Жауапты редакторлар


ҒАЛАМШАР  з  а  т.  а  с  т  р. 1. Шеті  де,  шегі  де  жоқ  аспан  əлемі. 2. Плане- та



Pdf көрінісі
бет35/168
Дата21.01.2017
өлшемі8,4 Mb.
#2355
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   168

ҒАЛАМШАР  з  а  т.  а  с  т  р. 1. Шеті 

де,  шегі  де  жоқ  аспан  əлемі. 2. Плане-

та.  Жер  шарын  былай  қойғанда,  мекен 

етушісі табылса, өзге ғ а л а м ш а р д ы ң

тұрғындарына  да  мінезін  сіңіргісі  келіп 

тұратын  ұлттар  жетерлік  (Қаз.  əдеб., 

18.04.2008). 

ҒАЛЫМ:  Ғалым  хатшы.  Ғылыми 

мекемелердегі  ғылыми  жұмыстарды 

үйл естіріп  отыратын  ресми  адам 

(қызметкер). 

ҒАЛЫМПАЗ з а т. э к с п р. Дарынсыз 

ғалым,  жалған  ғалым  болып  көрінгендік. 

Ғылымға  деген  дарыныңыз,  қабілетіңіз 

болмаса да, мансап үшін, дəреже үшін ғ а 

л ы м п а з д а р арасында жүруге тырыстыңыз 

(І. Есенберлин, Шығ. жин., 1, 212). 



ҒАЛЫМСЫМАҚ з а т. э к с п р. Ғалым 

емес,  бірақ  ғалым  болып  жүрген  адам. 

Олардың ішінде мына секілді ғ а л ы м с ы 



м а қ т а р да жүреді (Лен. жас, 20.09.1973, 3).

ҒАПЫЛДЫҚ  а  р.  з  а  т.  Білмегендік, 

бейқамдық,  алаңғасарлық,  қапылдық. 

«Базардан неше түрлі тамақ алсам, Ішетін 

сусын үшін арақ алсам, Ғ а п ы л д ы қ п е н 

ішер еді бұлар білмей, Ішіне біреуінің зəһар 

салсам» (А. Үлімжіұлы, Шығ. жин., 2, 29). 

ҒАРШАҒЫЛ  з  а  т.  к  ө  н  е.  Алла 

Тағаланың ғарыштағы мекені. – Есімнен 

танып кетіп көзімді ашсам, ғ а р ш а ғ ы л



д ы ң төрінде отыр екем (М. Дүзенов, Ант, 

184). 


ҒАРЫШАЙЛАҚ... Сондай-ақ, ғарыш 

айлағы деген тіркесті ғ а р ы ш а й л а қ 

деп  қалыптастырған  жөн  (Ана  тілі, 

24.01.2013, 5). 



Ғ А Р Ы Ш Х А Н А   з   а   т.   с   ө   й   л . 

Ғарышайлақ.  Арқа  сауырында  сайын 

даланы сан соқтыра шаңға бөктіріп, əйгілі 

Байқоңыр  ғ  а  р  ы  ш  х  а  н  а  с  ы  жатыр 

(Денсаулық, 1990, 2, 8). 



ҒАСКЕРБАСЫ з а т. к і т. Əскербасы. 

Ораз-Мұхамед  сұлтан-ұлы  Русияның 

мағлұм, мəшһүр ғ а с к е р б а с ы сардарының 

бірі (М. Мағауин, Аласапыран, 2, 33). 



ҒАСЫРЛАП ү с т. Ғасырмен есептеп, 

ғасырмен өлшеп. Ғ а с ы р л а п өлшенетін 

уақыт  барысында  олардың  мағынасы 

айқындалып,  қызметі  сараланған  (Соц. 

Қаз., 11.02.1976, 4). 



147

Байынқол Қалиев

ҒИБАДАТШЫЛЫҚ  з  а  т.  Құдайға 

қ ұ л ш ы л ы қ ,   д і н г е   бо й ұ с ы н ғ а н д ы қ . 

Патшалықтың белгісі, Қарсы тұрып өлуге, 

Жұрты үшін бас байласа. Анық патша сол 

болар, Ел риаты түзеліп, Ғ и б а д а т ш ы л 



д ы қ ойласа (Ө. Ақжолұлы, Үриятнама, 41). 

ҒИБРАТШЫЛЫҚ  з  а  т.  Үлгі-өнеге 

боларлық,  тəлім-тəрбиелік.  С.  Мұқанов 

өзінің  зерттеулерінде  шығыс  əдебиетінің 

қазақ  əдебиетіне  жасаған  ықпалын  дас-

таншылық, ғазалшылық, ғ и б р а т ш ы л ы қ

деп үш топқа бөліп жүйелеп түсіндіргені 

мəлім (ҚазССР ҒА Хабарлары, 1975, 3, 10).



ҒҰЛАМАША  ү  с  т.  Ғұлама  тəрізді, 

ғұлама сияқты. Жерің анау – ғ ұ л а м а

ш  а  оқшау  ойға  батқандай;  Желің  анау – 

бойжеткендер,  тұсыңнан  тіл  қатқандай... 

(Қаз. əдеб., 30.11.1973, 3). 

ҒҰМЫРБАЯН з а т. с ө й л. Ғұмырнама. 

Газеттің ғ ұ м ы р б а я н ы қазақтың та-

лай  көрнекті  қайраткерлерінің  өмірімен 

тығыз байланысып жатыр (Егем. Қазақст., 

03.03.2009). 

ҒҰМЫРБАЯНДЫҚ  с  ы  н.  Ғұмыр-

намалық,  өмірбаяндық.  Кітаптардың 

көбісі,  əрине,  естелік,  ғ  ұ  м  ы  р  б  а  я  н



д ы қ дүниелер болып келеді (Жас Алаш, 

11.01.2011, 5). 



ҒҰМЫРЛЫЛЫҚ  з  а  т.  Ғұмырының

ұзақ  болғандығы;  өмірлілік.  Мұның  өзі, 

əрине,  Сəкен  шығармаларының  өмір-

лілігіне, ғ ұ м ы р л ы л ы ғ ы н а кепіл (Қаз. 

əдеб., 24.08.1984, 11). 



ҒҰМЫРНАМАЛЫҚ...  Хасанның 

«Елім-айлап өткен өмір» атты ғ ұ м ы р н а -



м  а  л  ы  қ  ғажайып  кітабын  оқып,  үнемі 

қатар  жүргендей  сезінемін  (Қалибек 

Хакім., 211). 

ҒЫЛЫМИ: Ғылыми мақала. Ғылыми 

зерттеулердің нəтижесі туралы жазылған 

мақала. 

ҒЫЛЫМИ-ТАНЫМДЫҚ  с  ы  н. 

Ғылыми  да,  танымдық  та  қасиетке  ие. 

Ақыры ғ ы л ы м и-т а н ы м д ы қ жолсапар 

очерк  жазылып  бітті  (Б.  Омарұлы, 11-ші 

қаламұш, 52). 



Д

ДАБЫЛГЕР  с  ы  н.  Дабыл  қаққыш, 

дауылпаз. Д а б ы л г е р, дастангер ақын 

(Ілияс)  өз  кезінің  озық  үлгісіне,  дəуірдің 

тарап,  тынысына  сай  туған  (Лен.  жас, 

24.05.1974, 3). 



Д А Б Ы Л К Е Ш   Жо р ы қ т а   д а б ы л 

қағатын жауынгер (Сөз өнері, 87). 

ДАБЫРАЙТЫҢҚЫРА е т. Аздап да-

бырайту, өсіріңкіреу. Естігенін д а б ы р а й

т ы ң қ ы р а п жеткізді (О. Сəрсенбаев, 

Жиде, 79). 



Д А Б Ы РА Й Т Ы Ң Қ Ы РАУ   Д а б ы -

райтыңқыра етістігінің қимыл атауы. 

ДАБЫРАКЕШ  с  ы  н.  Дабырайтып, 

күмпитіп  айтқыш;  бөспе.  Осы  заман 

қулардікі,  сосын  қыр  астынан  бұғып 

жатып  жолыңа  тұзақ  құрар  шалымды 

кісінікі, шалғыштікі, ділмəрдікі, д а б ы р 



а к е ш дəндəкудікі (Д. Досжанов, Жолба-

рыс, 269). 



ДАБЫРЛАҢҚЫРА е т. Дабырлай түсу, 

аздап шулау. Кейде Қалима д а б ы р л а ң 

қ ы р а п дəуірлеп кетеді де, даусын көтере 

беріп түкіріп тастайды (З. Ақышев, Ақбел 

асуы, 186). 

ДАБЫРЛАҢҚЫРАУ  Дабырлаңқыра 

етістігінің қимыл атауы.

ДАҒАРЛАП  ү  с  т.  Дағар-дағар  етіп, 

дағармен  тасып.  ≈  Ол  кезде  біз  астықты

д а ғ а р л а п таситынбыз. 

ДАҒАРЛЫ  с  ы  н.  Дағарға  салған, 

дағары көп. – Тергенің теңді, жиғаның д а 

ғ а р л ы болсын! – деп, анам бетімнен сүйді 

(С. Танекеев, Қиян асу, 70). 



ДАҒДАН з а т. «Қасиетті» деп сана-

латын  ағаш  түрі.  Кейде  д  а  ғ  д  а  н  аға-

шын  тұмарша  етіп  жасап,  бетіне  жырт-

қыш  аңның,  бүркіттің  суретін  бедерлеп, 

баланың бас киіміне тағады (Қаз. этногра-

фия., 3, 22).

ДАҒДАРЫС:  Дағдарыстан  шығу. 

э к о н. Дағдарысқа ұшыраған кəсіпорынның 



одан құтылудың жолын іздестіруі. 

ДАҒДЫЛАНҒАНДЫҚ з а т. Бір нəрсеге 

əдеттенгендік,  дағдыға  айналғандық. 

Осында тазалыққа өне бойы д а ғ д ы л а н 



ғ а н д ы қ т а н бір жеріне дымқыл тисе, 

сəби  қыңқылдап  тынышы  кетеді,  тіпті 

шырқырап жылай бастайды (Қ. Толыбаев, 

Бабадан., 199). 



148

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

ДАҒҰР...  Жыл  сайын  көктемде  мал 

баққан қалмақ, сібе, солаң, дүнген, д а ғ ұ р, 

манғол, торғауыт атаулы төл өргізу тойын, 

яғни  мал  басының  көбейген  қуанышын 

мейрам  ғып  өткізеді  (К.  Сегізбаев,  Бел 

асқан, 211). 



ДАЙЛАС е т. Дай-дай болу, дауласу. Бол-

машы нəрсеге д а й л а с ы п жатқанымызда, 

іргелі дүниеміз ұмыт қалады (К. Ахметбе-

ков, Ақдала, 2, 400). 



ДАЙЛАСУ Дайлас етістігінің қимыл 

атауы.

ДАЙРАҚ з а т. с ө й л. Нəжіс. Сұйық д а 

й р а ғ ы м е н қоса бидай дəні бітеу түсіпті 

ішінен (Жалын, 1974, 6, 66). 



ДАЙРАЛЫҚ с ы н. с ө й л. Дариялық. 

Қырық Жайыннан шыққан шұбырынды із 

бірте-бірте д а й р а л ы қ беткейден алы-

стап, Қызылдың құмына қарай сіңіп барады 

(О.Сəрсенбай, Шығ., 4, 17). Д а й р а л ы қ

беткейден  ұзаған  сайын,  күннің  ыстығы 

айналасын  қуырдақтай  қуырып  барады 

(Бұл да, 4, 18). 



ДАЙЫНСЫЗДАУ  с  ы  н.  с  ө  й  л. 

Онша  дайын  емес,  дайындығы  нашар; 

дайындықсыз. Ол егіс басына д а й ы н с 

ы з д а у келсе де, біраз жұмысты еңсеріп 

тастады (О. Сəрсенбаев, Жиде гүлде., 22). 



ДАЙЫР з а т. к ө н е. Араптың «Заһар» 

деген сөзінен өзгертіліп алынған «көріпкел», 

«тəуіп»  мағынасында  қолданылған  сөз 

(Қозы-Көрпеш., 1959, 348). 



ДАҚПЫРТШЫЛДЫҚ з а т. Дақпырт-

қа  бой  алдырушылық,  даңғазалық.  Бұл

жағынан адам бойындағы д а қ п ы р т ш ы л-



д ы қ пен дүниеқұмарлық егіздің сыңарын-

дай ұқсас (М. Сқақбаев, Ұят тұр., 147). 



ДАҚТА... Көк өткізетін жерін д а қ т 

а п алып, үскілейді де, таспамен көктейді 

(ҚСЭ, 5, 456). 



ДАҚЫ  з  а  т.  к  ө  н  е.  Қалың  түбітті 

теріден, түгі (жүні) сыртына қаратылып 

тігілген,  қыстық  сырт  киім;  дақа  (Қаз. 

этнография., 1, 601). 



ДАЛА: Дала еркесі. п е р и ф р. Киік 

д.м. Бетпақдалада өріп жүрген д а л а е р к е 

с і – киіктер саны екі есеге азайды (Егемен 

Қазақст., 04.06.1999, 4). 



Далалап  қалды.  с  ө  й  л.  Айдалада 

қалды,  қаңғырып  қалды.  Əбден  үміті 

үзілген  шақта  өзгеге  ауып  кете  алса,  бұл 

жер ортасы көк төбеге жеткенде д а л а л а п 

қ а л м а й м а? (М. Сқақбаев, Ұят тұр., 161). 

Дала  падишасы.  п  е  р  и  ф  р.  Жүгері

д. м. Меніңше жүгері дақылының «д а л а

п а д и ш а с ы» деген атауының түпкі мəні 

оның осы қасиеттерінде жатыр ғой деймін 

(М. Ниязова, Дала., 24). 

Дала шақылдағы. з о о л. Далалы жер-

де  тіршілік  ететін,  шақылдақ  тышқан.

Д а л а  ш а қ ы л д а ғ ы күзде құрғақ шөп, 

өсімдік  бұтақшаларын  үйіп,  қысқа  қорек 

қорын дайындайды (Қаз. табиғ., 1, 335). 

ДАЛАБАҚЫ  с  ы  н.  Үйге  кірмейтін, 

далақұмар.  Қайтсек  осының  көңілін 

алаңдатып,  бой  жаздырып,  денесін 

шынықтырамыз  деп  жүріп,  ерлі-зайыпты 

екеуі  де  д  а  л  а  б  а  қ  ы  боп  алды  (М. 

Сқақбаев, Ұят тұр., 190). 

ДАЛАЖАНДЫ  с  ы  н.  Далақұмар, 

далабақы. Ол бала жастан д а л а ж а н д ы

болып  өсті.  Өйткені  оны  осы  дала  ерте 

есейтіп,  ат  жалын  тартып  мінгізді  (Қаз. 

əдеб., 02.11.1973, 3). 



ДАЛАЙЛАМА  з  а  т.  Тибеттегі  лама 

шіркеуіндегі ең жоғары діни атақ. Д а л а 

й л а м а оған Ерден Батыр қонтайшы деген 

құрметті атақ беріпті дейді (Ə. Кекілбаев, 

Үркер, 70). 

ДАЛАМАЙ  з  а  т.  Дау-даламай  қос 

сөзінің екінші сыңары. Сонда сөз басқа еді. 

Дау да, д а л а м а й да жоқ (Қ. Сəрсекеев, 

Қызыл жалау, 2, 4). Қаби даусын бір түрлі 

жіңішкертіп: - Той жоқд а л а м а й жоқ, 

беталды  шапқылап... (Т.  Əбдіков,  Көк-

жиек, 68). 



ДАЛАН//ДАЛАҢ:  Далан  үй.  Ауызғы 

үй,  кіре  берістегі  бөлме;  долан.  Ескі  бір 

тамды пана қылып отыр. Бір бөлмеде өздері 

тұрады. Д а л а н  ү й екеулеріне ортақ (Б. 

Соқпақбаев, Балалық., 217). Д а л а ң  ү й і

тар екен (М. Əуезов, Абай жолы, 1, 319). 

ДАЛБАҒАЙЛЫ с ы н. Далбағай киген, 

далбағайы бар. Жəнібектің көргені ашық 

есік алдында қараң етіп пайда болған қара 



д а л б а ғ а й л ы жат кісінің кенет най-

зағайдай жарқ еткізіп лақтырған болат қан-

жары болды (І. Есенберлин, Алмас., 278).

ДАЛПЫЛДАТ  Далпылда  етістігінен 

жасалған  өзгелік  етіс  (Шопан  сырла-

сы, 301). 



Д А Л П Ы Л Д АТ У   Д а л п ы л д а т 

етістігінің қимыл атауы. 

ДАЛЬТОН з а т. т е х н. Заттың масса-

сын анықтайтын өлшем бірлігі. Олардың 

(интерферонның)  орташа  массасы 20000 



149

Байынқол Қалиев

д а л ь т о н ғ а жуық (Білім жəне еңбек, 

1958, 6, 4). 



ДАМБЫ  з  а  т.  с  ө  й  л.  Дамба  (Ш. 

Шалқаров, Серіккөл, 34). 



ДАМБЫЛАН  е  т.  Дамбы  жасалыну. 

Жаңадария арнасының су бұзып кетеді-ау 

деген қауіпті тұстары қайта д а м б ы л а н 

д ы (Қаз. əдеб., 06.09.1985, 4). 

ДАМБЫЛАНУ Дамбылан етістігінің 

қимыл атауы.

ДАМЫЛДАС  Дамылда  етістігінен 

жасалған  ортақ  етіс  (Ж.  Молдағалиев, 

Алғ. қоңырау, 95). 



ДАМЫЛДАСУ Дамылдас етістігінің 

қимыл атауы.

ДАН  з  а  т.  с  п  о  р  т.  Таэквонда 

жеңімпаздарына берілетін ең үлкен атақ. 

Мұстафа Кəбенұлы Өзтүрік таэквондадан 

алты «д а н ғ а» ие болған, алты тілде еркін 

сөйлей алатын адам (Халифа Алтай, Алтай-

дан., 122). Мұстафа Өзтүріктің Германияда 

жаттыққаны, алтыншы д а н ғ а жеткені көп 

айтылған (Қ. Олжай, Қанат байла., 150). Д 

а н демекші, Мұстафа атамекенге ат басын 

тірегенде алтыншы д а н ы бар еді. Кейін 

осы  спорт  түрін  дамытудағы  орасан  зор 

еңбегін бағалап, оған Қазақстанда жетінші 



д а н берді (Бұл да, 154). 

ДАНАГЕР  с  ы  н.  с  ө  й  л.  Данагөй. 

Дүниежүзілік ой-пікірдің де алға басуына 

зор ықпал жасаған бұл д а н а г е р [Фара-

би] жайында айтылар əңгіме толып жатыр 

(Білім жəне еңбек, 1974, 5, 25). 

ДАНАСЫ е т. с ө й л. Данасыну. Кубаға 

д а н а с ы п ақыл соққанымды айтсайшы 

(Жалын, 1974, 1, 54). 



ДАНИЯЛ з а т. з о о л. «Лань» бұғысы осы-

лай аталады (Т. Мұсақұлов, Биол. терм., 43). 

Д А Н Ы Ш П А Н С У   Д а н ы ш п а н с ы 

етістігінің қимыл атауы. 

ДАҢҒЫРАШЫ з а т. Даңғырада ойна-

ушы. Бағанағы кернейші мен д а ң ғ ы р а 

ш ы біз міндетімізден құтылдық дегендей 

тайып отырыпты (Т. Дəуренбеков, Сүмбіле, 

75). Жан-тəнімен беріле ойнаған д а ң ғ ы 

р а ш ы жігіт екі көзін тарс жұмып алыпты 

(Ə. Əлімжанов, Махамбет., 62). 



ДАҢҚҚҰМАРЛЫҚ  з  а  т.  Даңққа, 

мансапқа  əуестенушілік,  атаққұмарлық. 

Өздеріне қажетті жерлерін бадырайта ба-

яндап, сіздің д а ң қ қ ұ м а р л ы ғ ы ң ы з 

д ы əшкерелеуге тырысады (С. Ғаббасов, 

Қандауыр, 280). 



ДАҢҚҰРДАС  с  ы  н.  ж  е  р  г.  Түйдей 

құрдас,  жасты.  Жиырма  бестерде,  бы-

лайша айтқанда менімен д а ң қ ұ р д а с 

(К. Сегізбаев, Біз қалада., 14). – Үйбау-ау, 

үлкен қайнағам келіп қалыпты ғой, төрге 

шығыңыз, - деп шайып-жуып, Ардақ пен 

д а ң қ ұ р д а с ұлының бетінен сүйген (О. 

Бөкеев, Үркер, 113). 



ДАП з а т. м у з. Саз аспаптарының бірі. 

Қолдарында домбыра, скрипка, гармон, д а п,

дутар  секілді  алуан  түрлі  музыка  аспап-

тары... (С. Байжанов, Сыр мен сымбат, 90). 



ДАР  з  а  т.  Керілген  арқан  үстімен 

жүріп,  түрлі  өнер  көрсететін  ойын. 

Қазақстанның  оңтүстік  облыстарында



д а р ойыны кең тараған (Ө. Жолымбетов, 

Айгөлек, 92). 



ДАРА з а т. Басқа жерлерден ерекшеленіп 

тұрған  жер  (сай,  сала,  жыныс,  т.б.). 

Қазақтар тау аңғарындағы мұндай молынан 

созылған  жазық  алапты  «д  а  р  а»  да  деп 

атайтын  (Ə.  Асқаров,  Таңд., 280). Мына



д а р а д а арғы аталарымыздың оза көшіп, 

кең  жайлаған  шұрайлы  күзеуі  болған 

секілді (Бұл да). «Тоқам үйінің д а р а д а

бөлігніп  қалған  қошқарларына  аю  ша-

уыпты» дегенді естіп, қақпанымды көтере 

соған кеткем (М. Разданұлы, Алтай., 143).



ДАРА:  Дара  гүл.  б  и  о  л.  Бір-бірден 

өсетін  гүлдер.  Гүлдері  бір-бірден  өсіп 

жетілетін өсімдіктер бар. Бұлар – д а р а



г ү л д е р (Ботаника, 82). 

Дара  жынысты  гүлдер.  б  и  о  л.  Тек 

аналықтан  немесе  аталықтан  тұратын 

гүлдер.  Кейбір  өсімдіктердің  бір  гүлінде 

тек  аналықтар – аналық  гүлдер,  ал  басқа 

гүлінде  тек  аталықтар – аталық  гүлдер

болады. Мұндай гүлдерді д а р а  ж ы н ы с 



т ы  г ү л д е р деп атайды (Биология, 160). 

Дара жынысты өсімдіктер. б и о л. Тек 

аталығы немесе аналығы бар өсімдіктер 

тобы. 

Дара тұқымды жеміс. б и о л. Бір ғана 

тұқымы  бар  жеміс.  Тұқымының  санына 

қарай жемістер д а р а  т ұ қ ы м д ы  ж е 



м і с жəне көп тұқымды жеміс болып ажы-

ратылады (Биология, 14). 



ДАРАҚТА е т. Дарақ болып өсу; үлкею. 

Ал ол болса колхоз бағына жаңа шаншыған 

шығымтал шыбық секілді тамырын күнде 

тереңдетіп, жапырағын күнде жайқалтып, 



д а р а қ т а п барады (М. Қуанышбаев, 

Тайталас, 136). 



150

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

ДАРАҚЫШЫ  с  ы  н.  с  ө  й  л.  Клоун. 

Менің мына түрімді көрген балалар цирктің 



д а р а қ ы ш ы с ы н көргендей мазақтамай 

ма? (Б. Соқпақбаев, Балалық., 78). 



ДАРАШЫ з а т. с ө й л. Дарға (дараға) 

асушы ≈ Алаңға қайта келіп д а р а ш ы л а р

өз міндеттерін атқарды. 



ДАРҒА  с  ө  й  л.  Дар.  Таңертеңгі 

салқыннан  əбден  мұздап  қалған  екі  бала 

енді əлгі мінбенің жанындағы д а р ғ а н 

ы көрді. Д а р ғ а қасында екі қолы артына 

байланған, шашы өсіп кеткен келісті біреу 

тұр (І. Есенберлин, Алмас., 172). 

ДАРҒАБАСЫ з а т. Ұрыларға, қылмыс 

жасаушыларға  тапсырыс  беруші  адам. 

Ұрыларды д а р ғ а б а с ы жұмсаған жағ-

дайда  зəбірленуші  би  алдында  ұрланған 

малын ұрылардан емес, д а р ғ а б а с ы д а н

өндіруді талап еткен (Қаз. этнография., 1, 607). 

ДАРДАҢ:  Дардаң  қабырға.  Ұзын 

қабырға.  Ол  қос  қарыс  болат  кездіктің 

сағағын д а р д а ң  қ а б ы р ғ а ғ а бір-ақ 

тіреді (А. Сейдімбек, Аққыз, 61). 

ДАРДИТУ Дардит етістігінің қимыл 

атауы. Мақтағанда д а р д и т у д а й-а қ

  дардитады,  ал  сол  қолпаштаған  авторы-

нан  келтірілген  өлең  цитатаны  оқысаң, 

ол  жаңағы  пікіріне  үш  қайнаса  сорпасы 

қосылмас көк жасық (М. Əлімбаев, Көңіл 

күнд., 200). 

ДАРҚАНҒОЙ  с  ы  н.  Тым  дарқан, 

кеңпейілді,  жомарт.  ≈  Д  а  р  қ  а  н  ғ  о  й 

ағамыз  біз  барысымен  бір  қойын  сойып 

тастады. 

ДАРҚАНҒОЙЛЫҚ  з  а  т.  Шектен 

асқан  дарқандық,  жомарттық.  Партия 

мүшесі... кемшіліктерді батыл ашып, олар-

ды, қалайда жоюға, д а р қ а н ғ о й л ы қ қ а,

дандайсушылыққа,  тоқмейілсушілікке, 

жерлестікке қарсы күрес жүргізуге міндетті 

(СОКП Уставы, 6). 



ДАРУҒА  з  а  т.  к  ө  н  е. 1. Ауылдан 

үлкен,  ауданнан  кішірек  аймақ.  Қай  д  а

р у ғ а д а қанша тархан бар екенін санады

(Ə. Кекілбаев, Елең-алаң, 201). 2. Даруғаны 



билеуші,  басқарушы.  Осы  мемлекеттің 

отырықшы-егіншілік  аймақтарында  д  а 



р у ғ а – қаладағы, аймақтағы хан қойған 

билеуші, қала істерін басқарушы маңызды 

əкімші адам болған. Д а р у ғ а н ы ң мін-

деті алым мен басқа да салықтарды жинау 

жəне  тəртіпті  бақылау  болған  (ҚазССР 

тарихы, 2, 198). 



ДАРУҒАЛЫҚ  з  а  т.  к  ө  н  е.  Даруға 

басқарушылық, əкімдік. Əскердің д а р у ғ а 

л ы ғ ы н а Сарық Бас бір мырза итаршыны 

тағайындады (Жалын, 1988, 1, 65 б). 



ДАРХАМ з а т. к ө н е. Темір ұстасы. 

Баланың əкесі мен сол ауылдың д а р х а м ы

(темірші ұста) өздері белгілі бір күнді белгі-

лейді (Бабырнама, 81). Мен сондағы д а р -



х а м н ы ң үйіне түстім (Жалын, 1988, 1, 62). 

ДАРЫЛДАҢҚЫРАУ  Дарылдаңқыра 

етістігінің  қимыл  атауы  (Ө.  Қанахин, 

Жүрек қалауы, 19). 



ДАРЫМШЫЛЫҚ  з  а  т.  Ем-дом 

жасаушылық, емшілік. Д а р ы м ш ы л ы қ

қасиеттің  күшіне  халық  сенімін  онан  əрі 

арттыра түсу мақсатымен бір қыдыру өтірік 

аңыздар да айтылған (Х. Арғынбаев, Қаз. 

мал. шар., 166). 

ДАРЫТУШЫ з а т. Бір нəрсені нысанға 

тигізуші. Садақ оғын д а р ы т у ш ы бала, 

күлімдеп қарап тұр (А. Бекбосынов, Ауы-

лым., 123). 

ДАСТАНШЫЛДЫҚ  з  а  т.  Дас-

тан  жазушылық,  дастанды  жыр  ғып 

айтушылық. Кенекеңнің жыраулық, д а с 

т а н ш ы л д ы қ, айтыскер сыпаты мен 

жыр өрнектеріне де арнайы тоқталғанымыз 

жоқ  (Жұлдыз, 1974, 5, 197). С.  Мұқанов 

өзінің  зерттеулерінде  шығыс  əдебиетінің 

қазақ  əдебиетіне  жасаған  ықпалын  д  а  с

т а н ш ы л ы қ, ғазалшылық, ғибратшылық 

деп үш топқа бөліп жүйелеп түсіндіргені 

мəлім (Р. Бердібаев: ҚазССР ҒА Хабарлары, 

1975, 3, 10). 




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   168




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет