Жануарлар этологиясы

 
102 
 
жaнуaрлaрдың  бір  түріне  ғaнa  тән,  кездейсoқ  пaйдa  бoлaтын,  өте  қaжетті  және 
тұқым қуaлaйтын қaбілетінің қaлыптaсуы екенін дәлелдеді. Aл Ивaн Сеченoв пен 
Ивaн  Пaвлoвинстинкттің  рефлектoрлық  сипaтын  aнықтaды.  Биoлoгиялық 
мaңызынa  қaрaй  инстинкт:  қoректік  (oлжaсының  ізіне  түсу,  aзық  жинaу,  т.б.), 
қoрғaныстық немесе сaқтық (қaтер төнгенде aйбaт шегу, тырнaу, қoзғaлмaй қaтып 
қaлу,  т.б.),  жыныстық  (уылдырығын  шaшу  үшін  бaлықтaрдың  aғынғa  қaрсы 
немесе  aғын  ығымен  aуa  жүзуі),  т.б.  түрлерге  бөлінеді.  Бaрлық  бейімделу 
фaктoрлaры  сияқты  инстинкт  oртa  жaғдaйының  өзгеруіне  бaйлaнысты  өзінің 
мәнділігін  жoғaлтуы  мүмкін.  Құстaр  мен  сүтқoректілерде  инстинкттің 
экстрaпoляция  деп  aтaлaтын  ерекше  түрі  де  кездеседі.  Бұл  жaнуaрлaрғa  oртaның 
құбылмaлы  жaғдaйын  дұрыс  бaғдaрлaуғa  мүмкіндік  береді.  Кейде  oлaр  келе 
жaтқaн  aпaтты  (мысaлы,  жерсілкінуді)  aлдын-aлa  сезеді.  Aдaм  инстинкті  тәрбие 
прoцесі  кезінде  қaлыптaсып,  көбінесе,  oның  сaнaлы  іс-әрекетіне  бaғынышты 
бoлaды.  Сәбилерде  инстинкт  ми  қызметінің  тoлық  қaлыптaсуымен  бaйлaнысты 
дaмиды.  Инстинкт  турaлы  aлғaшқы  ұғымдaр  oны  сaнaлы  әрекетке,  туa  пaйдa 
бoлaтын  мінез-құлықтың  жүре  қaлыптaсaтынынa  қaрсы  қoюғa  себепші  бoлды. 
Этoлoгия  мен  мінез-құлық  генетикaсының  тaбыстaры  бұл  қaрaмa-қaрсы  қoю 
принципін  жoйып,  мінезқұлық  әрекетінің  генетикaлық  негізі  бoлaтыны  жaйлы 
тұжырымдaмaны  қaлыптaстырды.  Oсығaн  бaйлaнысты  қaзіргі  кезде  «инстинкт» 
деген 
термин 
әлеуметтік 
ғылымдaрдa 
сирек  қoлдaнылaды.Инстинктер 
биологиялық ұйымдастыруына сәйкес және өмір сүру жағдайына жеке бейімделу 
үшін  жауапты  болып  табылады.  Олар  жоғары  дәрежеге  жеткен  жануарларда 
көрінеді.  Инстинктер  жыныстық,  қорғаныштық,  азықтық  болып  ажыратылады. 
Инстинктің  негізі  туа  біткен  мінезқұлық,  ми  ортасында  орналасқан  ядролары 
болып  табылады.  Инстинкті  реакция,  жүйке  механизмдердің  жұмысынан 
қарамастан,  сыртқы  ортадан  қозу  мен  гормонның  шығуымен  ерекшеленеді. 
Инстинкт,  генетикалық    тұрақтылығына  қарамастан,  өзгеруі  мімкін. 

 
103 
 
 
Жануарларды  бақылай  отырып,  біз  олардың  әр  түрлі  эмоциялық  күйін: 
қорқыныш, ашу-ыза, қуаныш немесе қанағаттылықты байқаймыз.  
 
 
 
Эмоциялар  тілегі  белгілі  бір  физиологиялық  мұқтаждықтары  бар  бір 
мезгілде кейбір кедергілерді қанағаттандырумен байқалады. Ол соматикалық және 
вегетативті бөлімдерімен бірге бүкіл жүйке жүйесін қоздырады. Эмоциялық жай-
күйі  реакция  түрінде  білінеді,  нәтижесінде  ағзадан  қарқынды  елеулі 
энергетикалық  қорлар  шығады.  Эмоциямен  бірге  жануардың  сыртқы  түрі 
(мимика,  белгілі  бір  қозғалыстарды  орындау  және  тиісті  дыбыстық  сигналдарды 
беру)  сондай-ақ  ағзадағы  ішкі  үрдістердің  ағуы  өзгереді.  Сондай-ақ    белгілі  бір 
дәрежеде  гормондық  қызметі  әсер  етеді.  Мысалы,  ашу-ыза  реакциямен  бірге 
норадреналин,  қорқумен  бірге  адреналин,  ал  жұмыртқа  басумен  пролактин 
секрециясы бөлінеді.   
Инстинкт  түсінігі,  шартсыз  рефлекс  мінезқылығы  - 
синонимі болып табылмайды . Мысалға, жануар азық іздеу инстинкт арқасында өз 
тағамын табады да, шартсыз рефелкс нәтижесінде табылған тағамын жұтады, осы 
іс-әрекеттерді  орындағанда  жануар  тез  немесе  баяу  тағамын  жейді,  жайылымда 
жүреді.  Ағзаде  белгілі  бір  физиологиялық  үрдістердің  қайталануының  нәтижесі 
мерзімдік  өзгерістер  (мысалы,  циклдық  ауытқуы,  сыртқы  температура, 
ылғалдылық,  тағамның  қолжетімділігі),  биологиялық  ырғақ  ретінде  белгіленеді. 
Биологиялық  ырғақ  туа  біткен  болып  табылады.  Ағзаның  жекелеген  циклдің 
ұзақтығы үнемі қайталанатын орта жағдайында тұрақты шама болып табылады да, 
мұрагерлік  бойынша  беріледі.  Жүйке  орталықтарын  бақылайтын,  биологиялық 
ырғақтар, гипоталамуста орналасқан.        
 
 
 
 
 
 
 
 
Шартты  рефлекстерді  қоздыру  ретінде  дамытуға  болады.  Осыдан  ауыл 
шаруашылық  жануарларды  дұрыс  емес  ұстау,  азықтандыру  барысында  ұру 
ретінде, айтарлықтай селекционер жұмысын қиындатып, теріс шартты рефлексия 
әкелуі және өнімділігін төмендетуі мүмкін.  
 
 
 
 
 

 
104 
 
 
Осы  теріс  әсерін  болдырмау  үшін  жануарларды  дұрыс  ұстау  керек.  Сол 
уақытта  жануарлардың  қабілеті  орталық  жүйке  жүйесінің  дамуымен  артты. 
Жоғары  дамыған  жануарларың,  тіпті  ойлау  қабілеті  басынан    белгіленген.  Біз 
ойлауды  физиологиялық  жағынан  қарастыратын  болсақ,  ол  ми  қыртысының 
талдау-синтетикалық  құбылыстардан  негізделген.  Жануарлардың  ойлау  қабілеті 
шартты рефлексия негізіне сүйенеді. Ойлау – жануарлардың нақты жолын, нақты 
жағдайын зерттеу үшін өз жинақталған тәжірибесін пайдалануға мүмкіндік береді. 
 
Белгілі  бір  құбылысты  атап  айтқан  жөн  ол  стресс,  ол  жануардың  іс-әрекет 
нәтижесінде туындауы мүмкін. Стрессті тудыратын факторлар: бейтаныс адамның 
үй-жайда  пайда  болуы,  белгісіз  және  жаңа  орта,  белгілі  бір  ауа-райы,  азық,  шу, 
жануарды  ұру,  тасымалдау  және  т.б.  Анықтамадан,  стресс  -  физикалық  немесе 
психикалық  күшті  тітіркендіргіштерге,  әрекетке  жауап  болып  табылады.  Ұзақ 
жалғасып  келе  жатқан  стресс,  психосоматикалық  ауруларына  әкеліп,  ағзаның 
қалыпты жұмыс істеуін бұзуы мүмкін.   
 
 
 
 
 
Стресс шошқаға генетикалық қабылдағыштық зерттеу барысында рецессивті 
гендер арқылы анықталады деген қорытындыға әкелді . Стресс әсерінен шошқада, 
аяқ-қолдың  дірілідегені  және  бадырақ  көздік  байқалады;  Мұндай  жануарлардың 
еті  бозарған  экссудативті  болады.  Осыған  байланысты,  асыл  тұқымды  шошқа 
үшін таңдалған ет түсіне назар аудару керек. Жағымсыз факторларды, қоздырғыш 
жүйке  жүйеді,  (ГФ—  АКТГ)  гипофиздің  адренокортнкотропный  гормоны 
босататын заттардың гипоталамуспен ерекшелеуге мүмкіндік туғызып жатыр.  
 
Жануардың әлеуметтік мінезқылығы 
Жaнуaрлaрдың  биoлoгиялық  дaмуы  мен  жүйке  жүйесінің  түрліше 
құрылымынa  қaрaй  oлaрдa  мінезқылықтың  әр  түрлі  түрлері  бaйқaлып  oтырaды. 
Oсы  aрқылы  жaнуaр  сыртқы  oртaмен  бaйлaныс  жaсaйды,  тaбиғи  қaжетін  өтеу 
жoлындa тіршілік етеді, мaтериaлдық дүниенің құбылмaлы өзгерістеріне тиісінше 

 
105 
 
жaуaп қaйтaрып бейімделіп oтырaды. 
 
 
 
 
 
 
 
Әлеуметтік  иерархия    —  сүтқоректілерде  және  құстарда  болады.  Бұл 
қауымдастықта белгілі бір нысандар негізіндегі  тұрақты  қатынас болады.Жаулап 
алынған  барлық  мүшелердің  құрылысы  жаңа  топқа  енгізген  кезде  ғана  өзгереді, 
олардың орнын ауыстыруы, иісі, физикалық және т. б. және олардың жауынгерлік 
көңіл-күйі  арттады.  Бұл  қоздырғыштың  әсері  уақыт  өте  келе  басылады  және 
жауымен күресу түйсігі біртіндеп баяулайды.  Әлеуметтік 
қабілетін 
қайта 
арттырудың  себебі,  жануарларда  фенотиптік  өзгерістердің  болуында.  Табында 
әлеуметтік мінезқұлықмаңызды және жекелеген жануарлар арасындағы белгілі бір 
арақатынаста болады.   
 
 
 
 
 
 
 
 
Белгілі бір қашықтықта айқындау жүрiстұрысқа бір-бірін елегіш екі түрмен 
арасында  кез  келген  өзара  әрекеттесуде  болып  жатыр.  Олардың  арасындағы 
қашықтық  белгілі  бір  ең  төменгі  ықтималға  кем  болса,  онда  ол  дау  келеді; 
керісінше, ең төменгі интервал асып отырса, жеке тұлғалар қайтадан бірге келеді. 
Термин «жеке қашықтық» жеке тұлғалардың арасындағы қашықтықтың қалыпты 
түрі. Мысалы: Жақын орналасқан көршіміз тұмсығымен соққылар алатының жиі 
байқауға  болады.  Сымда  отырған  қарлығаштар жеке  құстардың  арасында белгілі 
бір қашықтықты сақтайды.   
 
Бірге  тұратын  жануарлар  тобының  жеке  қашықтықта  құрметтеу  -  бұл 
жарасымды  өмір  сүруі  басты  субъектісінің  бірі  болып  табылады,  бұл  үшін 
бастапқы биологиялық себеп әрбір жеке қауымдастық үшін осы жолмен жеткілікті 
жем-шөп кеңістік қарастырылған фактісі көруге мүмкін болып табылады.   
 
Сонымен  алыс  жануарлардан,  сондай-ақ  байланыс  түрлері  бар. 
Жануарлардың байланыс түрі демалыс кезінде басқа түрлермен тығыз физикалық 

 
106 
 
байланыста    болуы  үшін  бейім.  Осы  екі  түрлерінің  арасында  алайда,    өтпелі 
сатысы  болады.  Осылайша,  алыс  түрлердің  өкілдері  ұйқы  кезінде  қолайсыз 
қоршаған орта әсерінен үстінде немесе, бір-біріне жақын жатады. 
Ориентация 
Жоғары сатыдағы жануарлар, негізінен сүтқоректілер мен құстар, бағдарлау 
кезінде  жады  бар  —  мемотаксияны  басшылыққа  алады.  Бағдарлау  кезінде 
жануарлардың  қозғалысы  жарық  бойынша  жүзеге  асырылуы  мүмкін  (соның 
ішінде күннің жарығы және жарықтың және қараңғының алмасуы). 
 
 
 
Ауыл  шаруашылық  жаунарларына  қатысты  қолға  үйрету  үрдісі  кезінде 
жануардың  этиологиялық  көрінісі  едәуір  өзгереді.  Бұған  негізінде  генетикалық 
даму  мен  жануарларды  дұрыс  ұстау  мен  азықтандыру  тәсілдерінің  өзгеруі  себеп 
болады.  Бұл  өзгерістер  қолға  үйретумен  және  тікелей  адам  әсерінен  (әр  түрлі 
түрлеріне секция көріністері) немесе жанама жолмен туындаған.  
 
Табынның  әлеуметтік  саралануы,  яғни  дараның  түрі,  тұқымы,  жасы  мен 
жынысына жеке тұлғалар арасындағы иерархияға байланысты.   
 
Даралар төмен дәрежеде болған жануарлардан әлсіз болып келеді. Көбінесе 
осы  қарым  қатынастар  жайылымда  анық  байқалмайды,  себебі  бұл  жерде 
агрессивті даралармен кездескенде олардан оңай құтылуға болады.     
 
 
Табында  агрессияны  жою  ушін    жануарда  мүйіздерді  алып  тастайды,  онда 
ол  өзінің  дәрежесін  жоғалтуы  мүмкін.  Көбінесе  ондай  операцияларды  агресивті 
жануарларға  жасайды,  бірақ  кейде  олардың  агрессивтілік  рөлі  басқа  жануарлар 
алу мүмкін. Демек, мүйіздерді жою – тәуліктік режиміне айтарлықтай әсер береді. 
 
Дарақтардың  интеграциясы  белгілі  бір  дәрежеде  топтардың  кеңістіктік 
жақындасумен жүреді. Бұл ішкі популяциялық бәсекелестікке әкеледі. Жағымсыз 
қарым-қатынастардың әлсіреуі, ресустарының арттыру мен топтарда дарақтардың 
қарым-қатынастың  өзара  реттеу  арқылы  жүріп  жатады.  Біз  бұл  көріністі  жоғары 
дамыған  жануарлардың  ерекше  формаларын,  әлеуметтік  мінезқұлықкешені 

 
107 
 
ретінде қарастырамыз.   
 
 
 
 
 
 
 
 
Жалпы  дарақтардың  қарым-қатынасы  барлық  ішкі  популяциялық  топтарға 
сәйкес  және  оларды  айқын  немесе  одан  кем  басымдылық  жүйесіні  жақызуға 
болады. Басымдылықтың нақты формасының көрінісі әр түрлі түрлерінде кеңінен 
құбылып  отырады.  Осындай  өзара  қарым-қатынас  жүйесін  иерархиялық  деп 
атайды.  Мұндай  жүйе  кезінде  топ  құрамында  түрлі  дәрежеге  жеткен  дарақтар 
ерекшеленеді:  «доминант»,  «субдоминант»  (доминантқа  бағынады,  бірақ 
басқалардан  жоғары  болады).  Мұндай  иерархиялық  жүйе  көптеген  түрлерде 
болады. Атап айтқанда, ол зертханалық ақ тышқандарда зерттелген.  Осындай 
иерархиялық  жүйе  кейбір  бауырымен  жорғалаушыларда  да  сипатталған,  атап 
айтқанда игуаналарда аумақтық қарым-қатынастар қалыптасады, яғни доминанты 
дарақтар көршілес аймақтарына кіріп, олардың тарапынан қауіпке ұшырамайды.   
 
Ішкі  популяциялық  иерархияда  басқа  да  нұсқалары  болады.  Мысалы, 
нильдік  қолтырауының  Crocodylus  niloticus  популяциясын  алсақ,  оларда 
доминанты  аталықтар  аумақтарды  жаулап,  оларды  қорғайды,  ал  барлық  қалған 
дарақтарда  аумақтар  болмайды.  Жекелеген  түрлерінде  «диспотикалық» 
басымдылық байқалады. Мұндай қарым – қатынастың құрылымы атжалмандарға 
Onychomys lucogaster breviauritus тән. Әсірессе, өзара қарым-қатынас  жабайы үй 
тышқандарда  байқалады  және  олар  адамадардың  тұйық  құрылыстарында 
мекендейді. 
 
 
Басымдылық қарым-қатынасы жиі аталық жануарлар 
арасында  ғана  байқалады,  бірақ  бірқатар  түрлерінің  паралелі  қалыптасады,  яғни 
доминанты  ұрғашы  жануар  болады.  Осының  басты  биологиялық  мәні 
ұйымшылдық  дәрежесінің  артуы,  табынның  «басқарылуы»  және  өзара  қарым-
қатынас ерекшелігі болып табылады. 
 
Жануарлар популяцияның кеңістіктегі этологиялық 
құрылымы 

 
108 
 
Популяцияның кеңістіктік құрылымының сипаты жануарлар үшін аумағына 
тіркеменің  дәрежесі  бар  анықтауында  рөлі  маңызды.  Шеткі  нұсқаулар  бойынша 
бұл  қасиет  отырықшылықты  немесе  көшпелі    өмірді  білдіреді.  Популяция 
құрылымы  дарақтардың  күрделі  қарым-қатынас  нәтижесінде  ұсталады  және 
құрылады.  Популяцияның  кеңістіктік  құрылымы  дарақтарды  аймақтарда 
орналастыру  бойынша  ғана  емес,  динамикалық  өзара  жүйені  білдіреді.  Егер 
дарақтардың  орналасуы  –  «морфологиялық»  аспектке  жатса,  онда  өзара  қарым-
қатынас  жүйесі  –  «функционалды»  аспект  болады.  Осы  екі  аспектілердің 
комбинациясы жануарлардың популяциясының кеңістік-этологиялық құрылымын 
құрайды (И.А. Шилов, 1977, 1985).  
 
 
 
 
 
 
 
Тұрақтанушы жануарлар. Мекендейтін аумақтары. Популяциялық жеке-
отбасылық  өмір  сүру  принципі  кеңестіктік  ұйымдастыру  жүйесін  қалыптастыру 
болып табылады. Мұндай кеңістіктіктің типі ресурстарды ұтымды пайдалануына 
әкеледі.  Нәтижесінде  жем,  баспана  және  басқа  да  ресурстар  үшін    бәсекелестік 
төмен деңгейге жеткен, әрбір дарада өмір сүру және ойнату мүмкіндігі болады, ал 
популяция  жалпы  алғанда  аймақтарды  басып  алу  және  өсу  келешегінде 
шығарылады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Номадты жануарлар. Кеңістіктік құрылымы.  Кеңістіктік дифирециалды 
отырықшы  жануарлардың  жеке  өмір  салтына  (отбасылық)  байланысты.  Шағын 
жерлерде дарақтардың көп жиналғаны бәсекелестікке әкеледі. Сондықтан топтық 
өмір  сүру  көшпелі  (номадты)  жануарларда  жақсы  дамыған  және  азық-түлікке 
бәсекелестік азаяды.   
 
 
 
 
 
 
 
 
Басекелестіктен шығуының екінші мүмкіндігі ол кеңістіктегі орналасуы мен 
репродуктивті және жемшөп белсенділігінің бөлінуінде көрсетілген. Ол құстардың 
ұй саулымен жақсы көрсетіледі. Бірақ азықтандыру ұяшықтан тыс болып жүреді. 
Дегенмен, 
аумақтық 
жануарларға 
тән, 
колонияларда 
бірқатар 
мінезқұлықнысандары сақталады.   
 
 
 
 
 
 
 
 

 
109 
 
Қауіп туралы хабарлар белсенді болуы мүмкін, атап айтқанда, акустикалық 
дабыл  сигналдары  көптеген  құстар  мен  сүтқоректілерге  тән.  Мысалы, 
маймылдарда  дабыл  сигналы  басқаларға  қарағанда  күрт  және  қысқа  болады. 
Соларға  тән  көптеген  басқа  жануарларда,  дабыл  сигналдары  аз  узақтығымен 
қарқыны жоғаруымен ерекшеленеді.   
 
 
 
 
 
 
 
Дарақтардың 
интеграциясы 
белгілі 
бір 
дәрежеде 
кеңістіктік 
жақындастырумен  әртүрлі  ішкі  популяциялық  топтармен  әрқашан  бірге  жүреді. 
Бұл  ішкі  популяциялық  бәсекелестігіне  әкелуі  мүмкін.  Жағымсыз  қарым-
қатынастардың  әлсіреуі,  ресурстарын  ұтымды  пайдаланудан  шығады.  Жоғары 
дәрежелі  жануарларда  бұл  көрініс  ерекше  әлеуметтік  мінезқұлықкешені  ретінде 
қарастырылады.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Жалпы  дарақтардың  қарым-қатынасы  барлық  ішкі  популяциялық  топтарға 
сәйкес  және  оларды  айқын  немесе  одан  кем  басымдылық  жүйесіні  жақызуға 
болады. Басымдылықтың нақты формасының көрінісі әр түрлі түрлерінде кеңінен 
құбылып  отырады.  Осындай  өзара  қарым-қатынас  жүйесін  иерархиялық  деп 
атайды.  Мұндай  жүйе  кезінде  топ  құрамында  түрлі  дәрежеге  жеткен  дарақтар 
ерекшеленеді:  «доминант»,  «субдоминант»  (доминантқа  бағынады,  бірақ 
басқалардан  жоғары  болады).  Мұндай  иерархиялық  жүйе  көптеген  түрлерде 
болады.  Атап  айтқанда,  ол  зертханалық  ақ  тышқандарда  зерттелген.  Осындай 
иерархиялық  жүйе  кейбір  бауырымен  жорғалаушыларда  да  сипатталған,  атап 
айтқанда игуаналарда аумақтық қарым-қатынастар қалыптасады, яғни доминанты 
дарақтар көршілес аймақтарына кіріп, олардың тарапынан қауіпке ұшырамайды.   
 
 
Ішкі  популяциялық  иерархияда  басқа  да  нұсқалары  болады.  Мысалы, 
нильдік  қолтырауының  Crocodylus  niloticus  популяциясын  алсақ,  оларда 
доминанты  аталықтар  аумақтарды  жаулап,  оларды  қорғайды,  ал  барлық  қалған 
дарақтарда  аумақтар  болмайды.  Жекелеген  түрлерінде  «диспотикалық» 

 
110 
 
басымдылық байқалады. Мұндай қарым  – қатынастың құрылымы атжалмандарға 
Onychomys lucogaster breviauritus тән. Әсірессе, өзара қарым-қатынас  жабайы үй 
тышқандарда  байқалады  және  олар  адамадардың  тұйық  құрылыстарында 
мекендейді. 
 
 
Басымдылық-бағыну  қарым  қатынасы  жиі  аталық 
жануарлар  арасында  ғана  байқалады,  бірақ  бірқатар  түрлерінің  паралелі 
қалыптасады,  яғни  доминанты  ұрғашы  жануар  болады.  Осының  басты 
биологиялық  мәні  ұйымшылдық  дәрежесінің  артуы,  табынның  «басқарылуы» 
және өзара қарым-қатынас ерекшелігі болып табылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Даралардың рангтік ерекшелігі. Топта дараның иерархиялық бағынштығы 
мінезқұлықайырмашылығымен  анықтайды.  Доминанты  дараларда  айқын 
артықышылқтары  болады  және  олар  өз  артықшылықтарын  еркін  танытады. 
Мысалы, мозамбиктік тиляпий Oreochromis  mossambicus олардың ірі аталықтары 
жоғары  иерархиялық  дәрежелі  болып,  көбінесе    жасырылған  аумақтарында 
мекендейді.  Экспиременттік  топтарда  болған  кеміргіштердің  доминанты  даралар 
бүкіл аумақта еркін жүріп, еш кедергісіз азықтарға келіп, кез келген баспаналарды 
пайдаланды.  Бағыныңқы  жануарлар  жоғары  дәрежелі  дараларға  қарағанда 
керісінше іс-әрекеттерге шектелген. Доминанты жануардың болғанымен олардың 
аумақта  жылжуы,  сол  сияқты  олардың  азықтандыру  мен  жасырынуы  шектеулі 
болады.  Көбінесе  төмен  дәрежелі  даралар  доминантардан  қашады,  бірақ  кейде 
доминанты  дара  бағыншты  дараның  қозғалысын  тежейді,  өз  азықтардан  қуып 
тастайды және т.б.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Доминанты  дараның  мінезқұлығында  өзіндік  спецификалық  элементтері 
байқауға  болады.  Мысалы,  үй  тышқандарының    доминанты  аталықтары  өзінің 
тобының  территориясын  белсенді  күзетеді  және  таңбалайды.  Сондай  мәселе 
монғолды  саршұнақтарда  және  басқа  кеміргіштердің  түрлерінде,  коянтектес 
жануарларда  байқалады.  Қалталы  жануарларда  доминанты  даралар  аумақтарды 

 
111 
 
ғана емес бағнышты дараларды да таңбалайды. Осылайша доминантінің жеке иісі 
топтық  интеграция  рөлін  алады.  Осындай  рулық  қауымның  тұтастығының 
қолдауымен борсық жануарларда байқалады.   
 
 
 
 
 
Кейбір  доминанты  түрлерінің  басқа  «бөтен»  даралармен  қарым-
қатынасының рөлі нақты болып келеді.  Мысалы, үй тышқандарының доминанты 
аталықтар  сырттан  жануардың  келуін  болдырмау  үшін  өз  аумағын  белсенді 
күзетеді.  Ал,  моңғолды  саршұнақтарда  аумақты  күзету  жұмыстарын  доминанты 
ұрғашылар орындайды. Осыған ұқсас «міндеттерді бөлу» кейбір басқа түрлерде де 
сипатталған.        
 
 
 
 
 
 
 
 
Зертханалық  және  жабайы  үй  тышқандарының,  сонымен  қатар  сүт 
қоректілердің  басқа  да  түрлерінің  жасанды  популяцияларының  көптеген 
бақылаулары көрсеткендей, үстем аталықтардың жыныстық қатынаста белгілі бір 
артықшылықтары бар – әдетте ұлғаюы бойынша оның иерархиялық құрылымы да 
анығырақ  көрінеді.  Осылайша,  қарапайым  көбею  бірліктері  («демо»)  ретіндегі 
популяция  ішілік  топтамалар  мәні  ең  алдымен  жоғарғы  дәрежеді  аталықтармен 
байланысты. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Топтағы 
жануарлардың 
иерархиялық 
бағыныштылығы 
олардың 
физиологиялық  ерекшеліктеріне  де  әсер  етпей  қоймайды.  Ақ  тышқандармен 
жасалған  тәжірибелерде  бағынышты  даралардың  зат  алмасу  деңгейі  доминантқа 
қарағанда  төменірек  екендігі  анықталды;  топтан  доминанттарды  алып  тастаған 
кезде  олардың  орнын  басқан  жануарлардың  оттегіні  тұтыну  деңгейі  артқан; 
оларды апта бойы бір-бірлеп бөлек орналастыру кезінде жоғары дәрежелі орынға 
ие  бола  алмаған  даралардың  да  алмасу  деңгейі  артөан.  Ол  алмасу  деңгейінің 
төмендігі  жоғары  дәрежелі  даралардың  басымдық  әсерінен  туындағандығын 
көрсетеді.   
 Табындағы  қарым-қатынастың  иерархиялық  құрылымы  басшы-
доминанттың  болуынан  бөлек  әр  алуан  түрлерде  ерекшеленуі  мүмкін,  ал  кейбір 
кездері  экологиялық  жағдай  өзгерген  кезде  бір  табын  ішінде  де  өзгереді. 

 
112 
 
Осылайша,  зебралардык  көптеген  түрлерінде  бір  аталықтан  (басшы-доминант) 
және  бірнеше  құлынды  биеден  түратын  аралас  табындар  құралады;  биелер 
арасында  бағынудың  иерархиялық  жүйесі  орнайды.  Басшы  табынды  қорғайды 
және оған бойдақ аталықтарды жолатпайды. Қозғалыста кәрі бие бастайды, одан 
кейін жасы артуы бойынша құлындар, кейін – табынның ересек мүшелері жүреді; 
табын  ретін  басшы  аталық  аяқтайды  (Н.  Klingel,  1964,  1968,  1970,  1972). 
Жабайыланған  жылқылар  мен  есектердің  табындары  да  осыған  ұқсас  қағида 
бойынша құрылған. 
 
Приматтар табынының құрылымы біршама әр алуан. 
Кейбір  лемурларда  аналықтары  не  тұрақты  түрде  аталыққа  басымдық  етеді 
{Lemur catta), немесе тамақтандыру кезінде ғана (L. coronatus). Алайда ол барлық 
түрлерге  бірдей  тән  емес:  L.  fulvus    талғаулы  қоректілерде  топтағы  үстемдік 
байқалмаған  (P.  Kappeler,  1990;  М.  Pereira  et  al.,  1990).  Callithruxjacchrus  сергек 
маймылдарда  (үлгілік  топтарға  бақылау)  ересек  аталықтардың  біреуі  басқа 
аталықтарға  үстемдік  етеді,  алайда  аналықтар  мен  балаларына  үстемдік  етпейді. 
Аналықтар  арасында  өзіндік  иерархия  жүйесі  құрылады,  ол  да  аталықтар  мен 
балаларына  жанаспайды.  Үстемдік  ету  ешбір  агрессиясыз  жүреді,  алайда  таныс 
емес  дараға  бүкіл  топ  қолдайтын  доминанттар  («бөтен»  жынысына  байланысты) 
белсенді түрде шабуылдайды (G. Epple, 1970).   
 
 
 
 
 
 
Макакалардың  әр  алуан  түрлерінде    {Масаса  mulatta,  M.  sytvana,  M. 
nemestrina, М. irus, M. radiata) басшы аталықтың үстемдік етуінен басқа табынның 
қалған мүшелерінің тұрақты сызықтық иерархиясы орнайды. Бұл жүйеге дәрежесі 
аталған аналықпен жыныстық қатынасқа түсетін аталық дәрежесіне сай өзгеретін 
аналықтар  да  кіреді.  Жастардың  дәрежесі  анасының  дәрежесіне  байланысты. 
Табын ішінде иерархияның өзіндік жүйесі бар топтар құрылады. Басшы аталықтар 
тұрғысынан  тура  агрессия  көрсетуге  дейінгі  табынды  белсенді  басқаруыдың 
барлық элементтері байқалады.  
 
 
 
 
 
 
 
 

 
113 
 
Павиандар  табыны,  мысалы  Thero-pithecus  gelada  геладалары  мен  Papio 
hamadryas гамадрилалар табындарының құрылымы осыған ұқсас. Бұл маймылдар 
басшы  аталық  пен  бірнеше  аналықтан  тұратын  кішігірім  топпен  жүреді.  Кейбір 
кездері  мұндай  топтар  үлкен  (100  дарадан  астам)  табындарға  бірігеді.  Басшы 
аталық табынды қорғайды, аралас табындардың ересек аталықтарын жолатпайды; 
отбасылық  топ  басшылары  бір-бірін  төзбейді  және  қауіп  белгілерін  қолдана 
отырып,  аналықтарын  басқа  топтарға  жолатпауға  тырысады  (Н.  Kummer,  1972). 
Мұндай иерархиялық қатынастардың нақты жүйесі P. papio бабуиндеріне де тән; 
бұл  түрдің  даралары  табын  қозғалысы  кезінде  нақты  бөлінеді:  ортасында 
балалары  мен  аналықтар,  ал  периферия  бойынша  –  аталықтар  орналасады,  оның 
үстіне ең кәрілері арьергардты құрайды.  Presbytis entellus, P. johnii лангурларында 
табын салыстырмалы түрде әлсіз бөлінген табынның қалған мүшелері (5-6 балалы 
аналықтар, жыныстық тұрғыда қалыптаспаған даралар) кезінде басшы аталықтың 
деспоттық  үстемдік  етуі  негізінде  құралады.  Бүкіл  назар  басшыға  бағытталған, 
табын  ішіндегі  қарым-қатынас  бейбіт  сипатқа  ие,  алайда  ол  ең  мықты  аталық 
қарсыластарын  қуып  шығып,  әлсіз  жыныстық  қалыптаспаған  аталықтарды  тіпті 
өлтіретін  топ  қалыптасуы  кезеңдері  де  болады.  Қалыптасқан  топтарда  басшы 
топқа  енуге  талпынатын бөтен  аналықтарға  шабуылдайды.  Табынның қозғалысы 
кезінде аталықтар аналықтар мен балаларын таратпай, қорғайды.  
 
 
 
Гоминидтер  табынының  құрылымы  да  біркелкі  емес.  Gorilla  gorilla 
гориллаларында  ол  макакалар  мен  павиандар  құрылымымен  ұқсайды.  Hylobates 
ler,  H.  pileatus,  H.  syndactylus  гиббондарында  топтар  моногамды  және  ересек 
аталық пен төлді аналықтардан тұрады; иерархиялық бағыну әлсіз көрінеді, топта 
байланыс  түрі  достық  формада.  Antropopithecus  troglodytes  шимпанзелері 
байланыс  формасы бейбіт  болып  табылатын әр  түрлі  құрамды  топтарды  құрады, 
алайда  оның  барлығы  құрылымды,  себебі  табында  даралардың  интеграциясына 
деген  тенденция  айқын  көрінеді.  21  жастан  асқан  аталықтар  бір-бірімен  қатты 

 
114 
 
байланысты  екендігі  көрінеді;  соңғысы  топтағы  орталық  интеграциялаушы  буын 
болып  табылады.  Еркіндік  жоқ  жерде  шимпанзе  топтарында  басшылар 
қалыптасып отырады.   
 
Қарастырылып отырған түрдің топтарында топ 
іскерлігінің  құрылымы  мен  ұйымдастырылуы    еліктеу  негізінде,  сондай-ақ 
коммуникацияның  кең  жүйесінің  арқасында  сақталынады.  Еліктеу  реакциялары 
күрделіленген:  тек  тұяқты  және  кейбір  приматтарда  ғана  олар  тура  басшыға 
бағытталған;  көптеген  жағдайда  ол  реакциялар  топ  ішінде  жоғары  дәрежелі 
дараларға қатысты көрінеді. Басшы табынға жеке үлгісімен емес, тура әсер етеді 
(белгі беру, рәсімдік, кейбір кездері тура агрессия).   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Табындары 
доминанттық-иерархиялық 
қағида 
бойынша құрылған жануарлар әдетте белгілі бір территорияға байланысты болып 
келеді.  Осылайша,  Gallus  gallus  джунгли  тауықтарына  жасалған  бақылау  белгілі 
бір жерлерге деген үйреншіктікті көрсеткен: үш жыл бойы сақина тағылған құстар 
тек  75  м-ге  ғана  жылжыған.  Әрбір  үйірдің  жерінде  қону  мен  күндізгі  демалыс 
орындары, тамақтану орындары бар. Құстар мекені бойынша белгілі бір заңдылық 
бойынша қозғалған (М. Collias et al., 1966). 
 
 
 
 
 
 
 
 
Топтық  территориялар  маймылдарда  өте  жақсы  көрінеді.  Әдетте  табындық 
аймақ шегінде барынша қарқынды қолданылатын және әдетте жануарлардың бір 
тобы  ғана  қолданатын  орталық  бөлік  таңдалынады.  Сонымен  қатар  аумақты 
белгілеу,  соның  ішінде  акустикалық  белгілеу  де  кең  қолданылады.  Кейбір 
түрлерде  (макакалар  және  т.б.)  ол  басқа  үйірлік  топтарға  қатысты  тура 
агрессиямен  толықтырылады.  Оның  үстіне  көршілес  табын  мекендерінің 
перифериялық  аудандары  тіпті  табындағы  мүшелер  саны  аз  болғанда  да  тартып 
алынады.  Табындық  мекенді  пайдалану  біршама  анық  белгіленіп  қойған: 
тамақтану,  су  ішу,  қону  орнына  және  т.б.  байланысты  өзгеруі  мүмкін  тұрақты 

 
115 
 
орындары  бар.  Басқаша  айтқанда,  табынның  ішкі  құрылымын  күрделендіру 
шектелген аумақтағы ресурстарды тиімдірек мүмкіндігі ашылады. 
 
 
Отырықшы  жалқы-отбасылық  жануарлар  мен  табындық  (үйірлік)  түрлер 
популяциясы құрылымының кеңістіктік және этологиялық аспектілері қатынасын 
салыстыру  тағы  бір  ортақ  заңдылықты  көрсетеді.  Ішкі  популяциялық  топтардың 
интеграциялануының артуы топтық өмір салты артықшылықтары мен меңгерілген 
территорияны қарқынды пайдалануды үйлестіру мүмкіндігіне жол ашады. 
 

жүктеу/скачать 1,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: