Қосмекенділер. Ата – аналық мінезқылықтың әр түрлі болуының себептері

 
254 
 
Амфибия ұрпағына көрсететін қамқорлық типтері.  Жұмыртқа салатын 
амфиябиялардың көбісі ұрпағына қамқорлық танытатын ешқандай мінез  – құлық 
көрсетпейді  және  уылдырық  шашқаннан  кейін  су  қоймаларынан  кетіп,  өздерінің 
ұрпағын қалдырып кетеді. 
 
 
 
 
 
 
 
Бірақ,  мысалы,  Кариб  бассейні  аралдарында  өмір  сұретін  бұқа  –  бақалар 
уылдырықтарын  және  одан  шыққан  дернәсілдерін  ұзақ  уақы  бойы  күзетеді. 
Аталықтары  құрғап  қалған  шалшықтардағы  су  деңгейін  бақылап  отырады.  Олар 
сол  жерде өсіп  –  өнеді  және  қажет  болған  жағыдайда  шалшықтарды  тереңдетеді 
немесе  көршілес  шалшыққа  жырашық  қазады,  сол  арқылы  кішкене  бақаларды 
оздырады.  
 
Ата  –  аналық  тәртіптің  түрлі  типтері  ежелгі  бұқа  бақаларда  байқалады. 
Тропикалық ормандардың кроналарында өмір сүретін бақалар өз ұрпақтарына су 
қоймаларын  іздеу  мәселесіне  тап  болады.  Сондықтан,  осы  тұқымдастықтың 
өкілдерінің  арасында  ұрпаұтарына  деген  қамқорлықтың  өте  қызықты  формасы 
дамыған.  Ата  –  аналарының  кейбіреуері  өсімдіктерге  арнайы  ұялар  жасайды, 
басқалары  –  жасанды  су  қоймаларын  құрады,  енді  біреулері  жұмыртқа  мен 
дернәсілді  өзіне  шығарады.  Мысалы  тропикалық  барылдауық  бақалар  – 
листолазалар уылдырықтаны ағаш жапырақтарына шашады және дернәсіл жарып 
шыққанға  дейін  күзетеді.  Жұмыртқадан  шыққан  кішкене  бақалар  аталықтың 
ылғалды денесіне жабысып  алады  және  бақалар оларды бір-бірден   ағаштардағы 
шағын су қоймаларына ауыстырады. 
Қажетті  су  қоймасы  болмаған  жағыдайда,  кішкене  бақалар  бүкіл  метаморфоз 
кезеңі  бойы  аталықтың  арқасында  қалады.  Ол  ірі  шалшықтарға  солармен  бірге 
түсе береді. Кейбір листолазалардың аталықтары шағын су шалшықьтардағы азық 
таусылған  сайын,  кішкене  бақаларын  бір  бұлаудан  екіншіне  ауыстырып  тұрады. 
Листолазалардың  тағыда  бір  түрлерінде,  су  қоймалары  жапырақ  негізіне 
орналасқан,  кішкене  бақаларын  аталықтары  ауыстырады.  Кейін,  балаларын  жиі 

 
255 
 
қарап  отырады  және  суға  бірнеше  ұрыұтанбаған  уылдырықтарды  азық  ретінде 
шашып отырады 
 
Еуропалық повитуха шөл бақаларының аталықтары ең қамқор аталық болып 
табылады.  Осы  түрдің  аталықтары  жұмыртқаларын  екі  бау  түрінде  шашады.  Бір 
бауда  20-50  жұмыртқа  болады.  Аталығы  аналығына  олардан  босауы  үшін  көмек 
береді.  Артқы  аяқтарының  саусақтарымен  бауды  ұстап  алып,  олар  сыртқа 
шығарады  да  өздеріне  орайды.  Белсенді  аталықтар  осындай  тәсілмен  2-3 
аналықтың  жұмыртқасын  алуы  мүмкін.  Бірнеше  апталарға  созылатын 
уылдырықтың  дамуының  барлық кезеңіде баулар  аталықтың  өзінде  болады. Осы 
кезеңнің  аяғында  аталық  су  қоймаларын  іздеуге  шығады,  ол  жерде  дернәсілдері 
жұмыртқаларын жарып шығады. Одан кейін, аталық босаған бауларын қалдырып 
кетеді. 
           Амфибиялардың  асыл  тұқымды  сөмкешесі.  Бақалардың  кейбір  түрлері 
уылдырықтары мен дернәслдерін арайы сөмкешелерге шашады. Сөмкеше түзетін 
терінің даму кезеңінде, олар өздерінің құрылыстарын өзгертеді. Одан улы бездер, 
пигментті  торшалар  жоалады  және  креатин    сорылады.  Ол  нәзіктенеді  және 
тамырларға  қанығады.  Австралиялық  сөмкелі  бақаларда  сөмке  –  қалталары 
аталықтарынң  шат  аумағында  болады.  Дамыған  уылдырықтары  жерге  түседі,  ал 
одан шыққан дернәсілдері ата – аналарының сөмкешесіне өз бетімен кіреді. Үлкен 
саруызды  қапшықтары  олардың  жеткілікті  түрде  азықтануын  қамтамасыз  етеді 
және  метаморфозға  дейін  сөмкешеде  қалуға  мүмкіндік  туғызады.  Кейбір 
амфиялардың  сөмкешелері  қоржын  секілді  арқасында  немесе  қарынында 
орналасқан. 
 
Дарвиннің  ринодермасы  –  кішкентай  су  бақасының  атаылығы 
уылдырықтарын  тамақ  астындағы  қапшыққа  салады.  Одан  шыққан  дернәсілдер 
екң  алыдымен  саруызды  қапшықпен  жабдықталады.  Ол  жерде  азықтардың 
жеткілікті мөлшері жиналған. Бұл кезеңде олар емін – еркін ауыса алады.  

 
256 
 
 
Азықтың  эмбрионалдық  қоры  тааусылғаннан  кейін,  дернәсілдер  тамақ 
қапшығының  қабырғасына  арқасымен  және  құйрығымен  өұзарып  өседі. 
Нәтежиесінде қапшықтың ішінде біріне  – бірі құрсақ қуысымен жанасып жатқан 
дернәсілдердің  екі  қабаты  пайда  болады,  олардың  құйрығы  мен  аоқасындағы 
терісінің  құрылысы  ерекше,  олар  даму  үшін  қажетті  оттегіні  әкесінің  қанынан 
алуға  мүмкіндік  туғызады.  Ринодерма  кішкене  бақалары  өзінің  жастық  шағын 
темекі қорабшасы секілді қорапта буып  – түйілген күйінде өткізеді. Метаморфоз 
аяқталып, құйрығы толық редукцияға ұшыраған кезде, балалары ата – аналарының 
терісімен  байланысын  үзеді.  Оларға  әкелік  қамқорлық  қажет  емес  және  кішкене 
бақалар  оның  ауыз  қуысынан  кетеді.  Одан  кейін,  әкесінің  тамақ  асты  қапшығы 
ақырындап  қалыпына  келе  бастайды  және  аталық  өзінің  әдеттегі  азықтану 
мүмкіншілігін  қалыпына  келтіреді.  Ринодермаға  жүйелігі  бойынша  жақын 
бақалардың тағыда бір түрінде осыған үрдістер аталығының қарнында жүреді. Бұл 
жағыдайда,  метаморфозға  қажетті  және  қосымша  азықтық  заттарды  дамушы 
кішкентай бақалар дернәсіл бөлігін сору есебінен алады.    
 
 
Бауырмен  жорғалаушылардың  ата  –  анылық  мінезқылығы.  Кейбір 
рептилиялар  өздерінің  ұяларын  күзетеді  және  олар  іс  жүзінде  өздерінің 
балаларына  мүлдем  қамқорлық  көрсетпейді.  Тек,  қолтырауындар  ғана  өздерінің 
жаңа  туған  балаларын  суға  тастайды.  Көптеген  аналық  рептилиялар  өздерінің 
ұрпақтарын жеп қоюы мүмкін. 
 
Теңіз  таспақалары  теңіз  жағалауларының  белгілі  аумақтарында  көбею 
мақсатында алыс жаққа көшеді. Ол жерлерге жүздеген километрлерде орналасқан 
әр  түрлі  аудандардан  жиналады.  Мысалы  жасыл  тасбақа  Бразилия 
жағалауларынан  Атлант  мұхитындағы  Вознесения  аралына  бағыттала  отырып, 
2600  км  жол  жүреді.  Көбею  орнына  жеткеннен  кейін,  тасбақалар  жағаға  жақын 
жерлерде  шағылысады.  Шағылысу  өте  тасқынды  өтеді.  Аталық  аналықтың 
сауытын  тырнақтарымен  өте  қатты  тырнап,  жұлқылайды.  Олар  құрғақ  жерлерде 

 
257 
 
жүруге қиналады, өздерінің денелерін алға жылжытып, өздерінен кейін шынжыр 
табанды  трактордың  ізіне  ұқсас  із  қалдырады.  Ол  ақырын  қозғалады  және 
жұмыртқалауға  қолайлы  орын  іздеуге  тырысады.  Соқпа  толқындардың 
тармақтарына жеткеннен кейін, аналықтары құмды мұқият иіскейді, одан соң, оны 
қозып, аздаған тереңдікте шұңқыр қазады. Ол жерге артқы аяқтарының көмегімен 
құмыра  секілді  ұя  қазады.  Ұяның  пішіні  бақалардың  барлығында  бірдей  емес. 
Көбею  кезеңінде  аналықтар  2-5  рет  жұмыртқалайды;  бір  жұмыртқалағандағы 
мөлшері  30-200.  Теңізде  шағылысқан  тасбақалар,  аналығы  жұмыртқалаған  соң, 
жиі  қайтадан  шағылыса  бастайды.  Әлбетте  олардың  шәуіті  жұмыртқалау 
уақытының барлық аралығында сақталу керек. 
 
Тасбақаларда ата – анылық мінезқылық жоқ, жұмыртқалағаннан кейін олар 
қайта теңіз кетеді, ал балалары емін – еркін теңізге қарай жол тартады. 
Қолтырауындар  өздерінің  жұмыртқаларын  құснан,  тастан,  балшықтан 
жасалған ұяларға тастайды. Олар ұяны мұқият күзетеді және одан жарып шыққан 
балаларын қауіпсіз жерлерге ауыстырады.     
Құстардағы жұмыртқа басуды тек, ата – аналарының біреуі немесе ата – 
аналарының  екеуіде кезектесіп іске асыра алады. 
           Жетілген  және  жетілмеген.  Көгершін,  шымшық  және  қараторайлар 
секілді  құстардың  балапандары  жұмыртқаны  өздері  жарып  шығады.  Олардың 
жалаңаш және сирек жүнді болады, сондац – ақ жөнжі және жиі азықтануды қажет 
етеді.  Ата  –  аналары  оларға  азықты  әкеліп,  денесімен  жылытып  береді, 
жауларынан  қорғайды.  Мысалы,  көгершіндер  туылған  балапандарын  алғашқы 
күндері  жемсауынан  құсып  тасталған  ерекше  сүтпен  қоректендіреді.  Кейбір 
жәндік  қоректі  құстар,  өздерінің  балапандарын  күніне  200  есе  қоректендіреді. 
Балапандары дәрменсіз құстарды жетілмеген деп атайды.  
 
Тауық, құр, бөдене секілді құстардың балапандары жұмыртқасынан шыққан 
кезде,  олардың  көзі  жүнмен  жабылып  тұрады.  Олардың  жүні  құрғағаннан  кейін, 

 
258 
 
олар ата – аналарына ілесіп, емін  – еркін қорегін таба алады. Осындай құстарды 
жетілген деп атайды. 
Құстардағы  моногамия.  Балапандырдың  дамуы  оларды  өсіруге  ата  – 
аналарының  қатысу  деңгейіне  байланысты.  Жұмыртқа  басу  үшін  ұзақ  уақыт 
кететін  құстардың  ата  –  аналарының  екеуіндеде  ұрпақтарына  деген  қамқорлық 
болады. Олардың балапандары әлсіз, дәрменсіз болады. Айтылғандардың барлығы 
бірінші  кезекте  шала  туылған  құстардың  қатарына  жатады.  Бұл  түрдің  құстары 
толығымен  қанаттанып,  ұшуға  бейімделгенше  ұяларында  қалады.  Оларжа 
моногамалық  неке  байқалады,  яғни  ат  –  аналарының  екеінде  міндеттері  бөлек 
болады. 
 
Осыған  ұқсас  ара  қатынастар  орташа  ендің  климатта  өмір  сүретін  шала 
жетілген құстардың көбісіне тән.  
           Моногомия жетілген құстардың арасындада болады, яғни
 
жүні құрғағаннан 
кейін, олар ата – аналарына ілесіп, емін – еркін қорегін таба алатын балапандарда. 
Жетілген құстардың моногамияда қалуының себебі белгісіз. Олардың арасыгда  
 
Тропикада және субтропикада ауа райы жылы және азық жеткілікті болсада, 
ол  жерде  өмір  сүретін  құстарда  моногамия  болмайды.  Оған  мысал  ретінде 
оңтүстік  америкалық  колибрлерді  келтіруге  болады.  Олардың  аталықтары 
отбасылық істермен айналысады. 
Ұрпақтарын  өсіру  кезеңінде  құстардың  бірігуі.  Көптеген  құстар 
многамалық  жұпатарын  сақтай  отырып,  ұялау  уақытында  колонияларға  бірігеді. 
Олардың саны жоғары болады, мысалы, арктикалық жағалаудағы құс базары. 
 
Осындай  колониялар  типтік  анонимдік  бірлестіктен  тұрады.  Ол  жерде  ата  – 
аналық  жұптардың  мүшелері  ғана  болады.  Колониялы  ұялауға  жағалау 
қарлығаштары, шағалалар,көкқұтандар, суқұзғындары және басқада құстар бейім 
келеді.  Моногамиялық  қатынасы  сақталған  иерархиялық  арақатынаспен  жақсы 
көрінетін жекеленген колонияларды құзғындар, жорғаторғайлар қалыптастырады, 

 
259 
 
Бұл  құстардың  колонияларында  әдетте  жыныстық  белсенділікті  гормональді 
жаншу  немесе  психологиялық  пішу  байқалады,  сондықтан  көбеюуге  барлық 
аналықтар қатысады. Одан басқа, құстарда коммун деп аталатын типтердің қатары 
анықталған. Оларда ұрпақтарын өсірудің әр түрлі типтері байқалады. 
Жұмыртқаны  ұжымдық  инкубациялау. 
Ұрпақтарына  қамқорлық 
көрсетудің  өте  сирек  түрі  Үнді  және  Тынық  мұхитының  араладарында  және 
Австралияда  өмір  сүретін  тауық  түрлерінде  кездеседі.  Бұл  түрдің  тауықтары 
жұмыртқа  тумайлы.  Олар  жапырақтардан,  бұтақтардан,  мүктерден,  кішкентай 
шыбықтардан  көлемі  12  м
3
  және  салмағы  6,8  т  болатын  ірі  инкубациялық 
үйінділер  құрады.  Бұл  іспен  әдетте  аталықтары  айналысады.  Бұл  кезеңде 
аналықтар  белсенді  қоректенеді  және  үлкен  мөлшерде  жұмыртқалауға 
дайындалады. Үйінді дайын болған кезде, аналықтар 57 ай бойы әр 3-4 күн сайын 
жұмыртқа 
туып 
отырады. 
Қоқыс 
үйіндісінің 
ақырында 
ыдырауы 
саңырауқұлақтардың арқасында жүзеге асады, соның нәтежиесінде жұмыртқаның 
дамуын  қамтаммысыз  ететін  жылу  түзіледі.  Үйіндінің  инкубатор  секілді  қызмет 
атқарады.  Бұл  тауықтар  жұмыртқаларын  үйіндінің  60  см  тереңдігіне  дейін 
тастайды.  Ол  жерде  температура  33°  С  деңгейінде  тұрақты  сақталады.  Үйінді 
ішіндегі  температура  микроағзалардың  жыу  өнімдері  арасындағы  қатынаспен 
анықталады.  Сондықтан,  тауықтар  үйіндінің  жағыдайын  және  оның 
температурасын  қадағалап  отырауы  қажет.  Олар  үйіндінің  температурасын  жиі 
тексеріп  отырады.  Осы  тауық  түрлеріне  жататын  бұталы  күрке  тауықтардың 
аталығы  температураны  тексеру  үшін  үйндіні  жыртвп,  өзінің  тұмсығын  үйінді 
ішіне салады, кейін қайтадан жауып тастайды. Тауықтар үйіндініңтемпературасын 
табандарымен  тексереді.  Егер  температура  төмен  болсағ  онда  тауықтар  жаңа 
материал  қосады.  Қалыңдығы  1  см  болатын  материал,  үйіндінің  температурасын 
1,5°  С-ға  көтереді.  Егер  температура  тым  жоғары  болатын  болса,  онда  тауықтар 
оны азда  бұзады.  Сонмыне қатар үйіндінің  ылғалдылығында қадағалап отырады. 

 
260 
 
Егер  үйіндіні  ылғалдандыру  қажет  болатын  болса,  олар  жаңбыр  жауған  кезде 
қясын ашып тастайды. Артық су өтіп кеткен кезде, үйіндінің ұшын дөңгекелтейді, 
ол  жаңбыр  суының  ағып  кетуін  жақсартады  Осындай  жұмыстар  күннің 
жарығымен  жасалады.  Бірақ  инкубацияға  байланысьы  күрделі  жұмыстарды 
жүзеге  асыра  отырып,  тауықтар  жаңа  туған  балапандарына  қамқорлық 
көрсетпейлі.  Олар  толығымен  қанаттанып,  емін  –  еркін  өмір  сүретін  қалыпта 
дүниеге  келеді.  Олардың  кейбіреуі  жұмыртқа  дамитын  инкуьациялық  үйіндіден 
шықаннан соң, бірінші күндері ұшуға қабілетті болады. 
           Пингвиндер  коллонияларының  ұялануы.  Ұрпағын  өсіру  үшін  бірігудің 
қажеттілігі жұмыртқаларының сақталуы мен басылуы ұзақ уақытты талап ететін, 
азық табуы қиын құстарда туындайды. Осыған ұқсас міндеттерді шешу үрдісіндегі 
еңбектің  мысалы  ретінде  Антарактидада  немесе  Оңтүстік  полярлық  шеңберінде 
өмір сүретін император пинвиндерін келтіруге болады.  
 
 
Бұл 
құстардың бірнеше мыңдаған құстарынан тұратын ұялы колониялары материктің 
тереңдігіндегі  дәстүрлі  ұялардың  орындарында  орналасқан.  Пингвиндер  бұл 
орындарға антарктикалық күз, яғни наурыз айның басында көше бастайды. 
  
Ашық  су  кеңістіктерінен  аулақтай  отырып,  пингвиндер  азықтарын  судан 
тапсада, бірнеше айлық ашығуға қамтаммасыз етіледі. Осы орындарға келгеннен 
кейін,  пингвиндер  аналығын  жұмыртқалауға  дайындау  мен  шағылысуға  сәйкес 
серіктесін  іздеу  үшін  екі  айға  жуық  уақытын  жоғалтады.  Мамыр  айында  қатты 
полярлық қыс басталған кезде, әр аналық салмағы 500 г болатын ақ түсті жалғыз 
ғана жұмыртқа туады.   
 
 
 
 
 
 
 
 
Туылған  жұмыртқаны  аналық  аталығына  береді,  ол  бірден  өзінің 
аяқтарымен  қабылдап,  қауырсынды  қабатты  байлауышымен  жұмыртқаның  үстін 
жабады.  Аталық  жұмыртқаны  екі  ай  бойы  осы  қалташада  инкубациялайды. 
Жұмыртқа  туылғаннан  кейін,  екі  ай  бойы  ештеңе  көрмеген  колониялардағы 
барлық  аналықтар  өздерінің  жұптарынан  кетеді  және  теңізге  қоректену  үшін 

 
261 
 
топтасып  кетеді.  2-2,5  ай  өткеннен  кейін  шілденің  қатал  аяздары  кезінде 
аналықтар  ұялау  орындарына  қайтып  келеді.  Аналық  пингвиндер  өз 
қарындарында сәл қортылған 4 кг жуық балық әкеледі. Қайтып келген аналықтар 
өз  аталықтарынан  жұмыртқасын  немесе  балапандарын  алады,  олар  оны 
қалташаларына  салып,  ішінен  құсып  шағаратын  азығымен  балапандарын 
қоректендіреді. Енді, теңізге аталықтары барады және колонияларға 2 айға жететін 
жаңа  азық  қорымен  қайтып  келеді.  Бұл  көктемде  өтеді,  Мұздың  еруіне 
байланысты,  колониялар  теңізге  жақындай  түседі  және  аналары  өздерінің 
балаларын  кезек  –  кезек  қоректендіреді.  Бұл  кезектерінде  олар  балық  және 
кальмар аулап әкеледі. Тірі қалған балапандары емін  – еркін өмір сүре бастайды 
және  некелік  кезең  басталғаннан  кейін  10  ай  өткен  соң  желтоқсан  айында,  яғни 
жаздың  бас  кезінде  колониялардан  кетеді.  Император  пингвиндері  өздерінің 
денесінде  дене  салмақтарымен  бірдей  май  мөлшерінің  арқасында  осындай  қатал 
режимге  шыдай  алады.  Олар ашығу  кезінде осы резервтерінен айрыла бастайды. 
Кезеңнің басында аталықта 40-43 кг-ға дейін тартады. Олар колонияларынан кетке 
соң,  4  айдан  кейін  жұмырталарын  немесе  балаларын  уақытша  аналықтарына 
қалдырады, олардың салмағы 25 кг шамасында болады. 
           Жұмыртқаны  бірнеше  күндік  басу  уақытында  жылудың  бағалы  қорын 
шығындамау  үшін,  император  пингвиндері  біріне  –  бірі  тығыз  жанасуға  мәжбүр 
болады.  Ол  жерде  жүздеген  пингвиндер  тік  тұрады.  Зерттеулерде  көрсетілгенде, 
егер  түзілген  жанасулардағ  құстардың  300-ден  төмен  болмаса,  мұзды  желдің 
ызғарында ашығуға шыдамды келеді. 
Көмекшісі  бар  коммуналар.  Кейбір  құстар  көбейетін  құстардың  ата  – 
аналық  жұптарынан  және  бірнеше  көмекші  құстардан  тұратын  күдрделі  отбасы 
қалыптастырады.  Көмекшісінің  міндеті  ұяны  қорғауға  қатысу,  сондай-ақ, 
ұяларынан  кеткенше  балапандарын азықпен  қамтаммасыз ету.  Олардың қатысуы 
ұрпақтарының орта есеппен бірнеше санын топта тәрбиелеуге мүмкіндік береді.  

 
262 
 
 Мысалы,  оңтүстік  америка  саваналарында  өмір  сүретін  арқасы  ала 
қалақайларда  болашақ  жұмыртқалары  үшін  ұяларын  қорғаудағы  аталық  – 
отбасының  басшысы  қамқорлық  жұмыстарын  өзіне  алады.  Құрғақ  кішкене 
шыбықтардан  салынған  және  жібек  мамыргүлдердің  бұтағына  ілінген  ұялары 
бүйір  есігі  бар  сопақша  қапшық  түріндегі  массивті  қорғаныстан  тұрады. 
Аналықтары ол жерге 3-5 ала жұмыртқадан туады, олар ешқандай көмексіз 20 күн 
ішінде  басылып  шығады.  Ерлі  –  зайыпты  жұптар  обасылық  қамқорда  болған 
кезде,  көмекшілері  отбасылық  аумақтың  шекарасын  түнгі  ұяларында  отырып 
күзетумен  айналысады.  Осындай  баспаналарында  көмекшілері  және  өз  ұясында 
жұмыртқа басып жатқан анылықтан басқа коммундардың басқада мүшелері бірге 
ұйықтайды.  Кейінірек,  коммундар  жас  балапандарға  толысқан  кезінде,  өзінің 
аумағында азық іздеуге қаңғыра бастайды. Бұл ұялар барлық топтардың ұжымдық 
түнейтін жерлері болып табылады. 
 
Негізгі ұядағы жұмыртқадан балапан шыққаннан кейін, көмекшілері оларға 
жәндіктерді және басқада асыранды құстарда әкеле бастайды, осы жұмыстан ата – 
аналарын  босатады.  Олар  өздерінің  ұяларынан  кеткеннен  кейін,  барлық 
қамқорлықты көмекшілері қолына алады. Бұл аналықтың кезекті жұмыртқалауына 
мүмкіндік  берелі.  Егер  олар  жұпта  болса,  бұл  мүмкіншіліктен  айырылады.  Олар 
емін – еркін азық табу қабілетіне ие болмайды.  
 
Осындай  қарым  –  қатынастың  жүйесі,  бір  немесе  бірнеше  көмекшісі  бар 
зайыпты  жұп  болып  ұялайтын  басқада  құстардың  түрлеріне  тән.  Бұл  жерде  Бұл 
жерде Африкада өмір сүретін жасыл байырғы сасықкөктерді және ала көкқұтанды, 
оңтүстік  америкалық  далалық  ақсарыны,  флоридиялық  бұта  жорғаторғайды, 
австралиялық  қалақайлықтарды  және  Галапагоссия  аралардарындағы  ауыспалы 
құстарды еске түсіруге болады. 
     
Бұл далалық құстардың ұядағы жұмыстары басым аналықтарға ғана тән. Бұл 
жерде  жұмыртқалағыштықтың  қалыпты  емес  ұлғаюы  болмайды,  сондықан 

 
263 
 
жұмыртқа  немесе  жұмыртқаны  жарып  шыққан  балапандар  ешқандай  кедергісіз 
дамиды (Панов, 2002. С. 334-335) 
         Бәсекелі  күрделі  коммундар.Солтүстік  Америкада  өмір  сүретін  емен 
тоқылдағының  отбасыларының  құрылысы  күрделі.Бұл  ақ  құрсақты  және  қызыл 
қалпақты  қара  құстар.  Олар  еменді  және  аралас  ормандарда  өмір  сүреді.  Әр 
отбасылық  топ  өзінің  аумағын  қызғаншақтықпен  қорғайды.  Тоқылдақтар 
балапандарын  жәндіктермен  азықтандырады,  басқа  жағыдайларда  еменмен 
қоректенеді.  
 
Көбею  кезеңі  аяқталғаннан  соң,  топтың  барлық  мүшелері  қымтық  қорды 
дайындауға  кіріседі.  Ол  үшін  тотықұстар  жиі  өлі  құрғаққа  төзімді  діңгектерді 
қолданады. Бұл жерлерге құстар емен жаңғағын жинайды, жас құстар бұл үрдіске 
белсенді  қатысады  және  өздерінің  топтарында  қалады.  Әсіресе,  егер  отбаслық 
ұяшық жақсы қршалған ацмақта болатын болса, жыл сайын коммундарға ұлғайып, 
жаңа мүшелерге толысады. 
 
Осындай кеңейген отбасы үш  – төрт көбейтуші аналықтардан, төрт аталық 
өндіргіштерден  және  беске  жуық  бірнеше  көмекшілерден  тұрады.  Өндірушілер 
бірімен – бірі туысқандық қатынаста болады, жиі анасы мен қызы немесе әпкелері. 
Сонымен қатар, аталықтар бірімен – бірінің туысқандықтарымен ерлі тармақтарды 
құрады.  Ұрықтануға  дайын  аталықтар  жұбы  ретінде  аталықтарын  таңдайды. 
Аталықтар бірімен – бірі шағылыса береді. 
 
Аналықтар  арасындағы  қатты  бәсекелсектік  жұмыртқалау  кезінде 
басталады. Ұяға өзінің бірінші жұмыртқасыну тууға дайын аналықтар, сол жерде 
юөгде  заттың  болуына  шыдамайды.  Осы  жағыдайдағы  аналықтардың  мінез  – 
қылығы ымырасыз: олар барлық туған жұмырталарын ұядан лақтыра береді. Емен 
тоқылдағының аналығы тәулігіне бір жұмыртқадан туады және жұмыртқалауды -  
күн  ішінде  тоқтатады.  Егер  аналықтары  өзінің  серіктесінен  ерте  жұмыртқалап 
қоятын 
болса, 
барлық 
жұмыртқаларынан 
айырылып 
қалуы 
мүмкін. 

 
264 
 
Жұмыртқалауға кіріскен аналық, ұядағы заттарды лақтырып тастайды, тіпті басқа 
құстың  жұмыртқасында.  Бірақ,  бірінші  жұмыртқасын  туғаннан  кейін,  ұяны 
тазалауын  доғарады.  Соныһдықтан,  өзінің  бірінші  жұмыртқасын  туған  аналық, 
одан  кейінгі  басқалары  туған  жұмыртқаға  тиіспейді.  Жұмыртқа  басуға  және 
балапандарын азықтандыруға топтың барлық мүшелері қатысады. 
 
Ұялау  кезеңінде  екі  немесе  үш,  сирек  төрт  зайыпты  жұптар  бір  немесен 
бірнеше ұзақ мерзімге бірігеді. Олар индивидтердің қандас туыстығынан тұрады. 
Құстар бірігіп, өздері сыйатындай етіп ұя салады, ары қарай сол ұяларында өзінің 
ұрпағын  өсіреді.  Ортақ  ұяға  жұмыртқалай  отырып,  бұл  құстардың  аталықтары 
ондағы  барлық  туылған  жұмыртқан  лақтырып  тастайды.  Аналықтар  ертерек 
жұмыртқалауды бастас, ұрпақтары аз қалуы мүмкін.  

жүктеу/скачать 1,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: