгі түрлері бар: 
1) жіпшелері арқылы қозғалуы; 
2) амебатәріздес қозғалуы, дене пішінің өзгеруімен орындалады; 
3)  толқынтәріздес қозғалысы; 
4) реактивті қозғалысы; 
5) аяқ-қолдарымен қозғалу. 
Ең қыйын қозғалыстың бірі  аяқ – қолдары қозғалу, себебі ол суда да, ағаш          
басында  да,  ауада  да,  жер  астында  немесе  жер  үстінде  де  жүзеге  асырылады.  
Көптеген  сүтқоректілерді  қозғалысы  екі  аяқпен  байқалынады(  кенгуру, 
кеміргіштер,  адам).  Локомация  түрі  басқа  сүтқоректілерде  төрт  аяқтап  жүруінде 
байқалады,  соның  ішінде  ауылшаруашылық  жануралары,  таптаурынды.  Жүру 
барысында  аяқтары  осындай  тәртіппен  орындалуы  керек,  себебі  әрқашанда 
үшбұрыш  тәріздес  тіреуі  сақталуы  тиіс.  Өйткені  жоғары  қозғалыс  (шоқырақ) 
кезінде тұрақтылығы  төмендейді(Gray, 1953).   
 
 
 
 
Азықтануы, тыныс алуы және суды қолдануы.Азықтануы, суды ішуі және 
тыныс  алуы  шешуші  мағына  ретінде  барлық  жануарларға  тіршілігі  үшін  тән 
құбылыс.    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Жануарларды  олардың  қорек  ету  стратегиясына  байланысты  бес  негізгі 
топқа бөлуге болады: суды сүзетіндер, паразиттер, өсімдікпен қоректенетіндер, ет 

 
167 
 
қоректі аңдары мен талғаусыз жейті жануарлар. Ауылшаруашылық жануарлардың 
ішінен  өсімдікпен  қоректенетіндер  деп  ажыратуға  болады,  олар  өсімдіктің 
қабығымен,  жапырақтарымен,  дәндерімен,  жемістерімен  және  тамырларымен 
қоректенеді. Күйіс қайтаратындарда төрт камералы қарын болады, ол толық астың 
қорытылуын  қамтамасыз  етеді.  Талғамсыз  жейтіндер,  барлық  азық  түрін 
талғаусыз  жей  береді.  Осындай  жануарларда  азықтану  стратегиясы  жақсы 
мамандалған.  Азықтану  стратегиясымен  қатар,  жануардың  мінез-  құлығы  тығыз 
байланысты  болады.  Осындай  мінездің  түрінен,    әртүрлі  манипуляциясына 
байланысты  және  әрдайым  тамақ  қабылдауында,  жыртқыштықты  қарастыруға 
болады. 
Жануарлар  үзіліссіз  азықтанбайды.  Азықтанудан  кейін  көп  уақыттың 
өтуіне  қарағанда,  турдің  дарақтары  белсенді  болады  және  азыққ  байланысты 
ынталандыруғына  әсер  етеді.  Азықтың  реакциясының  сипатына  байланысты, 
оларды, ішкі, ағзаның ішкі ортасына және оның физикалық қызметіне байланысты 
болып  бөлінеді-  асқазан  моторикасы,  азық  қорытуға  бөлінетін  бездері,  қан 
құрамының  өзгеруі  және  т.б.  ішкі  немесе  азықтың  реакцияларының 
қозғалтқыштары,  азықты  іздеуге  және  қорытуына  бағытталған.  Азықтық 
реакциясы қозғалтқыштарының жиынтығының сипаттамасы, бағытталған азықтық 
мінез  -  құлығы  болып  табылады.  Азықтық  реакцияның  сипаттамасы  мен  күшіне  
жанама түрде оның орталық қызметінің атқарылатын күйіне және қозуына қарап 
сараптауға  болады.  (В.Д.Пьянов,  1999).  Сүтқоректілерде  азықты  қорек  етуі  
гипоталамустың латеральді және вентро-медиальды екі ядросының әрекеттесуімен  
реттеледі.  (Keesey,  Powley,  1975).  Азық  қорыту  орталығының  қозу  дәрежесін 
(тәбет) И.П. Павлов  ағзада басты заттардың тепетеңдікті реттеушісі деп санады. 
 
 
Тәбет  (лат.  appetito  -  ұмтылыс,  арман)  -  эмоциональды  күй,  аштықпен 
немесе  тоқтықпен  сипатталады  (бұл  сезімдер  ішкі  оң  және  теріс  тітіркенуі), 
азықты  қорек  етуіне  бағытталуы  немесе  одан  айнып  қалуы.  Осылайша,  «тәбет» 

 
168 
 
термині  азықтық  қозуымен  көбірек  байланысты,  ал  азықтық  мінезі,  азықтық 
белсенділік  -  азықтық  қозуымен,  бағытталған  мінез  -  құлығы  түрінде  жүзеге 
асырылады. Реакциялардың комплексі және азықтық орталықтың қозуының өзара 
байланысуы  гомеостазды  қолдауына  бағытталған,  ағзадағы  қоректік  заттары, 
пайдалы іс - әрекеттің соңғы нәтижесі. (П.К. Анохин, К.В. Судаков, 1971).   
 
Сезім  рецепторларының  тітіркенуі  жаңа  туған  нәрестелерде  азықтық 
рефлексіне әсер етпейді, ал сілекей рефлексі әлсіз табиғи ана жүнінің иісіне 5-10-
шы күні құрылады (Н.Д. Слоним, 1967).   
 
 
 
 
 
 
Алғашқы азықтандыру кейін азықтық реакциялардың қалыптасуы күрделене 
түсуде.  Жаңа  реакциялар  түзіледі,  жиі  өзара  байланысады.  Олар  ұзақ 
жаттығуларсыз құрылады және бірінші қарағанда, шартты рефлекске тән белгілері 
болмайды.  Алайда,  тіпті  жануарлардың  бір  ұяластарында  олар  бірдей  дәрежеде 
білінбейді. Бұл реакциялар міндетті түрде оқытумен қамту деп аталады (Tembrock, 
1964).Ауыл  шаруашылық  жануарларының  азықтық  мінезқұлығына  көптеген 
факторлар  әсер  етеді:  күтім  жағдайлары,  азықтандырудың  деңгейі  мен  түрі, 
физикалық  жағдайы  және  жемнің  дәмдік  сапасы,  жыл  мезгілі,  қоршаған  ортаны 
температурасы, физиологиялық жай-күйі және жануарлардың жеке ерекшеліктері. 
 
Ересек сиырлардың көп көлемді жемшөпті қорек етуі қабілеті, генетикалық 
негізде анықталған. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ауыл  шаруашылық  жануарлардың  азықтық  мінез-құлығы:  жайылымдық 
және  қоралық  болып  бөлінеді.  Жайылымдық  күтуде  ағзаның  бұлшық  еттерінің 
жұмысынның  әсерінен  энергетикалық  шығындар    бірталай  өсуде.  Мәселен,  қой 
газды энергетикалық алмасуы 5-31% - ға көтеріледі, ірі қара малдың - 30,3-66,5%. 
Сәйкесінше,  жайылымдық  күтуде  энергетикалық  тепе  -теңдігін  сақтау  үшін 
жануар көп жемді коректенеді. 
 
 
 
 
 
 
 
Жайылымда жем тұтынуы жануардың жеке ынтасына тәуелді, ал байлаулы 
ұстау  кезінде  жем  жеу  күн  тәртібіне  байланысты,  адамның  реттеуімен.  Жемді 

 
169 
 
қарқыны  қабылдауы  оның  дәмдік  қасиеттеріне,  беру  шамасына,  қанығу 
дәрежесіне тәуелді (М. Ф. Юдин, Н.Г. Фенченко, В. Н. Лазаренко,2001). 
 
Жануарлардың  қоректенуіне  бағытталған  физиологиялық  үдерістерімен 
қатар,  жануарлардың  азықты  табу  және  моторлық  қызметі,  жүзеге  асырылатын 
Азықтық  тітіркендіргіштері  азықты  жеген  кезінде  қосылуының,  маңызы  зор.  Әр 
түрлі  қажеттіліктері  бола  тұра,  бұқалар  және  қашарлар,  жас  және  кәрі 
сиырларында 
жайылымда 
айтарлықтай 
негізгі 
мінезқұлықүлгілерімен 
ерекшеленеді. 
Алмасу 
үрдістерінің 
айырмашылық 
деңгейі 
азықтық 
мінезқұлықтың  жалғыз  дәлелдерінің  көзі  болып  табылмайды.  Тәуліктік  ырғағы, 
шартты  -  рефлекторлық  байланысы,  еліктеуі,  жем-шөп  түрі  және  басқа  сыртқы 
ортаның түйіндердің ынталандыруы, тамақтың белсенділігін іске қосу сигналдары 
болып  табылуы  мүмкін.  Жайылымды  кезеңінде  ырғақты  Азықтық  мінез-құлығы 
сақталады.  Ірі  қара  малдың  оңтайлы  режимі  жайылымда  6-8  ықтырманы  тәулік 
ішінде қамтиды. Ыстық уақытта олар су қоймаларында және биік жерлерде жүзеге 
асырылады,  суық  ауа  райында  -  алқаптарда  кездеседі.  Ең  көп  бағудың  ұзақтығы 
таңертеңгі және кешкі уақыттарда байқалады.   
 
 
 
 
Қорада  бағу  кезінде  ағзаның  энергетикалық  шығыны  күрт  төмендейді, 
өйткені  толығымен  азық  табу  рефлексі  болмайды,  ал  ол  тамақ  іздеуімен 
байланысты.  Алайда,  бұл  ретте  және  жалпы  өмірлік  тонусы  төмендейді, 
ынталандырушы,  әсер  ету  қозғалыс  және  іздеу  реакциялар  болмағандықтан 
иммундық  жүйесі  әлсірейді  (В.  Д.  Пьянов,  Г.  В.  Хонина,  2001).  Қорадағы 
кезеңінде  ырғақты  Азықтық  мінез-құлығы  жем  үлестіру  уақытына  тәуелді,  ал 
еркін  азықтандырудағы  жем  мен  сағыз  қабылдауында,  реакциясы  рацион 
құрылымына  байланысты  тәулігіне  25-30  рет  білінеді.  Жем  тұтыну  уақыты 
қысқарады: тығыз орналасу  жағдайында  , жеткіліксіз майдан азықтандыруы, күн 
тәртібі  бұзылуы,  айдауы,  үй-жайларды  және  қызмет  көрсетуші  қызметкерлердің 
ауысымы. Ауыл шаруашылық жануарлары белсенді суды ішу керек, өйткені ол әр 

 
170 
 
түрлі  өмірлік  үрдістері,  соның  ішінде:  ас  қорыту,  бөлу  және  термореттеу  үшін 
қажет. Су ішу кезінде жануарлар, әдетте, стереотипті дене тұрысын қабылдайды, 
оны  тіл  арқылы  ауыз  қуысына  лақтырады  (жыртқыштар)  немесе  соруы  (күйіс 
қайтаратын  малдар,  жылқылар  және  т.б.).  Шөлдеудің  орталығы  гипоталамустың 
орта  топ  ядроларында  орналасуы,  ағзадағы  осмостық  қысымға  сезімтал.  Құрғақ 
жем-шөпті  көп  көлемде  азықтану  кезінде,  сондай-ақ  қоршаған  ортаның 
температурасын  жоғарлауының  әсерінен  жануарлардың  шөлдеуі  күшейеді.  Бұл 
жоғары  концентрациялы  өнімдердің  қанға,  асқазан-ішек  жолына  түсуіне 
байланысты,  оларда  қозғыштық  осморецепторлардың  қан  тамырларының 
қызметінің  артыуы  болады  (Барей,  "жануарлар  Физиологиясы",  1973).  Су 
жетіспеген  жағдайда  ересек  малдарда  өнімділігінің  төмендеуі  байқалады,  ал 
төлдерде  -  дамуы бұзылады.  Үнемі қолжетімді судың тұтыну жиілігіне, сондай-
ақ,  малдың  тұқымы  әсер  етеді.  Қара-шұбар  малы    басқа  тұқымдарға  қарағанда, 
суды сирек және аз мөлшерде тұтынды, тіпті ыстық күндері де, бұл ғалымдармен 
дәлелдеген (Рогальский, 1972; Кендзера, 1974; М. Ф. Юдин, Н.Г. Фенченко, В. Н. 
Лазаренко, 2001). Оттегі  тыныс  жолдары  арқылы  тұтынады  -  осындай  әмбебапты 
құбылыс,  оның  жиі  көзден  айырып  қалады.  Іс  жүзінде  барлық  жануарлар  сол 
немесе  басқа  механизміне  ие,  оның  көмегімен  таза  ауа  ағзаға  түседі,  ал 
пайдаланылған сыртқа шығарылады. 
 
 
 
 
Кейбір 
ғалымдардың байқауы адамда (К. В. Шулейкина, 1971) және жануарларда (И. И. 
Хренов,  1957;  Р.  Т.  Ольнянская,  1964;  А.  Д.  Ноздрачев,  1983)  орнатты,    күрделі 
функционалдық  тамақ  тұтыну  жүйесіне  тыныс  алу  функциясы  қатысатынын. 
Тыныс  алу  жиілігі  бар  күйіс  қайыратын  жануарларда  жем  қабылдау  кезінде 
өзгеретіндігі, В. Д. Пьянова зерттеулерде дәлелденді. Қойылтылған жем жеу кезі  
алдында,  қысқа  мерзімді  тыныс  алу  тежелуі  жүреді,  содан  кейін  ол  қалпына 
келтіріледі, ал азықтандыру кейін бірден тыныс алу тереңдігі ұлғаяды, онда оның 
жиілігі  фонымен  салыстырғанда  біршама  төмендейді.  Әсіресе,  бұл  -  заңдылығы 

 
171 
 
лактирвілінетін  сиырларда  атап  өтілді.  Ал  ересек  қойлар  мен  қозылардың  ерте 
жасынан  тыныс  алудың  жиіленуі  жем  жеу  кезінде  байқалды.Тыныс  мәселесі  су 
сүтқоректілерінде  бірінші  маңыздылығы  болып  табылады.  Олардың  тыныс  алу 
жүйесі  таңқаларлық  құрылғыларға  ие,  осы  жануарларды  басқа  да 
сүтқоректілермен салыстырғанда, үлкен тереңдікке сүңгуге және су астында ұзақ 
қала алады.  Термореттелуі. Жануарлар үнемі сыртқы ортаның үздіксіз ауысатын 
температуралық  жағдайларына  бейімделуіне  мәжбүр.  Тірі  ағзалар  өзінің  ағзалық 
өміршеңдігін    тек  белгілі  бір  температура  диапазонында  қолдауына  қабілетті. 
Дене температурасының реттелуі қоршаған ортаға бейімделудің маңызды аспекті, 
әсіресе  қатал  жағдайында  (шөл  немесе  Арктика).  Құстар  мен  сүтқоректілер  – 
гомойотермді жануарлар, оларда физиологиялық механизмдері болады, қоршаған 
ортаның температурасының кенет тербелістеріне қарамастан, дене температурасы 
салыстырмалы  түрде  тұрақты  деңгейде  сақталады.  Сүтқоректілердің  лақтарында 
онтогенездегі  туа  біткен  реакциясы  неғұрлым  ерте  байқалатын  болса,  оң 
термотаксис  болып  табылады,  ол  анасымен  алғашқы  минуттарда  байланысын 
қамтамасыз  етеді  (А.  С.  Батуев,  А.Н.  Соколова,  1987).  Бұған  қарағанда, 
омыртқасыздар, балық және амфибии бауырымен жорғалаушылар пойкилотермді 
– дене температурасы, оларда  температурасына байланысты ауытқиды. 
 
 
 
Кейбір  мінезқұлықтар    терморегуляциямен  байланысты.  Көптеген 
жануарлар  түрлеріне  қолайсыз  температуралардың  белгілі  бір  уақытта  барынша 
әсерін  азайту  үшін,  маусымдық  көші-қонуы  тән.  Қысқа  мерзімді  дене 
температурасының  реттелу  жолдарына  қол  жеткізілуі  елеулі  күн  сайынғы  орын 
ауыстырулар,  бірі  қараңғы  немесе  жарықтандырылған    аймақтарында  індерінен 
сыртқа  және  кері  әрекеттері  жатқызылады.  Көптеген  жануарлар  қатал  қысты, 
қысқы ұйқыға батуымен өткізеді, бұны- гибернация деп атайды. Шынайы қысқы 
ұйқы  тек  ұсақ  сүтқоректілерде  туындайды,  олар  ірі  денелерден  салыстырмалы 

 
172 
 
түрде шағындау болғандықтан тезірек салқындайды. Қысқы ұйқы, тыныс алудың 
және  жүрек  соғысының  тежелуімен,  ұйқы  тәріздес  жай-күйіне  байланысты 
сипатталады.  Дене  температурасы  мен  энергия  шығыны  қалыпты  деңгейінен 
төмендеуі,  қалыпты  ұйқыға  тән.  Кейбір  түрлері  ұқсас  әрекет  етеді  және  өте 
жоғары  температураларында  белсенділігін  тоқтатады  -  бұны  жазғы  ұйқы  деп 
атайды.  Оның  ғылыми  атауы  -  эстивация.  Жазғы  ұйқы-  шөл  дала  жануарларына 
тән. Олардың ұйқыға батуы, дене температурасы мен қатар жалпы физиологиялық 
белсенділігінің төмендеуімен сипатталады. 
Баспана  іздеу.Көптеген  жануарлар 
түрлері  қандай  да  бір  баспана  іздестірді,  себебі  температура  ауытқуларынан, 
жауын-шашын мен жыртқыштар аман қалу үшін қолданылады. Кейде жануар жай 
ғана үңгірлерді, тесіктерді немесе ағаштарды, басқа жағдайларда өте күрделі ұяны 
немесе  індерді  салып  паналайды.  Көптеген  түрлерінің  ұя  құрылғысы  көбеюмен 
тығыз  байланысты.  Жыртқыштардан  қашу.Аман  қалу  және  көбею  үшін 
көптеген  жануарлар  түрлері  жыртқыштармен  кездесуді  болдырмауын  тырысады, 
себебі  кейбір  жануар  түрлері  жыртқыштар  үшін  азық  ретінде  болады. 
Жыртқыштардан  басты  қорғану  тәсілдері  -  бұл  олардан  жасырыну,    өз  түріне 
жататын дарақтарын ескерту, қашу және белсенді қарсылық. 
Ұйқы 
- 
ұзақ 
уақыт бойы созылатын белсенділік, әдетте ұйқыға тән төрт белгісі бар:  
1) жиі-тәуліктік (немесе толқынды) ырғақ;  
2) әдетте - шектелген реакциялардың түрлі арттырулары; 
3)  жиі  -  белгілі  бір  орындарға  үйренгіштігі  (әдетте  қандай  да  бір  сенімді 
баспана); 
4)  осы түрідің өзіне тән дене тұрысы. 
Оның екі басты фазалары ажыратылады: баяу және парадоксальды (жылдам) 
ұйқы. Баяу ұйқыға жоғарыамплитудті баяу тербелістер әлеуетті іс-әрекеттері мен 
бұлшық  ет  тонусының  төмендеуі  тән.  Парадоксальды  үшін  сергектік  кезіндегі 
электроэнцефалограмма  ұқсас  келеді,  бұл  ретте  құлдырау  байқалып,  қаңқа 

 
173 
 
бұлшық  еттерінің  тонусы  төмендеуі,  көздерінде  жылдам  қозғалыстары  пайда 
болады . 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Дене тазалығын сақтау. 
 
 
 
 
 
 
 
Дененің  тазалығын  сақтау  және    эктопаразиттердің  жұқтыруына  жол 
бермеу-  жануарлардың  көпбінің,  негізінен,  денсаулығы  мен  әл-ауқатына 
байланысты.  Көптеген  сүтқоректілер  жүн  тазалуы  дене  тазалыгының  бірін 
құрайды. Жиі ол тамақтан кейін жүргізіледі 
 
 
 
 
 
 
Кейде  дененің  тазалығын  сақтауын,  басқа  түрлерінің  өкілдері  қамтамасыз 
етеді.  Приматтарда  груминг  қызметі-  теріні  таза  ұстау  ғана  емес,  сондай  –а 
қоғамдастық құрылымын қолдауында маңызды факторы болып табылады .   
 
Жылқылардағы груминг 
 
Бөлу. Зәр шығару және дефекации ерекшеліктері әр түрлі түрлерінде үлкен 
қызығушылық  тудырады.  Ең  алдымен,  көптеген  түрлері  үшін    бір  кейіп  кезінде 
қолданылатын  несеп  шығару  және  дефекации  белгілірі  тән.  Назар  бөлу  дәрежесі   
зәр  шығарудың  немесе  дефекация  орындарын  таңдауы,  ұясының  аймағына  және 
оның  тұрақтылығына  тәуелді.  Зәр  мен  нәжіс  жан-жануарлардың  арасындағы 
қарым-қатынастың  маңызды  рөлін  атқарады,  әсіресе  ол  сезім  сигналдары 
жағдайларда негізделген болатын болса.  Көптеген  психологтар  жануарлардың 

 
174 
 
"эмоционалдығын"  салыстырмалы  деңгейін  бағалауға  тырысып  жүр.  Бұл  ретте 
пайдаланылатын 
көрсеткіштердің 
бірі 
ретінде, 
жануарлар 
бөлінетін 
экскременттерінің саны қызмет етеді, ол жабыстырып, жаңа оған жағдайды. 
 
Жануарлар  тіпті  аштықты  да,  шөлді  де,  жыныстық  қозуды  да  сезбеген 
кездегі,  олардың  қозғалу  және    қоршаған  ортаны  зерттеуіндегі  құштарлығына  – 
зоопсихологтар белсенділікті зерттеуге аса мән береді. 
 
 
 
Қоршаған  ортамен  танысу  –  жануарлар  үшін  жиі  үлкен  пайда  әкеледі, 
олардың өмір сүруін және көбейуін жеңілдетеді. Өзінің аймақтарын жүйелі түрде 
зерттей  отырып,  жануар  азық-түлік  және  басқа  да  ресурстарының  орналасқан, 
әлеуетті некелік серіктестердің және орнын, онда жыртқыштардан жасырынатын 
жері  туралы  түсінік  алады.  Зерттеу  мінезқұлықнысандарына  мыналарды 
жатқызуға болады: заттарды зерттеу, локомоторлық зерттеу қызметі, жаңа ретінде 
нығайту, жаңа заттардан қашу (неофобия). 
 
 
 
Өзінен-өзі зерттеу мінезқұлықтуа біткен болып табылады, бірақ оны алдын 
ала оқыту және өмірлік тәжірибиеде үйренуі міндетті емес.Жануарлардың зерттеу 
кездегі  мінезқұлығында  "жаңашылдық"  мәселесі  туындайды.  Жаңашылдығы 
абсолюттік 
(тітіркендіргіші 
ешқашан 
жануарларға 
кездеспеген) 
және 
салыстырмалы  (ерекше  үйлесімді  жануарларға  таныс  тітіркендіргіші)  болуы 
мүмкін.  Әр  түрлі  жаңа  қоздырғыштары  жануарға  қоздырғыштық  әрекетін 
тудырады, осылайша, ынталандыруын, зерттеушілік белсенділігін арттырады. 
 
Зерттеулік белсенділігі.Зерттеулік белсенділігін этолог мамандары зерттеуі 
кезінде  жануар  көңілін  анықтайды,  ол  қарқынды  реакциясымен  және  таңдамалы 
тітіркендіргіштерімен  сипатталады.(?)  (1958),  мысалы,  итті,  оның  қозғалысы 
баулармен  шектелуі  кезінде,  тағамды  оң  жақ  тәрілкеден  бір  тітіркендіргіш 
әсерімен  тағамды  алуға,  ал  сол  жақтан  –  басқа  әсерімен  әрекет  жасауға  үйретті. 
Содан  кейін  ол    екі  тітіркендіргішті  бірден  көз  алдына  қойды,  ит  қай  тәрелкені 
таңдауын анықтау үшін. 
 
 
 
 
Өз 
тәжірбиелерінде 

 
175 
 
Зачиньева  (1950)  орнатқандай,  иттер  көруге  қарағанда,  есту  қоздырғышына  жиі 
және  тұрақты  жауап  қайтарады,  тіпті  егер  олар  нанмен  немесе  етпен  бекітілетін 
болсада.  Павловтың  зерттеулік  белсенділігін  ұсыныстары  бойынша  келесідей. 
Жүйке  орталықтарында,  сезім  мүшелерінен  түскен  ақпараттарды  сүзуі  жүреді. 
Алайда,  барлық  ақпарат  жүйке  орталықтары  келіп  түспейді.  Сенсорлық  жүйе 
деңгейінде  рецепторларларға  әсер  ететін,  тітіркендіргіштерді  жинауы  жүреді. 
Жақсартуға    бағытталған  реакциялардың  жиынтығы  -  зерттеулік    мінез-құлығы 
деп аталады. 
Бұл ретте оның  келесі түрлері ажыратылады: 
1.  Бағдарлы  реакция  –  сезім  мүшелерінің  ережелері  мен  бағдарының 
өзгеруінен құрылады; 
2.  Өзіндік  зерттеу  мінез  –  құлығы  –  ол  жануарлардың  қозғалысына 
байланысты; 
3.  Айла  табу  –  зерттеу  мінез  –  құлығы,  жануардың  көші  –  қону  кезі  ғана 
емес, сондай – ақ қоршаған орта жағдайының әсер етуі (заттармен айласы). 
Бағдарлы  реакциясы  омыртқалыларда  күрделі  және  ағзада  мынадай 
өзгерістерімен қосақтанады : 
а) сезім мүшелерінде – мысалы, көз қарашағы кеңейеді, ал сезімталдықтың 
шегі төмендейді; 
б)  бұлшық  ет  сезім  мүшелерінде  –  көздері  кеңінен  ашылады  және  көздің 
тітіркендіргішіне бұрылады; жануарлар  құлақтарын сақтықта ұстайды, иіскелене 
бастайды; 
в)    қаңқалық  бұлшық  күйінде  –  жануар  тоқталып  тұрады  (жалпы  бұлшық 
тонусы  көтеріледі,  жиі  бұл  ретте  сондай-ақ  басы  және  дене  тұласы  бұрылады) 
және жаңа іс-әрекеттер дайындалады. Бұлшықтарында электр белсенділігі артады;  

 
176 
 
г) орталық жүйке жүйесінде - α-толқыны электроэнцефалограммда жылдам, 
тұрақты  белсенділікке  орынын  береді;  жануардың  ұйқышылдық  күйінде,  мидың 
электрлі белсенділік десинхронизациясы жүреді. 
д)  вегетативті  жүйеде  -  қан  тамырлары  аяқ-  қолдарында  тарылады,  ал 
бастың тамырлары кеңейеді, терілі – гальваникалық реакциясы, сондай-ақ тыныс 
алу ырғағы мен жүрек қызметі өзгереді. 
Бағдарлы  реакция  кезінде  ретикулярлы  формациясының  қозуын, 
физиологтар орнатты.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Зерттеулік  мінезқұлығына  әр  түрлі  факторлар  әсер  етеді:  заттардың 
жаңашылдығы, 
күрделілігі, 
тітіркендіргіштердің 
кереғарлығы 
және 
қарқындылығы, заттарға сезім әрекеті, бағыттылығы. 
 
 
 
 
Ойын.Әсіресе  жиі  сүтқоректі  жануарларда  кездеседі.  Барлық  ойын 
мінезқұлық түрлері, басқа өмір сүру нысандарында уақыт қажеттілігі болмағанда, 
туындайды (дұрыс тамақтану немесе жыртқыштан құтылу). Өйткені ойын әсіресе 
сүт  қоректілердің  төлдеріне  тән,  көпшілік  зерттеушілердің  ойынша  ойын  ересек 
дарақтардың жақсы дамуы үшін қалыптысқан мінезқұлық.  
 
 
 
 
Биологиялық  ырғақтар.Барлық  жануарлар  түрлерінде  бақыланатын  қатаң 
кезеңді  мінезқұлық,    сол  немесе  басқа  оның  нысанында  пайда  болуы  мүмкін, 
өйткені  мінезқұлықактілер  уақыттармен  ұйымдастырылды.  Биологиялық 
ырғақтардың уақытша ауқымы мүлдем әр түрлі болуы мүмкін.  
Ырғақтарды  зерттеуінде,  соның  ішінде  кезеңділігі  бір  тәулікке  жуық 
құрайтынына  көп  көңіл  бөлінді.  Мұндай  ырғақтарды  циркадты  (циркадианды)  – 
тәулікке жуық (лат. circa –ге жуық dies – күн) деп аталады. Көптеген құстар мен 
сүтқоректілердің  мінез  –  құлықтары,  шамасы,  циркадты  ырғақтарға  байланысты. 
Күндізгі  жануарлардың  түрлері,  әдетте,  түнде  ұйықтап  күндізгі  жарық 
жағдайында белсенді, ал түнгі түрлері - күндіз ұйықтап, түнде белсенді. Ымыртты 
түрлері таңсәріде, ымырт және басқа кезеңдерінде де белсенді.   

 
177 
 
Көптеген  циркадты  ырғақтардың  онтогенезі,  генетикалық  факторларға 
тәуелді  болып  саналады.  Ағзалардың  көбі  маусымдық  ауысымының  климаттық 
режимдерінде  мекендейтіндерде,  физиологиялық  жүйелер  кешені  қамтамасыз 
ететін және биологиялық маңызды пішіндерінің өзгеруін қамтитын, оқтын-оқтын 
маусымдық  үрдістерімен  сипатталады.  Көптеген  жануарлардың  әр  түрлі 
физиологиялық  және  биологиялық  үрдістері:  көбеюі,  түлеуі,  ұйықтауы  және 
диапаузасы, көші - қонысы және т. б.маусымды байқалады. Даму маусымдылығы, 
осы  құбылыстардың  циклдық  өзгерістеріне  бейімделу  ретінде,  климаттық 
жағдайларында пайда болды. Заңдылықты қайталануы, маусымдық жағдайлардың 
өзара  іс-қимылдардың  туа  біткен  эндогендік  маусымдық  циклдың,  сыртқы 
жағдайларының жай-күйі туралы ақпаратпен  
Маусымдық ұйқы, диапауза деп аталатыны, қолайсыз климаттық жағдайына 
реакциясы,  көптеген  жануарлар  түрлерінде  болады;  әдетте  белгілі  бір  өмірлік 
кезеңінің  циклісімен  байланысты.  Эндогенді  биологиялық  циклы,  біржылдықтай 
мерзімділікпен  байланыстысын  циркаинуальды  (шамамен)  ырғағы  деп  аталады. 
Циркадиаттар  сияқты,  биологиялық  сағат  принципі  бойынша,  олар  бос  уақытты 
жүйесіне негізделеді.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Дәл осылайша, жануарлардың жеке мінезқылықтың түрлі нысандары, оларға 
өмір сүру және олардың ағзағасы бейімделген көбею ортасын қамтамасыз етеді.  

жүктеу/скачать 1,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: