Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ТІЛМАРЛАНУ
- ТІНТІНЕКТЕУ
- ТІРƏКТІР
- ТІРГІЗУ
- ТІРИКЕ
- ТІРКЕЛГІ
- ТІРКЕСТАНЫМ
- ТІРМІЗІК...
- ТІРШІЛІК: Тіршілік тамыры.
- ТІРІЛТІСУ
- ТІСТЕМЕЛІК
- ТІСТІБАҚА
- ТІСТІБАҚАЛАНУ
- ТІСШҰҚЫҒЫШ
- ТІТІРКЕНІС
- УАЗ: Уаз кешті [кешісті].
- УАНЫСУ
- У Қ О Р Ғ АС Ы Н . . .
ТІЛМАРЛАН е т. Тіл мен жағына сүйену, шешенсу. – Босқа т і л м а р л а н а с ы ң, Мұратбек (С.Сматаев, Бұлақ, 87). ТІЛМАРЛАНУ Тілмарлан етістігінің қимыл атауы. ТІЛСАҚ с ы н. Тілжанды, тілге шебер. Зер сала қарап отырсақ, т і л с а қ халқы- мыз бұрын-соңды «тағы» деген сөзді мысыққа əкеп телімеген екен (Қаз. əдеб., 01.08.1986, 10).
айылбасқа//айылтоғаға еніп, ондағы т і л ш е арқылы бекиді (Қаз. этнография., 1, 99). ТІЛШЕЛІ с ы н. Тілшесі бар, тілше өткізілген. Айыл, белдік сияқты т.б. бұйымдардың бір ұшында т і л ш е л і ме- талл тоға болады (Қаз. этнография., 1, 99)
Діндар – діншіл деген мағынада, ділмар – т і л ш е ң деген мағынадағы сөздер (А.Байтұрсынов, Шығ., 263). ТІН з а т. б и о л. Қабықтың ең астыңғы – үшінші қабаты. Тоздың астына т і н ор- наласады (Биология, 110). ТІНЕ з а т. в е т. Түйеде болатын ауру. – Осы түйе түлігі бізге құт болмайды, - деді төмен тұқшиып. - Бұл жарықтық біте дертіне, т і н е ауруына ұшырады ма, əлде Арал тартылғалы соның кепиеті ұрды ма – жылдан-жылға сұйылып кеміп, басы майдалап құруға қалыпты (Қаз. əдеб., 30.09.1983, 9). ТІНТКІ Тінткілеп қалған, тіміскі. Телмие қарап тұрған бұның т і н т к і на- зарын шалып қалғандай кіжіне тістеніп,
614 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі шықшытын ойнатқан (Ə.Кекілбаев, Елең- алаң, 187).
созбай, т і н т у і р д і қозғалту үшін жеткілікті бос орын болуы тиіс (Ана тілі, 28.02.2013, 10). ТІНТІНЕКТЕ е т. с ө й л. Жан-жағына ұрлана көз тастау, тіміскелену. Басынан бағы тайған біреу тасада тығылып тұрған сияқтанып, т і н т і н е к т е п жан-жағына көз тастап еді (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 357). ТІНТІНЕКТЕУ Тінтінекте етістігі- нің қимыл атауы. ТІНІКЕ з а т. Қорытып темірден жасалған бұйымдардың сыртына жағып, оған сəндік əрі беріктік беретін жылтыр шыны зат; эмаль. Сəлден соң т і н і к е с і ұшып, əр жері тем-тем боп қарайған темір табақтағы тұзды суға əлгі бір шөкім ұнды салып, жұдырықтай ғана қамыр иледі (Д.Исабеков, Тіршілік, 123). Сүтті қалайы ыдысқа пісірсеңіз тездетіп шыны немесе
мұғалімі, 03.07.1993, 6). Тініке жүргізу. Күміс бұйым бетіне арнаулы ерітіндімен түрлі-түсті өрнек жүргізу; тінікелеу. Т і н і к е ж ү р г і з у үшін ерітілген қоймалжың затты күміс бұйымның бетіндегі бізбен безеп ойыл- ған іздерге құйып, суығаннан кейін егеу- мен егеп жөндейді (Қаз. этнография., 2, 608).
қазақ қолөнерінің ою, т і н і к е л е у, қа- ралау, безеу, сірке салу, дəнекерлеу, ұлама- лау т.б. əдістерін жетік меңгерген ісмер болған (А.Жұмашев, Қалдаяқ ұста., 11).
колхоздың т і р ə к т і р і н айдайтын (Лен. жас, 10.04.1981).
(Ғ.Сыланов, Домбыра күйі, 75). ТІРГІЗ е т. «Тірілт» д.м. Өлі аруақты т і р г і з д і ң, Тірі аруақты күлгіздің, Асыл ханның ұрпағы Екендігіңді білгіздің (Бай- далы би: Қаз. əдеб., 04.05.1993, 13).
лып тошалада т і р е л і п тұрушы еді ғой (Ə.Нұршайықов, Махаб. жырлары, 278).
жаман көзімен жиіркене қарап тұрып, ауы тізесіне түсіп, бауы салбыраған т і р и к е шалбарды бұтына киді (О.Сəрсенбай, Шығ., 4, 148).
беріден соң, келесі тексергенімде т і р к е л г і ң (прописка) болмаса, үй иесіне де, саған да айып саламын деп қорқытты (К.Ахметбеков, Қыранқия, 122).
жағасына қос т і р к е м е л і «Бензовоз» мінбелеп келіп, жұлдызқұрттай иретіле тоқтады (Ж.Қорғасбек, Үлпілдек, 4). Сол жылдары ауылға т і р к е м е л і тырмалар келді (Қаз. пионер, 29.11.1972, 4). ТІРКЕМЕСІЗ с ы н. Тіркемесі жоқ, тіркеме тіркелмеген. Жиенімнің түк таси- тын, тіркемелі, т і р к е м е с і з, үлкенді- кішілі көп машинаның ортасында отырып қалай қуанатынын елестеттім (М.Мағауин, Таңд. шығ., 1, 189).
оқулықта «фонетика» дегенді – дыбыста- ным, морфология – тұлғатаным, синтак- сис – т і р к е с т а н ы м, фразеология – түйдектаным, лексикология – сөзтаным деп қазақшалағанды жөн көрдім (Б.Қалиұлы, Қаз. терминтанымы., 134).
мүмкіндігі мен қабілеттілігі – тіркес құрамына енетін сөздердің семантика- сына негізделген грамматикалық қасиет (С.Исаев, Қаз. əдеб. тіл., 139).
сандық, көрпе-жастық, төсек-орындар, ал т і р к е у: қыз көшіне тіркеліп қосылатын аяқты ірі қара (түйе, жылқы) мал (Қазақ, 01.01.2010, 9).
да «жанкешті», т і р м і з і к келеді (Қаз. əдеб., 28.02.1986, 2).
шыдамдылығы, тауқыметпен арпалысып, 615 Байынқол Қалиев жанталасқан т і р м і з і к т і г і Едігені таңғалдырды (Ш.Айтматов, Боранды бе- кет, 110). ТІРСЕК: Тірсек жүн. Қойдың тірсе- гіне шыққан жүн. Қойдың дене мүшесіне қарай жүн: бас жүн, бауыр жүн, мойын жүн, пұшпақ жүн, т і р с е к ж ү н болып бөлінеді (Ж.Қоқанова, Түк жəне тері., 11). ТІРШІЛІК: Тіршілік тамыры. п е р и ф р а з. Жень-шень. Жалпы ол (мумие) өзі «т і р ш і л і к т а м ы р ы» атанған жень- шень сияқты адамның жалпы организміне де күші əсер етеді (Орталық Қазақст., 04.09.1969, 2). ТІРІ з а т. Қыран құсты торға түсіру үшін оның астына байланған құс, қоян т.б. Торды құру үшін торға т і р і байлайды. Т і р і г е құзғын, сауысқан, қарға жарайды (Ана тілі, 11.03.1993, 4). ТІРІЛЕТУ... Арада екі-үш күн өткен соң, далбайға түскен бүркітті т і р і л е т у г е болады. Құсты т і р і л е т у үшін тірі түлкіні қолға түсіріп, тістей ал- майтындай етіп аузын тұмылдырықтап, аяғын шідерлеп, қашырып қыранға ал- дыру керек (Ж.Сатылғанов, «Қауырсын» клубы, 94). ТІРІЛЕУ с ы н. Жақсы піспеген, жақсы жарылмаған; қаттылау. Палаудың күріші т і р і л е у болды ма, Бəсірбек Төлеңгітұлы жөнді ұйықтай алмады (М.Байғұт, Бұла бұлақ, 20).
тоғайын қайта т і р і л т і с е р едім (Д.Досжанов, Жолбарыс, 18).
он шақты үй сыйлар. Онда да былайғы жұрт бөрінің бөлтірігі деп, т і с і н а ғ а р т п а
тұғырланып əрең жұтылатын құм қауындар өседі (Б.Шаханов, Қаратау., 47).
жатқан атамның қасына келіп сұраймын (Ə.Бөриев, Алматы əңгім., 80).
сүт тіс күйінде қалады (Ж.Бабалықұлы: Ана тілі, 09.04.1998, 16).
Құсайын сүлгісін иығына асып тастап, қалбырдан əтір сабынын, т і с ж у ғ ы ш ы н шығарды (К.Ахметбеков, Егіз қала, 156). ТІСКЕБАСАР... 2. Арақ ішкеннен ке- йін ауызға салып, арақтың ащысын ба- сар дəм. – Т і с к е б а с а р ы ң жоқ па? (М.Сқақбаев, Қырық қыз, 120). Т і с к е б а с а р ы келіссе, бұл арақ дегенің сіңе береді (Қ.Жұмаділов, Соңғы көш, 2, 223). ТІСҚАҚТЫЛЫҚ з а т. Əккілік, қулық, ысылғандық. Шегебай баласы Ахметбекті өзіне тартқан айлалы, есепқор, т і с қ а қ т ы л ы ғ ы үшін ұнатып, мақтан тұтады (Қаз. əдеб., 18.07.1981, 4). ТІСТЕМЕЛІК з а т. с ө й л. Тіскебасар. Дүкен жаққа соғып, үш жартылық арақ, т і с т е м е л і к азын-аулақ бірдемелер алды (М.Сқақбаев, Ұят тур., 285). ТІСТІ з а т. и х т и о л. Көксерке тұқымдас балық; тістібалық. Бұл не де болса т і с т і д е н келген бəле, сүмірейген тұмсығы жаман еді шіркіннің (Т.Жұмаханов, Өткел, 174). Бұлар аулап жатқан балықтардың негізгі дені алабұға, шортан, т і с т і. Аты балық демесе, тұқымы азған (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 203). Ақбалық пен сазан, доңмаңдай мен т і с т і н і ң дəмін бір татқан адамның бұл өлкеге қашан да аңсары ауып тұрады (Б.Омарұлы, Қаратерең., 95).
байғұс т і с т і б а қ а л а н ы п, қысып- қымтырып жүріп қойдың бір жамбасын сақтаған екен (Ж.Аймауытов, Шығ., 36). ТІСТІБАҚАЛАНУ Тістібақалан етістігінің қимыл атауы. ТІСТІБАЛЫҚ з а т. и х т и о л. Тісі өткір балық түрі. Ол көлде тыран, сазан, т і с т і б а л ы қ (судак), ақбалық (жерех) бар. Қаяз жоқ (А.Сатаев, Бəрі де., 394). ТІСШҰҚУЫШ з а т. Тіс шұқитын істік, тісшұқығыш. Бəкіге қос серіппе 616 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі орнатып, кежегесінің біріне күмістен т і с ш ұ қ у ы ш, екіншісіне іскек бекітеді (Қаз. əдеб., 22.06.1984, 13). ТІСШҰҚЫҒЫШ з а т. Тістің арасына кіріп кеткен етті алып тастау үшін ар- найы əзірленген жіңішке ағаш. ТІТІР з а т. с ө й л. Тітіркеніс. Сау- сақтары жанаса бере, екеуінің де өне бойынан т і т і р жүгіріп, жасын ұрған- дай естанды күй кешті (О.Бөкеев, Өз отыңды., 86).
Жарылқасовқа əнтек жалт қараған Иса- лы мына қатыгез шешімге тойтарыс бе- рер нендей сөзді тауып айтарға білмеді (М.Айымбетов, Құмөзек., 26).
ештеме ойламай-ақ, шіміркенусіз, т і т і р к е н у с і з келіп ашты (С.Шаймерденов, Өмір нұры, 404). ТЮЛЕНЬШЕ ү с т. Тюлень сияқты, тюлень тəрізді. Бірақ олар балық сияқты аузын ашып туламай, кəдімгі т ю л е н ь д е р ш е домалап қашып берді (Т.Сұлтанбеков, Лұхман Хакім, 63). У УАЗ з а т. Кабинасы брезентпен қапталған жеңіл машина; уазик. Сары кісі ұмтылып барып «У а з д ы ң» артын ашып, кішкентай қара қозыны суырып алды (М.Мəжитов, Аманғали, 252). Айдау қара жолмен жүйткіген «У а з д ы» көзім шалды (Бұл да, 253). УАЗ: Уаз кешті [кешісті]. Мəз болды, сүйсінді. Қолбала түлегінің əр қимылына сүйсіне ілесіп, у а з к е ш і п өзгеше бір рақат жағдайда болатын (Лен. жас, 05.12.1970, 4). Тар лашықта бас қосқан 4 шал сол сұлулықтан у а з к е ш і с і п əлі тұр (А.Сейдімбеков, Тауға біткен, 139). УАЗИК з а т. Жолсызбен жүруге қолайлы, қорабы брезентпен қапталған жеңіл машина; уаз. «У а з и к» ажылдап келіп, ойқастай бұрылды да, шиқ етіп сонадай жерге тоқтай қалды (Ə.Асқаров, Таңд., 360). УАҚЫТТЫҚ з а т. Уақытқа тəн қасиет, уақытқа тəн ерекшелік. Cоңыма бір түсіп алдың, түс, мейлі! Қараң – қара, ағыңды – ақ деп түстеймін. Сен – уақытсың: у а қ ы т т ы ғ ы ң д ы істейсің. Мен – адаммын, адамдығымды істеймін! (Қ.Мырзалиев: Қаз. əдеб., 06.04.1973, 2). УАҚЫТШАЛЫҚ з а т. Белгілі бір уақытқа дейіндік, қысқа мерзімдік. Ақын фəни мен бақидың, у а қ ы т ш а л ы қ пен мəңгіліктің, сынақ пен жауаптың бəрін бір басынан өткізген жандай (Р.Отарбаев, Біздің ауыл., 183).
қуанысты, Тасыды көңілдері жұбанысты. Бөліп алсақ дүние малы ғой, - деп, Жалғанға тойынғандай у а н ы с т ы (А.Үлімжіұлы, Шығ. жин., 2, 28).
дəуірінен сақталған Құранның əріптері үстінде һамза, ташдид, сукун, мадда, у а с
белгілері жоқ (Қаз. əдеб., 25.08.1989, 14). УАТ з а т. ж е р г. 1. Арық (жап) жағасына үйілген топырақ. Қыз нəн кетпенді у а т қ а кірш еткізді де, кісілерден сытылып шыға берді (Т.Əлімқұлов, Сырлы наз, 154). 2. Арық жағасына өскен көк шөп. – У а т қ а байлап мінетін торы төбелім бар, - деді Ақын (Т.Əлімқұлов, Көкек айы, 46). – У а т қ а байлап жүрген бағланым бар еді. Сізге бұйырды (Бұл да, 53). Өзен жағасында жайқалған қалың жүгеріні па- налап, аттарын у а т қ а оттатты (Жұлдыз, 1970, №12, 71).
бар. Біреу емес, бірнешеу. Мен – иеһова куəгерімін. Балам – у а һ а б и с т. Əйелім – кришнаит. Қызым – буддист (Қарақат тер., 131). Балам у а һ а б и с т болғанымен мұсылман ғой (Қ.Əбілқайыр, Текес., 124). 617 Байынқол Қалиев УƏДЕ-СЕРТ з а т. Біреуге берілген уəде жəне серт. Ата-ананың ұрпағы алдындағы қарыз-парыздарының бірі – отбасына адал, əділ болу, у ə д е-с е р т т е н таймау (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 1, 21). УƏЗІР з а т. Шахмат ойынындағы барлық бағытқа жүре алатын, ең күшті фигура; ферзь. Ақ жағы комбинациялық əдіспен бірден ең күшті у ə з і р тасын құр- бандыққа шалмай, алдымен атын «жегізуге» ұсынады (Ана тілі, 31.01.2013, 12). УƏЗІРСІЗ с ы н. Уəзірі жоқ; уəзірі бол- майтын. Хан у ə з і р с і з болмайды. Ақыл- кеңесшілер бүкіл ұлы жүздің жəне қырғыз, қарақалпақ, құраманың белгілі суырылған шешен билері (Ж.Ахмади, Айтұмар, 467). УƏЙІС: Уəйіс ата. Түйе атасы, пірі; ойсылқара. Қазықұрт хикаясында түйе ата- сы – У ə й і с а т а, жылқы пірі – Қамбар ата... (Ел аузынан, 245). Түйе атасы –
білетіндер құс атасын қапелімде еске түсіре алмайды (Бұл да).
болуынан Меккеге аттана алмаса, өзінің орнына у ə к і л қ а ж ы аттандыратын (Қ.Олжай, Қанат байла., 64). УƏКІС з а т. Етік (аяқ киім) майлайтын май; крем. – Айтпақшы Зылиқа, у ə к і с пен шөтке қайда, аяқ киімімді майлап алайын (А.Мекебаев, Алапат, 137).
алысқа шырқап шыға алмай, ауылдық, аудандық, у ə л а я т т ы қ, өлкелік көлемде ғана қалып қоятындығының негізгі бір себебі осы (ҚазССРҒА Хабарлары, 1975, №3, 10).
УƏЛИ з а т. Шығыс Түркістан аймағындағы əкімшілік бөліктің бастығы; əкім. Азаттықтан кейін, 1945 ж. Оспан Ал- тай аймағының у ə л и і болып сайланғанда Қалибек Тарбағатай аймағындағы Сауан ауданының əкімі болды (Қалибек Хакім., 56). Мен Тарбағатай аймағы у ə л и і
шақыруымен туған жеріме барып қайт- тым (Қ.Жұмаділов: Егем. Қазақст., 01.02.2003, 4). УƏЛИЛІК з а т. Уəли қызметін атқарушылық, уəли болғандық. Хами- тов жақында у ə л и л і к т е н түскен (Қ.Жұмаділов, Соңғы көш, 298). Келісім бойынша Алтай аймағының у ə л и л і г і н е Бұқат, орынбасарлыққа Жанымхан тағайындалды (Халифа Алтай, Алтайдан., 84). Сонымен бірге Іленің у ə л и л і г і н е Тұрдыақынбай тағайындалғанын хабарлай- ды (Т.Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 142).
ынан басқа тебіндеген көк те көрінбейді (Қ.Ысқақов, Қараорман, 95).
бұлаңытып мінгесіп – ұшқасқан у ж а п ы р а қ т ы төбені басып, буырыл- ды шоқырақтатып келемін (О.Бөкеев, Үркер, 53).
Əсет келіп, екеуін директордың шақыр- тып жатқанын айтты (Ө.Қырғызбаев, Қырда., 50). УКРАИНША ү с т. Украин тілінде. У к р а и н ш а сөйлегенде Запорож бойынан келген хохолды жаңылдырады (Р.Тоқтаров, Ғасыр наны, 203). Біз əр взводтың өлеңші, əншілерін жинап, қазақша, орысша, қырғызша, өзбекше, у к р а и н ш а, тəжікше əн салып, өлең-жырлар, тақпақтар айттық (Қаз. əдеб., 11.04.1975, 2).
қойдың екі танауына қара тікен тұздың ертіндісін немесе у қ о р ғ а с ы н деп ата- латын шөпті қайнатып, соның суын құйса, кеңсіріктегі құрт əлсіреп, мал пысқырған кезде мұрнынан атып түседі екен (Сар- жайлау, 269).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|