Жануарлар этологиясы

 
236 
 
(ұрпағына байланысты қамқорлығы) 
Ұрпағына қамқорлық жасауы.Биологиялық түрдің жақсы тіршілігі үшін, әр 
ұрпағы өзіне өкілін, өз арытнан көбеюгі қабілетті қрпағын қалдыруы керек. Оның 
тірі  қалуының  жетістігі  үлкен  дәрежеде  оның  ата  –  анасының  сай  мінез  – 
қылығына  тәуелді  болады,  бұл  табиғи  сұрыптаудың  маңызды  факторы  болып 
табылады.  Босану  процессінде  дәне  кейінгі  ұрпағына  күтіп  жасау  процесі  басты 
инстинкті мінезқылығымен жүзеге асырылады. Осылай, мысалы, сүтқоректіледің 
аналығы  ұрықтың  бірден  шыққанынан  бастап,  оны  қабықтан  босатады,  кіндігін 
тістеп  тастайды,  белсенді  жаңа  туған  ұрпағын  жала  бастайды.  Ұрғашының 
балалары, бірінші күтімін жасама, табиғатта олар өлімге кесілген болады, олармен 
қоса  бұның өзі жоғары деңгейдегі, шартты тұқым қуалаушылық белгісі.    
 
Ұрпағына  қамқорлық  жасауы  көп  жануарларында  оны  жарыққа  шығуы 
кезінен  басталады.  Жануарлардың  жие  маусымдық  көшіп  –  қонулары  көбею 
орынан  байланысты  болып  келеді.  Кейді  тіршілік  орнына  бірнеше    мың 
километрге  ауытқыйды.  Осындай  ұзақ  саяхатты  жасамайтын  жануарлар,  алдын 
ала  өзінің  ұялық  аймағын  құрайды,  ал  солардың  ішіндегі  көбі  оны  қорғап  және 
жасырын  орнын  дайындайды  –  ұялар,  іңдер,  үңгірлер,  болашақ  ұрпағына 
бейімделген болып жасалады.   
Ата  –  ананың  мінезқылықтары  әр  түрдің  өкілдерінде  қатты  түрлендіріледі. 
Сол уақыттарда кейбір жануарларда өздерінің туған ұрпақтарын көрмеген кезінде, 
басқалары  ашық  және  күрделі  реттелетін  өгейлік  ата  –  анасының  мінез  – 
қылықтарын  бейнелейді.  Жәндіктердің  ішінде  бәрінен  жақсы  қазушы  соналары 
зертелген.  Ұрғашысы  ұя  қазып  және  әр  жұмытқаны  жансыздандырылған 
құрбанымен қамтамасыз етеді. Жас дарақтары пайда болғанда, анасы қастарында 
сол  кезде  болмайды,  бірақ  олар  панамен  және  дайндалған  азықпен 
қамтамасызданған болады. Керісінше, аралардың ата – аналық мінез – құлықтары 
күрделі  жне  ұзақмерзімді.  Жұмыртқалар  алтыбұрышты  балауызға  ара  ұясында 

 
237 
 
отырғызылады,  үздіксіз  жұмысшы  аралардың  ағыны  үнемі  осы  жұмыртқаларды 
қарап  жүреді,  оларды  тексеріп,  тазалап  және  дамып  келе  жатқан  дарақтарын 
азықтандырады.    
 
 
 
Ұрпағына  қамқорлық  жасаудың  түрлері.  Жануарлар  әлемінде  ұрпағына 
қамқорлық  жасаудың  түрлерінің  түр  –  түрі  кездеседі:  толыққанды  болмауынан 
күрделенген  және  бөлшектенгенге  дейінгі  бала  мен  ата  –  анасының  қарым  – 
қатынасы.  Қарапайым  түрде  ұрпағына  қамқорлық  жасауы  барлық  ағзаларда 
болады және көбеюі тек ұрпағына жағымды жағдайы кезінде болады,  - азықтың, 
лайықты температуыраның т.б болуы. 
1.Ұрпағына  қамқорлық  мүлдем  жасамауы.  Көптеген  омыртқасыздар  мен 
балықтар  ұрпағына  қамқорлық  жасамайды.  Осындай  түрлердің  тіршіліктерінің 
қамтамасыз  ететін,  олардың  көпшілік  түрде  көбеюінде.  Теңіз  кеңістігінде 
омыртқасыздар  мен  балықтардың  көптеген  түрлері,  алып  топтарға  жиналады, 
миллиондаған  жұмыртқаларды  отырғызады,  және  сол  кезде  олар  ет  қоректі 
жыртқыштарға үлкен көлемдегі жемтігіне айналады. Құтылуыдың жалғыз амалы 
өте  үлкен  ұрықтылық  болып  саналады.  Жүздеген  және  миллиондаған  көлемде 
уылдырықтар  балықтар  шығарады,  оны  судың  қалың  қабаттарында  салады. 
Осылайша, солтүстік теңіздерде мекендейтін мольва  – шортанның ұрғашысы бір 
маусымда 60 миллионға дейін, ал алып теңіз ай – балығы, жарты тоннаға салмағы 
жететіндей, теңізге 300 миллионға дейін уылдырығын шашады. Еркін жағдайына 
ұсынылған  ұрықтандырылған  аналық  жасушасы,  планктондармен  араласып 
немесе  теңіз  түбіне  түсіп,  сансыз  көлемде  өлімге  ұшырайды.  Осындай  жағдай 
уылдырықтан шыққан балаңқұрттарыда көреді. 
2.  Бір ата  – анасының  денесінде отырғызылған  жұмыртқаларды  басып 
шығару.Теңіз  жануарлардың  ұрғашыларының  көбі  отырғызылған  жұмытқаларын 
өз денесіне жабыстырып алады және күтіп бағады, сондай –ақ шыққанан кейінде, 
олар  өз  бетімен  тіршілік  етпегенше  дейін  қасында  болады.  Ұқсас  мінезқылық 

 
238 
 
судағы  жануарлардың  көбінде  байқалады:  теңіз  жұлдыздарында,  асшаяндарында 
және  шаянтәріздестерінде.  Осындай  мінезқылық  өз  бойында  келесі  күрделі 
ұрпағына  қамқорлық  жасауының  баспалдағын  көрсетеді,  бірақ  толыққанды  ол 
ерекше тапқырлығымен ерешеленбейді. 
Отырғызылған  жұмыртқаның  саны  ата  –  анасының  қамқорлығының 
дәржесіне кері пропорциональды. Бұл заңды тепе – теңдігін теңіз жұлдыздарында 
байқауға  болады,  соның  ішінде  суға  міндетті  түрде  жұмыртқаларын  шашатын 
түрлері  болады,  сонда  олар  бірнеше  аталықтардың  шәуеттерімен  ұрықтанады, 
және  өз  денесінде  бағып  шығаратын  түрі  де  кездеседі.  Бірінші  топтағы  түрдің 
ұрғашысының  ағзасындағы  піскен  аналық  жасушасы  200  миллионға  жетеді,  сол 
кезде  теңіз  жұлдыздарында,  ұрпағына  қамқорлық  жасайтынында,  отырғызылған 
жұмыртқа саны бірнеше жүзден аспайды.  
3.Алдын  ала  ізделген  немесе  арнайы  дайындалған  ұрғашымен  орынға 
жұмыртқа  отырғызу.  Ата  –  анасының  мінез  –  құлығын    келесі  күрделенетін 
сатысы  қолайлы  ортаға  жұмыртқаны  отырғызу    болып  табылады.  Осылайша, 
жұмыртқаны  отырғызу  алдында  шыбын  жануардың  өлексесін  немесе 
жартылайшіріген  етті  іздестіреді,  себебі  шыққан  балаңқұрттары  азықтана  алады. 
Қалақай  –  көбелегі,  тауыс  көзі  немесе  адмирал,  өздерінің  жұлдызқұрттарын 
азықпен  қамтамасыз  ету  үшін  қалақай  қопаларын,  ал  саратан  –  қоңызы 
үймеленген  шіріген  жапырақтарын  табуы  керек.  Ұрпағына  ұқсас  қамқорлығын 
көптеген бауырмен жорғалаушыларда байқалады. Олардың басты мақсаты болып 
өздерінің  жұмыртқаларын  сақтауы  үшін  қолайлы  ылғалдылығы  мен 
температурасының  дәрежесі  болуы  керек.  Бұл  үшін  жие  олар  шұңқыр  немесе  ін 
қазады Осы топтың барлық өкілдерінде қамқорлығы осы жерде аяқталады, кейінгі 
отырғызылған  жұмыртқалардың  тіршілі  оларды  қызықтырмайды.  Бір  қызығы 
бірінші көзқарасқа, бірақ осы топқа жеке басты сона мен араларды, сонымен қатар 
шабандоздарды  қосуға  болады.  Олар  жұмыртқа  отырғызу  үшін  қажетті 

 
239 
 
жағдайларымен  қамтамасыздандыруына  байланысты,  күрделі  кешенді  инстинкті 
мінезқылығын  көрсетеді.  Осы  жәндіктердің  ұрғашылары,  жұмыртқаны 
отырғызудан  бұрын,  белгілі  түрдің  жәндіктерін  немесе  өрмекшілерін  тауып, 
қажетті  жүйке  ганглияларынан  шағып  алып,  оларды  жансыздандырады. 
Жансызданған  жәндікғ  осылайша,  өзіндік  тірі  консервілерін  құрайды,  осының 
ішінде  паразит  –  жәндіктің  балаңқұрттары  көбелекке  айналмағанша  қоректеніп, 
тіршілігін  жасайды.  Кейбір  соналар  жансызданған  құрбаның  алдын  ала  қазып 
алынған інге кіргізеді, кіру жолын жұмыртқалағаннан кейін мұқият бітейді. 
4.Ұяларды  құру  жане  ұрпақтың туылмағанша  оларды  қорғау.  Ұрпағына 
қамқорлық  көрсетудің  жоғары  жетілгені  ұя  құрылысын  санауға  болады,  онда 
жұмыртқа  немесе  уылдырық  салу  және  оны  өсіп  келе  жатқан  құртшабақ 
тастамағанша  қорғауы  болып  табылады.  Осындай  мінез  –  құлық  бірқатар 
балықтарға,  өрмекшілерге,  сегізаяқтыларға,  кейбір  көпаяқтыларға  тән.  Осы 
сатыға: кейбір балықтар уылдырығын немесе шабақтарын ауыз қуысында, сондай 
–  ақ  кіндік  –  шеше-құрбақасы  уылдырығы  мен  итбалықтарын  артқы  аяқтарында 
немесе суринамды пиппы аталығының арқасында бағып жүруі жатқызуға болады. 
Айтылған  жағдайларда  ауыз  қуысы  немесе  арқасы  ұя  қызметін  орындайды.  Бұл 
сатыға  құртшабақтары, кішкене  тәуелсіздігіне  жеткенде,  кейін  ешқандай қызығы 
болмай қалуы тән. 
5.Ұрпағы  тәуелсіздікке  жетпегенше  дейін  қамқорлық  ету.  Кейбір 
омыртқасыздардың және балықтардың түрінде ұрпағына ұзақмерзімді қамқорлық 
көрсетуімен  сипатталады.  Қоғамдық  жәндіктерде  қамқорлық  жасауы  жоғары 
жетілген түрінде байқалады. Амфибиялар ата – анасының мінезқылығының түр – 
түрін  мысалдарын  көрсетеді.  Жоғары  омыртқаларында  ұрпағына  қамқорлық 
көрсетуінің  түрлі  жолдары  көрінеді,  ол  бастысы  жаңа  туғанның  ер  жету 
дәрежесіне  байланысты  болады.  Олардың  ең  жалпы  белгілерінде  келесі  ата  – 
аналық мінез – құлығының топтарын бөлуге болады: 

 
240 
 
Ұрпағын бір ұрғашымен немесе бір аталығымен бағып қағуы; 
Ұрпағын екі ата – анасымен бағып қағуы; 
Ұрпақтарын күрделі отбасылық топта бағып қағу. 
Әртүрлі 
таксономикалық 
топтардың 
ұрпағына 
қамқорлық 
жасауы.Балықтар  ата  –  аналық  мінезқылығында  уылдырық  шашудың 
әртүрлігімен  ерекшеленеді.  Тұқылар  уылдарықты  өсімдікке  шашады;  бахтахтар 
уылдырығын  жие  топыраққа  немесе  тасқа  отырғызады;  басқа  түрлерінде 
бекітілмеген уылдырықтары жай ғана судың бетінде қалқып жүреді немесе қалың 
қабатында  кездеседі.  Осындай  минимум  қамқорлығы  ұя  құрастыруына 
байланысты кейбір балықтарында кездеседі: сиям күрескіш балығы көпіршікті ұя 
құрастырады.  Цихловты  балықтар  Tilapia  түрі  уылдырықты  тасуы  және  бағып 
қағуы  ауыз  қуысында  жасалады.  Кейбір  балықтарында  ұрпағына  аталықтары 
қамқорлық  жасайды,  мысалы:  этологтардың  ең  сүйікті  нысаны  –  үшинелі 
колюшкаларда байқалады. 
Амфибиялардың даму жүйесінде ылғалдылықты сақтау мәселесіне қатысты 
бейімділіктің  көптеген  түрін  жетілдірілді,  себебі  олардың  жарты  өмірі  құрлықта 
өткізіледі.  Көбі  уылдырықты  суда  орнатады.  Кейбіреулері  уылдырықты  өзінде 
тасыйды, ондайды суринамды пиппалар жасайды, оларда аналығының арқасында 
арнайы орындарында уылдырықтың пісіп жетілуі болады, немесе кіндік  – шеше-
құрбақасы  уылдырықты бел жағына орап алып өзімен тасып жүреді.  
Көптеген  құстар  жұмыртқаны  басып  шығарады.  Көп  түрлері  моногамды 
болу  себебінен,  аталығы  мен  ұрғашысы  бір  –  бірін  ауыстырып  отырады. 
Австралиялық  тауықтың  ұрғашысы  жұмыртқалары  үшін  үлкен  қорған 
құрастырады  және  қорған  ішінде  қолайлы  температураны  сақтап  қалу  үшін  көп 
артық уақытын сенімді болуы үшін тексеріледі. Тек ұялы паразиттері, көкек және 
басқасы  құстары  сияқты,  ата  –  ана  мінезқылығынан  азат  болды,  олар 

 
241 
 
жұмыртқаларын  басқа  иесі  ұясына  салып  кетеді,  олар  болса  балапандарына 
қамқор болады. 
Ата  –  аналық  мінезқылықтың  ең  сүйікті  зерттеу  нысаны  ретінде  тікенекті 
горлица  болып  табылады.  Аналықтар  мен  аталықтары  ұя  салу  мен  жұмыртқа 
басып шығару міндеттерін бөледі. Мінезқылығында лезде өзгерістері байқалады: 
басында  құстар  жұмыртқа  басып  шығармайды;  кейін,  біреу  аналығын  ұясынан 
көтеруге  тырысса,  ол  ұяны  олмен  бірге  көтеріп  алады  –  осынша  ептілігі  мықты 
болады.  Балапан  жұмыртқадан  шыққан  кезде,  ата  –  аналары  «жемсау  сүтімен» 
азықтандырады,  өз  атында  эпителиальды  жемсаудың  қабатынан  құсып 
шығарылады.   
Сүтқоектілерде ата – аналық қамқорлығы жақсы дамыған және әдетте өзіне 
босануды,  төлін  азықтандыруы,  оның  денесіне  күтімі,  үңгір    салуы,  төлдерін 
тасып  жүруі  және  қорғаштауы,  ойын  мен  оқытуды  қосады.  Сүтқоректілерде  сүт 
бездерінің  дамуы  барысында  анасына  пропорциональды  емес,  басқа 
таксондарымен салыстырғанда, ата – ана қамқорлығының бөлігі  жоғары болады. 
Анасы  мен  төлінің  әрекеттерінің  реттілігі  азықтарндыруы  кезеңі,  мысалы: 
мысықтармен  және  зертханалық  егеуқұйрықтарда  сияқты  бірдей  болып  келеді. 
Төлі кішкетай болған кезде, анасы азықтандыру актін орындайды, спецификалық 
дене тұрысын жүзеге асырады. Екінші кезеңінде анасы мен төлінің жие қарым  – 
қатыснасы  болып  жатады.    Соңғы  кезеңінде  төлінің  жақындау  әрекетін,  анасы 
алшақтата  береді.  Реттілігінің  толықтай  орындалып  шығуы  кезінде  анасынан 
айырылуымен аяқталады. Аталықтың қатысуы шамалы болады, көп кеміруші мен 
тұяқтыларда  сияқты  немесе  жеткілікті  салмақты  болады  жыртқыш  пен 
маймылдарда сияқты. 
Ата  –  анасының  мінезінің  іске  асуы  гормондардың  секрециясына,  жүйке 
механизмдеріне  және  сенсорлық  факторына  тәуелді  болады.  Тіткенекті 
горлицасында ұя құруын эстроген еңгізу барысында жасауға болады; прогестерон 

 
242 
 
еңгізуі  басып  шығару  мінезқылығын  тудырады.  Табиғи  тербелісі  осы 
гормондардың осы ағзаның өзіне тәуелді болады.   
Сүтқоректілерде  ата  –  анасының  мінезқылығының  пайда  болуына 
соқтыратын  гормондары  болмайды.  Жүктілік  кезінде  ұрғашысы  табиғи 
жағдайында  гормональды  фонның  көріністерін  орындайды.  Еңгізудің  дұрыс 
реттілігін  эстроген,  прогестерон  және  пролактинді  қолдануын,  зерттеушілер 
тумаған аналықтарында аналық мінезқылықтарының пайда болуына қол жеткізді, 
әрине  кішкентай  егеуқұйрықтардың  дүниеге  бір  екі  сағаттан  келген  соң 
қолданылды.  Дәлелденді,  жаңа  ғана  туған  егеуқұйрықтын  ұрғашысының  қанын 
тумаған  ұрғашыға  қанын  құйған  кезде,  екіншісінде  аналық  мінез  –  құлықтың 
пайда  болуына  әкеледі.  Қарапайым  ересек  егеуқұйрықтарын  балаларының 
қасында  10  –  15  күндей  ұстаса,  оларда  ешқандай  гормональды  негізсіз  аналық 
табиғи  мінез  –  құлығын  тудырады.  Әрине,  табиғатта  осындай  уақытқа  дейін 
жайдан – жай ғана өліп қалар еді. Гормондар баланың болуын және ата – аналық 
мінез – құлығының дамуын синхрондайтын секілді.   
Әлеуметті-биологиялық  келешегі.  Әр  дарақ,  сұрыптау  жолына  түсуіне 
болғандықтан, өз ептілігін жеткілікті дәрежеге жоғарлатуға тырысады, егер сөз ата 
– аналық қорын бөлуінде болып жатса, онда ол үшін ата – аналары мен балалары 
жан  –  жалға  түсуі  керек.  Ұрпақтары  ата  –  анасы  беруге  дайын  болатынан,  ата  – 
аналық  қорының  үлкен  бөлігіне  үстем  болуына  тырысады.  Бұл  талаптарға  шек 
қоюлыуы  тиіс  тек  сол  кездері,  егер  ұрпағы  оның  икемділігін  төмендетсе,  оның 
отбасындағы  ата  –  аналық  көбеюі  мен  қамқорлығына  жан  –  жалдың  себепкері 
болған жағдайында.    
Ата – анасының дұрыс қамқорлығының нәтижесі болып тірі қалуы, өсуі және жас 
ұрпақтың  репродуктивті  табысты  болуы  саналады.  Жас  сүтқоректілерде  
байқалатын  ауытқулары  ата  –  анасының  өсуі,  ата  –анасының  қамқорлығының 
маңызын дәлелдейді. 

 
243 
 
Омыртқасыздар. 
1.
 
Ұрпағына  қамқорлық  көрсету  әдістері.  Жоғарыда  көрсетілгендей,  судағы 
омыртқасыздардың көбінің түрлері отырғызылған  
жұмыртқаларына  ешқандай  қамқорлығын  көрсетпейді,  бұны  олардың  үлкен 
санымен  өтеуімен  сипаттайды.  Бұл  ретте  осындай  мінезқылық  қарапайым 
формасынан, соның ішінде қарапайым ішіктаяқшасынан, жетілген басаяқтыларға 
тән.  Осылай,  тереңқабатта  мекендейтін  кальмарлары  топпен  кезеңдетіп  жоғары 
көтеріледі,  себебі  таяз  жерінде  өте  көп  санында  толыққанды  жұмыртқаларын 
отырғызады. Жұмыртқаларды дене үстінде күтіп бағуы судағы омыртқасыздардың 
көп  түріне  тән.  Осы  және  жоғарыда  айтылып  кеткен  теңіз  жұлдызы,  теңіз 
кірпілері,  сонымен  қатар  шаянтәрізділердің  көбі:  шаян,  теңізшаяны,  аяшаяны, 
қысқышсыз шаян т.б.     
Ұрпақтарын  және  жұмыртқаларын  дене  үстінде  бағып  қағуы  –  құрғақта 
мекендейтін  бестенетті  өрмекші  түрлерінде  кездесетін  қарапайым  құбылысы. 
Бағып  күтуші  рөлін  олрада  аналығы  орындайды.  Осылайша,  Ресейдің  орта 
белдеуінде  мекендейтін  қасқыр  –  өрмекшілері  өрмектен  ұя  жасап,  құрсағының 
артқы  жағыны  қыстырып  тасыйды.  Жұмыртқадан  жаңа  жыққан  өрмекшілері 
бастұлға  бөлігіне  қарай  орналасады,  онда  олар  бір  –  бірімен  жанжалдамағанға 
дейін  болады.  Бұл  жанжал  олар  өз  бетімен  өмір  сүре  алатына  дейін  сенімді 
болмағанша орындалмайды. Қорғанышты қамтамасыз етіп, ұрғашы аналықтары өз 
ұрпақтарын азықпен қамтамасыз етпейді және олардың қар – қатынасына ешқалай 
әсер  етпейді.  Алыс  туыстары  құрғаық  өрмекшілердің,  теңіз  өрмекшілерінің 
аналықтары  ұқсас  қызметін  атқарады.  Олардың  табандары  арнайы  бездерімен 
қамтылған, жабысқақ секреттерін бөледі, ол болса жұмыртқаларды ұстап қалады, 
отырғызып жатқан аналығы, аяқ – қолдарымен ұстап алатын аталығы орындайды. 
Осындайға ұқсастық кейбір жәндіктерінде байқалады, мысалы, жыртқыш судағы 
қандаласы  – сулы сары шаянында. Ол дене пішіні бәріне жақсы таныс тасбақа  – 

 
244 
 
қандаласына  ,  ал  алдыңғы  аяқ  –  қолдарының  құрылысымен  –  сарышаянға  ұқсас 
болады.  Ұрықтанғаннан  кейін,  аналығы  ұрытанған  жұмыртқаларды  аталығының 
арқасына  отырғызады,  онда  олар  оның  арқасына  жабысып  және  екі  жеті 
шамасында  –  одан  балағқұртары  шықпағанша  дейін  орналасады.  Жыртқыш 
көпяқтылар  түрі  жұмыртқалы  ұяны  қорғайды,  олар  «басып  шығаруы»  сияқты        
оралып алады. 
2.  Болашақ 
ұрпақтарын 
азықпен 
қамтамасыз  етуі. 
Көптеген 
омыртқасыздар,  жұмыртқаларын  орнатпағанша  дейін,  өз  болашақ  ұрпақтарына 
азықтық қорын қамтамасыз етеді.  
 
Көптеген  жәндіктерде  дәл  осы  әрекеті  ұрпағына  қамқорлық  көрсетуімен 
теңделеді.  Ұрғашыға  ұрпағына  қажетті  қоректік ортасы   жеткілікті  болуы  қажет, 
мысалы,  орамжапырақ  көбелегіне  –  орамжапырақ,  жібеккөбелегіне  –  жібектер. 
Кейбір  жәндіктер  арнайы  ұрпағына  тек  азықпен  ғана  емес,  сонымен  –  қатар 
панамен  қамтамасыз  ететді.  Мысалы  ара  мен  соналар,  олар  туралы  біз  арнайы 
бөлімде  айтып  кеттік.  Ал  аңшы  –  соналар  өз  балаңқұрттарын  өрмекшілермен, 
шегірткелермен қамтамасыз етеді. Яғни, жұмыртқа орнатпағанша, олар құрбаның 
жансыздандырып,  жүйке  түйіндеріне  у  жіберу  арқылы,  сонымен  ол  қозғалынбай 
қалады,  бірақ  тірі  болады  және  балаңқұрттарына  оның  даму  кезеңі  бойы,  қоры 
ретінде  қызмет  етеді.  Қызық,  жәндіктредің  бірталай  қатарында  ересек  өмірінің 
циклі  шектеулі  болады,  яғни  шағылысу  және  жұмыртқа  салу,  содан  кейін  олар 
өліп  қалады.  Осылайша,  күндік  –  жәндіктің  тіршілігі  бір  күнмен  шектеледі,  оны 
оның аты дәлелдейді.       
 
Көптеген омыртқасыздары жұмыртқалары ба ркокондарын арнайы қазылған 
ұяларға  салады.  Осындай  мінез  –  құлықтар  жаңбыр  құрттарына  және  кейбір  ұлу 
түрлеріне  тән.  Сегізааяқтылардың  ұрғашылары  өз  жұмыртқаларына  тастардан 
үңгір  табады  немесе  өздері  ұя  салады.  Үңгір  ішінде  салынған  жұмыртқаларына 

 
245 
 
ұрғашысы  жақсылап  қорғайды  және  оларға  ең  жоғары  инкубациялық  режимін 
қалыптастырады. 
3. 
Омыртқасыздарда 
моногамии 
белгілері. 
Қызығының 
бірі, 
омыртқасыздарда  да  кейде  моногомды  некелік  одақтастығы  байқалады. 
"…Аталықтары мен аналықтың бірлестігі ұқсас жағдайда, ұрпақтарын күтіп бағу 
үшін,  болашақ  анасы  қосамша  көмексіз  дайындық  жұмысын  атқара  алмайды. 
Мысалы,  шағын  қабық  жегіш  –  қоңыздарының  ұрғашылары  ағаштың  қалың 
қабатына 
жұмыртқаларын 
орнатады, 
онда 
олар 
микроскопиялық 
саңырауқұлақтарымен  қоректенеді,  осында  оларды  аналарының  өздері 
«отырғызады». Өз міндетін атқару үшін, аналығы ағаш дініңде ұзын кіріс жолын 
тесуі керек, оның ішінде болашақ ұрпақтарының тербелісіне байланысты көптеген 
бөліенген жолдары болады. Осында оған көмекке аталығы келеді. Ол аналықтың 
артына келіп оған басымдылықты әрекеттер жасайды, себебі оның кеміріп жатқан 
ағаш дініне оның жақтарын қысымын жоғарлатуы үшін. Әрдайым шығу жолында 
ағаштың  үгінділері  жиналған  кезінде,  аталығы  артқа  қарай  жылжып,  өңделген 
өнімді  шығу  жолдары  арқылы  сыртқа  шығарып  тастайды.  Бірлескен  жұмыс 
аяқталған  кезде,  аналығы  осы  жерде,  туннелдің  соңғы  бөлімінде  аталыққа 
беріледі, содан кейін ол жұмыртқа салуға кіріседі және әр бөлімін бітей бастайды. 
Аталығы болса, ұяны тазалап болған соң, жуырда серіктесін тасап кетеді" (Панов, 
2002. б. 311).  
Өлген  жануардың  етімен  қоректенетін  қарақұс  –  қоңызында  ұқсас  мінез  – 
құлығын байқалады. Қарақұстың аналығына, болашақ ұрпақтарының ұясы жайлы 
алдын  ала  ойластыруы  керек,  себебі  ол  қолданысқа  кетуі  мүмкін.  Мұнда  жұмыс 
соншалықты,  жалғыз  аналықтың  өзі  ешқалай  орындай  аламайды.  Болашақ 
серіктестіктің одасқтастығы, екеуінің біреуіне жаңа өлген жануар мен құты табуға 
бұйырған  кезде,  дәл  сол  жерде  беріктіктігі  нығаяды.  Кейін  олар  бірлесіп  жұмыс 
істейді.  Қоңыздар,  қаратерге  түсіп  жұмыс  істеуі,  өлексені  басқа  жануарлар  жоқ 

 
246 
 
жерге  тасуы  кезінде,  басқа,  мазаң  қарсыластары  тап  беруі  мүмкін.  Аталығы  ары 
қарай  келген  қоңыздардың  қарсылығына  төтеп  береді,  ол  ұрғашысымен  бірге 
өлексені  жерге  көмеп  тастайды,  одан жүндерін  немесе  қауырсындарын  «қияды», 
етті  консервілеу  және  шіруіне  жол  бермеу  үшін  сілекеймен  және 
экскременттермен жағып тастайды.    
Бұл  уақытта  қоңыздардан  өлексегі  шағын  биттері  ауысады,  олар  болшақта 
тағамға түскен арамтамақ – шыбынның жұмыртқаларынан  қорғап отырады. Осы 
дайындықтардың  аяқталуынан  кейін,  аналығы  жартыжүздей  орналасқан 
жұмыртқалардың  қасында,  азықты  жердің  үстінде  қалдырады.  Егер  азық  –  қоры 
үлкен  болмаса,  ол  барлық  отбасыға  жетпеуі  анық  кезінде,  ересек  қоңыздары 
жеркенбей  балаөлтіруімен  айналасады,  о  дүние  қрпақтарының  жартысын 
аттандырады.  Жұбайлық  байланысқа  келетін  болсақ,  онда  олар,  әдетте, 
ұзақмерзімді  болмайды:  өзіне  байланысты  қажетті  міндеттерін  орындаған  соң, 
аталығы  ұрғашысын  және  ұрпақтарын  олардың  өз  бетімен  тіршілік  етпегенше 
дейін тастап кетеді (Панов, 2002. б. 312). 
 
Ұқсас  жолмен  сасыққоңыздың  және  скарабаевтің  тек  аналықтары  емес, 
сондай – ақ аталықтары қи шарларын дайындайды, ол қрпақтарын тамақтандыруы 
үшін керек.  Бұл процестің басталуы, аталығы аналығына шарды үйену сыйлығы 
ретінде ұсынады, кейін олар бірге, оны бірлесе домалатады. 
 
Моногомды  некелігінің  жиынтығы  күрделі  отбасылық  қатынаста 
шаянтәріздестердің  қарапайымды  құрлықта  өмір  сүретін  –  шөлді  есеқұртында 
анықталған. Осы жануарлардың қарым – қатынасы жайлы көркем сипаттаған Е.Н. 
Панов:  "  Көктемгі  жаңа  қоныс  мерей  тойы  есекқұрттардың  құдалығымен 
байланысты.  Інің  қазуға  кіріскен  аналығы,  оның  аймағына  кедергісіз  кірген  (біз 
білетіндей  аналығы  мұнда  тек  өз  қарсыластарын  кіргізбейді),  қатар  тұрған 
кавалерден  ол  ұнатқаның  таңдайды.  Жерлік  қатынасы  бойынша,  аталығымен 

 
247 
 
жұмысы  басталған  жерлерде,  олардың  әрбіреуі  айналасында  жүрген  серіктес 
аналықтарын тандауына барлық мүмкіндіктері бар.     
 
Некелік одақтастығы байланысқаннан кейін, ерлі – зайыптылар ұя салуымен 
бірге  еңбектенеді.  Осы  сәттен  бастап  «Менің  үйім  –  менің  қамалым»  заңмен 
жазылмаған  күшіне  ие.  Ің  иелері  ешқандай  себеппен  өзгеге  бермейді.  Өйткені 
жаңа  ұя  салуы  жоғалғанның  орнына  ыстық  күндері  жаймен  –  жай  мүмкін  емес: 
ыстықпен  құрғатылған  топырақ  есекқұрттың  әлсіз  жақтарына  жеңіл 
берісіпқоймас. Өз қамалдарынан бөтендерге айырылып қалмас үшін, аталығы мен 
аналығы  кезтене  іңге  кіру  жолын  өз  денесімен  жауып  тұрады,  ал  кезекшіліктен 
бос жүрген мүшесі, аймақтан азық іздеуімен кетіп қалады.  
 
Сақтап  қойған  жұмыртқаларын  аналық  түр  өзінің  кеудесіне  іліп,  бір  ай 
шамасында  өзінің  жанында  ұстайды.  Жұмыртқаларын  жарып  шыққан  жас 
есекқұрттар алғашқы 10-20 күн інінде қалып, сондықтан шөлейт күндізгі аптаптан 
арылғанда  олардың  ата-аналары  кезекпен балаларына  жем  іздеуге  шығуына  тура 
келеді.  Әкесі  мен  шешесінің  шаруалары  аз  емес,  бір  шығарылымда  80  жуық  тұл 
болатынын ескерсек, олар өздерінің жетілуі үшін балғын және шүйгін шөпті қажет 
етеді.  Оларды  ата-аналары  індеріне  тікелей  акеліп  береді.  Жасөспірім  жәндік 
іннен  біртіндеп  шыға  бастаған  кезде,  зайыптылардың  жұмысы  қиындай  түседі. 
Осы  уақытта  төңірек  шегіне  басқа  семъялардан  жас  есекқұрттар  кіріп  кетуге 
тырысатындықтан  ата-аналары  қайсысы  өз  балалары,  қайсысы  өзінікі  еместігін 
шешіп, қуып жіберуі тиіс.  
Осылайша,  уақыт  өте  келе  балаларының  өздері  ата-аналарына  аумақты  қорғауға 
көмек беріп, бөтен ешкімді кіргізбейді. <...> Расымен де, алдымызда кем дегенде 
жарты  жыл  бойы,  көктемнен  күзге  дейін,  бірлікте  ұйымдасқан  моногамиялық 
отбасы. Отбасының құрушылар өз арасында қорғану және ұрпақты асырау сынды 
міндеттермен  бөліссе,  олардың  балалары  ата-аналарына  олардың  ортақ 
территориясын  қорғауға  көмектеседі.  Мұншалық  жоғары  дәрежеде  ұйымдасқан 

 
248 
 
отбасылық  өмірді  бұдан  да  үлкен  жануарлардан,  мысалы  құстардан,  көріп 
жүргендіктен,  бізді  аса  таң  қалдыра  қоймады.  Бірақ  мұндай  қарапайым 
жаратылыстар  үшін,  сөз  жоқ  сирек  кездесетін  құбылыс.  Сондағысы  олар  түрлі 
жағдайлардың тоғысуына міндетті: желбезекпен тыныс алатын жәндіктер тағдыр 
қалауымен  жылына  бір-ақ  рет  өзіне  және  келешек  ұрпағына  тұрақ  жасауға 
болатын шөлдің тіршілік иелеріне айналды. (Панов,2002. С. 314-316) 
4.Қоғамдық 
жәндіктердің 
ұрпағына 
қамқорлығы. 
Жануарларды 
сүйетіндерді  үлкен,  күрделі  ұйымдасқан  отбасылармен  –  мемлекеттік 
жәндіктермен  таң  қалдыра  алмайсың.  Мұндай  топтармен  құмырсқалартермиттер 
мен аралар өмір сүреді. Олардың отбасыларында бір, кейде бірнеше толыққанды 
ұрғашы, еркегігің кішігірім тобы, ал саны миллионнан асатын отбасының қалған 
мүшелері  бір,  не  бірнеше  ананың  балалары.  Қоғамдық  жәндіктердің 
ұйымдасуының  негізгі  принципі  –  ұрғашы-аналық  әрдайым  жұмыртқа  салады, 
олар біртіндеп метаморфоз кезеңінен кейін жұмыс істейтін жәндіктерге айналады 
да, отбасының тұрақты тіршілігін қамтамасыз ету үшін түрлі міндеттер атқарады.  
Аралар.  :  Жұмыртқаны  енді  ғана  жарып  шыққан  жас  аралар  бірден  өсіп-
өнуге  күтім  жасауға  кіріседі.  Олар  дернәсілді  ана  сүтімен  асырайды,  ол  өз 
кезегінде арнайы бездерді бөліп, торларды тазалайды, араға айналған дернәсілдің 
ұясын  балауызбен  желімдейді  және  т.б.  Өскен  сайын  әр  ара  өзінің  міндетін  
өзгертіп  отырады,  алғашында  ол  балауызды  шығарумен  айналысса,  кейіннен 
тазалайды,  сосын  жем  дайындаушыға  айналады,  кейін  қарауылға.  Жоғарыда 
айтқанымыздай,  көбею  мен  жұмыртқадан  шығатын  даралардың  тұрпатына 
қатысты  барлық  процестер  жатыр  бөліп  шығаратын  феоомондар  арқылы  қатаң 
гормондық бақылауда болады. 
Құмырсқалар. Ұрпаққа деген ерекше қамқорлықты құмырсқалардың кейбір 
түрлері  танытады.  Құмырсқа  патшайымы  бірден  ұяның  еденіне  жұмыртқалайды. 
Ал  жанында  тұрған  күтуші-құмырсқалар  жұмыртқаларды  бірден  жиып  алып 

 
249 
 
кетеді  де,  барлығын  үйіп  температура  мен  ылғалы  ұрықтың  дамуына  ыңғайлы 
камераларға  қояды.  Ауа  райының  барлық  өзгерісінде  құмырсқа  інінде  өзгеріп 
отыратын  температура  мен  ылғалдылығына  байланысты  жұмыртқаларды  бірде 
топырақ бетіне жақын жерге көшірсе, бірде керісінше іннің түпкі жағына көшіріп 
отырады.  Осы  мәселелер  кейін  дернәсілдер  мен  қуыршақтарды  орналастыру 
кезінде де туындайды. 
Бұдан  өзге  құмырсқалар  үнемі  дернәсіл  мен  қуыршақ  жұмыртқаларын 
араластырып, аударып, жалап отырады. Дернәсілдерді асырауда қиындықтар да аз 
емес.  Әдетте  құмырсқа  дернәсілі  қылшықтармен  қамталған  арқасымен  жатады. 
Бұл қылшықтар дернәсілді жерге тигізбей ұстап тұрады. Жұмысшылар шайналған 
тамақтың  түйірін  дернәсілдің иегіне қояды.  Ол  жерден дернәсіл  тамақты  тілімен 
өзі  алып,  тамшы-тамшыдан  жұтады.  Дернәсілдер  әлі  жас  кезде  жұмысшылар 
оларды  інге  жем  таратушы  әкелген  сұйық  жеммен  ауыздан  тамақтандырады. 
Сонымен  қатар  дернәсілдер  жұмысшылар  отырғызатын  жеуге  арналған 
жұмыртқалармен де тамақтанады. 
Дернәсілдер  қуыршақтарға  айналғаннан  кейінгі  күтуші-құмырсқалардың 
басты міндеті - оларды індегі ең қолайлы жерге көшіру болып табылады. Дернәсіл 
мен қуыршақ ұрпақты өсіруге қатысты жағдай күрделене түсуі  - олардың дамуы 
үшін қалыпты температура мен ылғалды қажет етуінде.  
Балықтардың  ата  –  аналық  мінезқылығы.Статистикакөрсеткендей, 
ұрпақтарына қандай да қамқорлық таныту балықтардың біраз түрлеріне тән. Бұл 
қамқорлықтың  ауырлығы  аталықтарына  түседі,  аналықтары  уылдырықтарына 
және шабақтарына сирек қамқорлық көрсетеді, ал осы үрдіске екі ата – ананыңда 
қатысуы үлкен сирек жағыдай. 
Кейбір  балықтардың  аталықтарының  уылдырықтар  мен  құртшабақтарды 
қорғауы  аумақталыққа  байланысты.  Оларда  бұл  әсер  көбею  мерзімінде  пайда 
болады.  Қарсыласымен  күресу  кезінде  алынған  аумақты,  балықтың  аталықтары 

 
250 
 
өзінің  жеке  меншігі  ретінде  мұқият  қарап  алады.  Көптеген  аумақтық  аталықтар 
уылдырық  шашылғаннан  кейін,    бірден  аналықтарды  өзінің  аумағына  қарай 
қуады.  
 
Кейбір  балықтарда  көбею  кезеңі  басталған  кезде,  уылдырықтарды 
инкубациялау  үшін  арнайы  бейімделуді  функциялау  басталады.  Мысалы,  кейбір 
теңіз  балықтарының  құрсағының  артқы  бөлігінде,  аналықтар  ұрықтанған 
уылдырықтарды  жинауға  арналған  арнайы  сөмкешесі  болады.  Осы  кезеңде 
сөмкешенің  ішкі  беткейіндегі  уылдырықтарға  оттегінің  түсуін  қамтаммасыз 
ететін,  қан  тамырларының  қою  желісі  дәл  сол  орында  пайда  болады.  Жас  теңіз 
балықтары аталықтың сөмкешесінің қуысындағы жұмыртқадан шығады, кейін өз 
еркімен жүзуді үйреніп, әкесіне жақын жүреді. 
 
Теңіз  балықтарының  аталықтарының  сөмкешесінен  осындай  түзілу 
құбылысы жыныстың  жартылай реверсиясы  деп  аталады.  Бұл  жағыдайда  аталық 
аналыққа  толығымен  айналмайды,  ол  тек  қана  аналықтарға  тән  мінез  бен 
құрылысының  кейбір  белгілерінің  ерекшеліктерін  иеленедін.  Теңіз  балығының 
сөмкешесі сүт қоректілер жатырына ұқсас болып табылады. 
           Ұрпақтарын  өсіру  үшін  басқа  түрлердің  көмегін  қолдану.  Кейбір 
балықтардың  түрлері  өзінің  ұрпағын  өсіру  үшін    басқа  жануарлардың  көмегін 
қолданады.  Мысалы,  Охотск  көлінде  өмір    сүретін  карепрокт  балығы  көктемгі 
табиғи  сулардың  салдарынан  көтеріледі  және  уылдырықтарын  камчат 
шаяндарының  желбезектеріне  шашады.  Карепрокттардың  уылдырықтары 
шаяндардың  оттегіге  қаныққан  қабықшасының  астында  инкубатордағы  сияқты 
дамиды.  Сонымен  қатар,  шаяндардың  жылуы  түскеннен  кейін,  күн  сәулесімен 
қызған таяз сулардың бетіне шығады және уылдырықты жарып шыққан шабақтар 
жағажай  суларының  азықтарын  қолдана  отырып  ары  қарай  дамуға  мүмкіндік 
алады. 

 
251 
 
Ата –аналық мінезқылықтың дамуының кейбір элементтері. Азық 
инстинктінің тежелуі. Кейбір балықтардың аталықтары ұрықтанған уылдырықты 
ауызынан  шығарады..  Мысалы,  анабасты  әтеш  балығы  және  цихлид 
тұқымдастарының  кейбір  балықтары.  Шабақтар  уылдырықты  жарып  шыққаннан 
кейін, біраз уақыт бойы әкесінің ауызында қалуды жалғастырады. Олар өздерінің 
баспаналарынан уақытша шығып отырады және қауіп төнген кезде әкесінің ашық 
тұрған  ауызына  қайтып  келеді.  Сом  балықтарының  бірі  уылдырықты  ауыз 
қуысында емес, қарынында инкубациялайды. Бұл шабақтар үшін қауіпсіз боспана 
болып табылады, олар бұл жерді емін – еркін болған кезде ғана тастап кетеді.  
 
Аталықтардың  кейбір  түрлеріндегі  азық  қабылдауға  байланысты 
рефлекстері, құртшабақтарды өсіру кезінде әдетте тежелген болып келеді. 
 
Ата – аналық мінезқылықтың азық табушы мінезбен өзара байланысы. 
Уылдырықтарын ұяға шашатын тилампия балықтарында, жас шабақтарын қорғау 
үшін  ата  –анасының  екеуіде  қатысады.  Олар  шабақтарын  қамқорлықпен  бағады, 
ал отарынан қалып қалғандарын әкесі ауызымен ұстап, ұяға апарады. К.Лоренцтің 
бақылауы  көрсеткендей,  тилампия  балықтары  өз  балаларын  азықтық 
объектілерден ажыратуға қабілетті. Ол келесі эксперименттерді сипаттады. Бірде 
шабақтардың  біразы,  кешке  қарай  аналығы  күзетіп  тұрған  ұяларында  болған 
кезде,  аквариумға  бірнеше  құрттар  тасталды.  Аналық  азықтан  бастартты,  ал 
аталығы  құрттарды  ұяға  жинады.  Ол  құртты  ұстап  алып,  шайнай  бастады.  Осы 
кезде,  қалып  қойған  шабақтарын  байқап  қалды  және  ол  құрттарды  тастап, 
балаларын  ауызына  кіргізді.  Демек  аталықтың  алдындағы  мәселесі:  ол  құртты 
жұтып  қойып,  шабақтарды  ұясына  жіберуі  керек  еді.  Аталығы  бірнеше  секунд 
қозғалмады және оның сезімінің үрейленгенін бірден байқауға болады. Ал, кейін 
ол  шешім  қабылдады  –  ауызының  ішіндегін  аквариумның  түбіне  дейін  шашып 
тастады  және  шабақтарын  бақылап,  құрттарды  қомағайлықпен  жеп  қойды.  Одан 
кейін шабақтарды қайтадан алып, ұясына апарды. 

 
252 
 
Шабақтарды  айырып  тану.  Импринтинг.  Жас  балықтарды  өсіру 
мерзімінде  жыртқыш  цихлидті  балықтар  қоректенуін  тоқтатпайды.  Сондықтан, 
олар өздерінің шабақтарын ауызына тығып, қорғай отырып, олар өздеріне жақын 
түрлердің  шабақтарын    жей  бастайды.  Бұл  түрдің  балықтарының  есі  жақсы 
дамыған болып шықты. Жас цихлод балықтары ең бірінші рет ұрпақ қалдыратын 
кезде,  ұя  құрады  және  сол  жерге  жиналған  уылдырықтарынан  шабақтар  шыға 
бастайды, олар бірнеше сағат бойы олардың қалай көрінетінін есте сақтап қалады 
және  қартайғанша  өз  шабақтарының  түрін  бөтен  шабақтармен  шатастырмайды. 
Шабақтарын өсіру кезінде бөтен балық шабақтарын қорек етпейді. Жан – жағынан 
алып қарайтын болсақ, бұл жағыдайды үйрену ғана емес, сонымен қатар өз түрінің 
балаларының  келбетін  ата    -  аналық  есте  сақтау  десекте  болады.  Осыған  көз 
жеткізу  үшін  мына  экспермент  көмек  болды.  Хемихромистердің  жас  жұбы  ең 
бірінші  уылдырық  шашқан  кезде,  ғалымдар  олардың  өз  уылдырықтарын  басқа 
цихлид түрлерінің уылдырықтарына алмастырып қойды. Шабақтар жарып шықты 
және  ата  –  аналары  оларды  қамқорлықпен  өсірді,  ал  өзінің  нақты  шабақтарын 
кездестірген кезде, олар оны бірден жеп қойып отырды. Осындай ауытқыған мінез 
– құлық нық бекітілді. Өзінің ұрпағын өсіру қабілеті толығымен жоғалды, себебі 
өздерінің шабақтары жарыққа шыққаннан кейін, ата –аналары оларды жеп қойды. 
Демек,  кейбір  жағыдайларда    ата  –аналарының  есінде  шабақтарына  тән 
ұмытылмайтын әсер қалады. 
Ата  –  аналарын  тану.Цихлид  балықтарының  шабақтарында  әлдебір 
жағыдай  туындағды.  Олар  өздерін  қорғайтын  ата  –  аналарын  іздеуде  және  олар 
одан  шыны  аралыққта  болсада,  оларды  аңдый  береді.  Бірақ  қозғалыссыз  жатқа 
балық  оларды  еліктірмейді,  егер олар өте  тез  жүзетін  болса,  онда  шабақтар оған 
бытырап  ұмтылады.  Ақырын  қозғалатын  балыққа  олар  барлық  жерде  қозғалады. 
Бұл  жағыдайда  заттың  бөлшектері  немесе  пішіні  маңызды  емес,  тек  қозғалыс 
жылдамдығы  басты  рөл  ойнайды.Шабақтар  дискінің  артынан  жүзуіде  мүмкін, 

 
253 
 
олар  одан  тым  алшақ  болған  сайын,  соншалықтыоның  диаметрі  үлкен  болып 
көрінеді. Олар бір және сол бұрыштағы үлгіні көруге тырысады. Шабақтар біріне 
– бірі сығылысып, шағын топ болуға тырысады және осы кезде топтық балықтарға 
тән  аңду  реакциясын  және    еліктеуші  инстинктті  демонстрациялайды.  Егер 
осындай  топтың  ортасына  шыны  ыдысты  сыйғызып,  оған  басқа  шабақтарды 
қоятын болса, онлай барлық топ осы ыдыстың айналасына жиналады және тезірек 
болған сайын, соншалықты көп жиналады. Экспериментте көрсетілгендей, цихлид 
балықтарының  шабақтары  алғашқы  уақыттарда  сымға  жағылған  балауыз 
тамшысынан  құралған  жасанды  үйірлерді  аңдыды;  балауыз  тамшыларының  түсі 
шабақтар үшін талғаусыз. Бірақ олар ата –аналарын денесіндегі қызыл дақтарына 
қарап  таниды.  Цихлид  балықтары  өскен  сайын  шабақтарға  тән  топтық  мінез  – 
құлықты толығымен жоғалтады.  

жүктеу/скачать 1,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: