Канат Тасибеков

ГЛАВА ХІV.  
РУ ТҰРАЛЫ ТАПҚЫР СӨЗДЕР –  
поговорки о родах 
Адай қорықса Бекет дейді,  
[Адай в опасности зовет Бекета, 
  Бекет те айтқандарын екі етпейді.  
Бекет не оставляет их просьбы без ответа] 
Адайдың бейіттерін көргенде өлгің келеді. 
[Когда видишь мавзолеи Адаев хочется самому туда лечь] 
Айдабол, ас ішкенде пайда бол. 
[Айдабол – появись, когда сядем за стол] 
Айдабол, Қаржас – емшектес. 
[Айдабол, Каржас – молочные братья] 
Аққу менен қаз егіз, Адай менен Таз егіз. 
[Лебедь и гусь – близнецы, Адай и Таз – близнецы] 
Алыс-беріс қыламын десең, Жаныспен жекжат бол, 
[Хочешь торговать породнись с Жанысами, 
  ұрыс-керіс қыламын десен, Ботбаймен жекжат бол.  
хочешь враждовать породнись с Ботбаями] 
Арғын – адыр, Қыпшақ – шадыр.  
[Аргын – грубит, Кипчак – сердит] 
Арғын – аға, Қыпшақ жаға. 
[Аргын – старший брат, Кыпшак – опора] 
Арғындар аса қонды, Шөмекей баса қонды. 
[Аргыны раскинули аулы вольно, Шомекеи где пришлось] 
Арғынның арулары ашаң келеді, ұнатқанына босаң келеді.  
[Аргынские красавицы стройны, к тому, кто им понравится, они очень добры] 
Аспан үстінде – Құдай, жер астында – мұнай, 
[Бог на небе, нефть под землей, 
  ортасында – Адай, қалғаны қурай. 
Адай на земле, остальные где?] 
Аспандай Арғын, жұлдыздай Қыпшақ.  
[Аргыны как небо, Кипчаки как звезды] 
Атығай, Қарауыл, екеуін қоссаң бір ауыл 
[Атыгаи, Караулы вместе образуют аулы] 

 
135 
Атығайдың ішінде əәншімін деме, 
[Среди Атыгаев не заикайся, что поешь, 
  Қарауылдың ішінде діндармың деме, 
среди Караулов не говори, что богослов, 
  Керейдің ішінде орысша сөйлеме. 
среди Кереев, что знаешь много русских слов] 
ƏӘйдеркені асқа қой, шөмішпенен басқа қой 
[Айдерке пусти к столу и поварешкой ему по кумполу] 
ƏӘзірейіл барда – жаным бар деме,  
[Рядом с архангелом Гавриилом промолчи про свою жизнь, 
  Жалайыр барда – малым бар деме. 
рядом с Жалаиром промолчи про свой скот] 
ƏӘлім алдында аузыңды тый  
[В присутствии Алима лучше помолчать] 
ƏӘлім түйе қарағаны бір үйлік  
[Осмотр верблюда Алимом – целая история] 
Бақайдын бəәрі бұзық, Көшейлер жарты бұзық. 
[Бакаи все шалопаи, Кошеи – наполовину] 
Балта екен, Түйте екен, шеттерінен ит екен. 
[Да Балта, да Туйте, да собаки вы все] 
Бес Тарақты – алты отты. 
[Пять Тарактов – шесть очагов] 
Бөрі бауырын жеген Шапырашты. 
[Отведавшие печень волка шапрашты] 
Арғыннан əән таңда, Қызайдан қыз таңда.  
[У Аргынов песни хороши, у Кызаев девушку бери] 
Арғын-Найман аталас, Найман-Керей енелес. 
[У Арғынов и Найманов отцы – братья, у Найманов и Кереев матери – сестры] 
и обычно добавляется  
  енелестер еніп сөйлесер, аталастар ат үстінде сөйлесер. 
[у кого матери сестры – беседуют доверительно, у кого отцы братья – переговаривают не спешиваясь /враждебно/] 
Ас бұзылса – тұз түзейді, Байұлы бұзылса – Беріш түзейді. 
[Испортится еда – соль исправит, испортится Байулы – Берш исправит] 
Атқа мінер қыз Арғыннан табылар,  
[Аргынка молодая пойдет с тобой в поход, 
  аттанарда жаныңнан табылар.  
но соберешься ты домой, она с тобой пойдет] 
Есентемір мен Адай Беріштің қолында өскен.  
[Есентемир и Адай выросли на руках у Берша] 
Ет жаманы – көмекей, ел жаманы – Шөмекей.  
[Плохое мясо – гортань, плохой род – Шомекей] 
Жəәдік пен Жантекей кісі өлтірсе,  
[Если Жадики с Жантекеями человека убьют, 
  Қарақас пен Молқы құн төлейді. 
Каракасы и Молки за них выкуп внесут] 
Жазығы Жалайыр болғаны. 
[Вся его вина в том, что он Жалайыр] 
Жаныс – маңдайы кере қарыс. 

 
136 
[Жанысы – семь пядей во лбу] 
Жаныс кетсе, орнына Жаппас қонар. 
[Откочуют Жанысы, на их место придут Жаппасы] 
Жаппас жатқан түйеге міне алмас,  
[Жаппас на лежащего верблюда влезть не может, 
  көтенінен теппесе, тұра алмас. 
пока под задницу не пнешь, встать не может] 
Жемді ат жеп, жүкті есек көтереді, 
[Лошадь съест зерно, ишак груз отнесет, 
  қазыны Төре жеп, олжасын Төлеңгіт көтереді.  
Торе съест казы, Толенгит трофей возьмет] 
Жетім қозы қой болды, Қоңырат та ел болды. 
[Ягненок-сирота стал бараном, Коныраты тоже стали родом] 
Жылан жеген Жолымбет. 
[Жолымбеты – съевшие змею] 
Қаңлы арбаға ханмен бірге мінеді. 
[Канлы на повозку садятся вместе с ханами] 
Қаңлы бар жерде кəәде бар. 
[Где есть Канлы – там есть дары] 
Қаракесек қап-қара күңнен туған,  
[Каракесеки родились черные от солнца, 
  Казыбегі би болып бетін жуған. 
их Казыбек, став бием, отмыл] 
Қарасу қайнай-қайнай сабын болар, 
[Мыло сваришь из пустой воды, 
  қазақтың ең жаманы Табын болар. 
худшие казахи Табыны] 
Керейден ұл туса, ағашқа күн туады. 
[Если родится Керей, будет кому лес защитить] 
Қарадан хан болған – Тобықты Құнанбай.  
[Тобықтинец Кунанбай – тот, который из грязи вылез в князи] 
Қазақ болсаң – Керей бол, алты алашқа мерей бол.  
[Быть казахом – так Кереем, для всех казахов добродеем] 
Қойдай Керей, қозыдай Уақ. 
[Кереев как овец, Уаков как ягнят] 
Қозғанбыз, жұрттан озғанбыз. 
[Мы Козганы всех обогнали] 
Киіз аяқ Ақша. 
[Акша на войлочных ногах] 
Қыз сұлуы Шақшақта, ат жүйрігі Қыпшақта. 
[Когда красавицы у Шакшаков, скакуны у Кипчаков] 
Қызылбөрік туғанда Жөйіт жылапты. 
[Где Кызылборик родился – Жоит заплакал]  
Қызылбөріктің ертоқымы бір кісіні алдайды. 
[Даже седло у Кызылборика способно обмануть одного человека] 
Қыпшақтың жақсылары – Қаңлылар. 
[Лучшие из Кипчаков – Канлы] 

 
137 
Құдай артық жаратқан, Түгелбай мен Баянды 
[Бог дал с лихвой Тугелбаям с Баянды 
  алып келді союға, ортекедей қоянды 
даже зайчика гостям они жертвовать горды] 
Қу қамысқа Құран оқытқан Албан. 
[Албаны – заставившие молиться сухой камыш] 
Малда жатаған жаман, адамда Қатаған жаман.  
[Скот плохой – ростом мал, человек плохой – Катаган] 
Мырза – бір аяқ айранға риза. 
[Мырза – за чашку айрана благодарен донельзя] 
Найман қу ма, сайтан қу ма?  
[Кто хитрее: Найман или шайтан?] 
Найманның қызын алған жұмаққа барады.  
[Кто на Найманке женился, после смерти в рай попадет] 
Ожаннан қыз туса, Қарамайыннан сүйінші,  
[У Ожанов девочка родилась – Карамаям невестка, 
  Қарамайыннан қыз туса, Ожаннан сүйінші.  
у Карамаев девочка родилась, Ожанам невестка] 
Оқ-дəәрі отпен бірге жатпайды, 
[Пороху не лежать у огня, 
  Қожа мен Төре бір ауылға батпайды. 
Коже и Торе в одном ауле нельзя] 
Рамаданның өлген өлігі жеті кісіні алдаған. 
[Рамадана покойного прах семь человек оставил в дураках] 
Сөз маржаны Тобықтыда, бөз арзаны Бұқарада.  
[Ткань дешевую найдешь в Бухаре, слова жемчужины в Тобыкте] 
Сайтан таппағанды Сатай табады.  
[Сатай найдет то, что черт не найдет] 
Сүйіндіктің сүйкемесінен сақта. 
[Храни бог от неприязни Суйиндыка] 
Сүйіншəәлі шуылдақ, қазан-қазан қуырдақ, 
[Шумные Суиншалы, куырдака полные казаны, 
  қамшыменен бір салсан, шекесі кетер дуылдап. 
а плетью вытянешь разок, искривится от обиды роток] 
Танысаң – Адаймын, танымасаң – құдаймын. 
[Если знаешь меня – тебе я Адай, не знаешь – меня за бога считай] 
Тегімді сұрасаң, Торымын, Құдайдан басқаның зорымын. 
[Если спросишь о предках – я Торы, выше меня только бог] 
Тобықты Найманды қызық үшін сабайды. 
[Тобыктинцы бьют Найманов просто для развлечения] 
Тобықтының ақылы сабасаң кіреді. 
[Тобыктинцы только после взбучки умнеют] 
Тобықтының жонына қамшы тимесе құтырып кетеді. 
[Если Тобыктинца не вытянуть плетью по спине, он беситься начинает] 
Тойды Албан бастасын, Албан бастамаса Алжан бастасын. 
[Пусть начинает той Албан, ну не Албан – тогда Алжан] 
Томай, жегені тоң май. 

 
138 
[Тамай –топленое масло кушай] 
Төре болмаса, Тарақты төре болуға жарайды. 
[Если не будет Торе, Таракты могут их заменить на троне] 
Тышқан құтырса мысық бар, Адай құтырса Ыссық бар. 
[На распоясавшихся мышей кошка управа, на Адаев Ыссыки управа] 
Түйеге қатар-қатарынан тұз бермеңіз,  
[Всем верблюдам подряд соль не давайте, 
  Табыннан қыз алмаңыз, қыз бермеңіз. 
у Табынов невест не берите, девушек им не отдавайте] 
Тілет – итке мінет 
[Тилеты – на собаках ездят] 
Шөп жаманы – селеу, ел жаманы – Тілеу  
[Из трав ковыль вредный, из родов Тилеу вредный] 
Шапырашты  дегенің некесі жоқ,  
[Шапрашты без брака рождены, 
  өзі сары келеді, шекесі жоқ. 
они светлы и стройны] 
Шекті көп пе, шегіртке көп пе?  
[Кого больше, Шекты или саранчи?] 
Шымыр көп пе, шыбын көп пе?  
[Кого больше, Шымыров или мух, 
  Сиқым көп пе, киқым көп пе? 
кого больше, Сикымов или крошек] 
Ысты, тақиясын бұтына қысты 
[Ысты – тюбетейку зажал в промежности]
. 
 

 
139 
БИБЛИОГРАФИЯ 
1. ƏӘлімқұлов Б., ж.б. Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл. Санат, 1994 
2. Бегманов Қ. Этнографпен əәңгіме. Дəәстүр, 2010 
3. Бизақов С. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. Арыс, 2005 
4. Бизақов С. Көніл-күй лебіздерін білдіретін сөз орамдары. Самара-принт, 2007 
5. Бизақов С. Қазақ тілі қандай тіл? Арыс, 2010 
6. Жүсіпова Б.Ж. Қазақ халқының салт-дəәстүрлері. Көшпенділер, 2007 
7. Кенесбаев І. Фразеологиялық сөздік. Арыс, 2007 
8. Кенжеахметұлы С. Жеті Қазына, 3 т. Ана тілі, 2007 
9. Кенжеахметұлы С. Қазақтың салт-дəәстүрлері мен əәдет-ғұрыптары. Атамұра, 2010 
10. Қожахметова Х., ж.б. Қазақша - орысша фразеологиялық сөздік. Мектеп, 1988 
11. Қоңыров Т. Тұрақты теңеулер сөздігі. Арыс, 2007 
12. Сауранбаев Н., ж.б. Русско-казахский словарь. Дайк-пресс, 2005 
13. Сейдімбек А. Қазақтың ауызша тарихы. Фолиант, 2008 
14. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдер сөздігі. Елтаным баспасы, 2010 
15. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мəәдени аспектілері сөздігі. Елтаным баспасы, 2010 
16. Смағұлова Г. Қазақ фразеологиясы лингвистикалық парадигмаларда. Арыс, 2010 
17. Смайлова А. Қазақтың мақал-мəәтелдері. Көшпенділер, 2005 
18. Смайлова А. Қазақтың мақалдары мен мəәтелдері. Көшпенділер, 2008 
19. Сыздыкова Р., Хусаин К. Казахско-русский словарь. Дайк-пресс, 2002 
20. Тұрманжанов Ө. Қазақтың мақал-мəәтелдері. Білім, 2004 
http://www.aktilek.kz/ 
http://www.ana-bala.kz/ 
http://www.atazholy.kz/ 
http://www.baiolke.com/ 
http://www.elim.kz/ 
http://www.elrayi.kz/ 
http://www.kayranelim.kz/ 
http://www.kaz-tili.kz/ 
http://www.kazakh.people.com.cn/ 
http://www.kazakh.ru/ 
http://www.menkazakpyn.ucoz.kz/ 
http://www.meyram-kz.ru/ 
http://www.mtdi.kz/ 
http://www.muftyat.kz/ 
http://www.qogam.kz/aleumet/qazak-ayeli/ 
http://www.ru.abyroi.kz/ 
http://www.russian.xjts.cn/ 
http://www.soylem.kz/ 
http://www.suhbat.kazakhsoft.com/ 
http://www.tildes.kz/ 

 
140 
Канат ТАСИБЕКОВ 
 
СИТУАТИВНЫЙ КАЗАХСКИЙ 
 
Осы жинағымды дайындауда қосқан енбегі  үшін досым  
Өміртай  Қапарұлына ерекше достық көңілімен алғысымды білдіремін. 
 
Художник 
Беғалы Ерсұлтан 
Корректоры: 
 Утебаева Гүлжан 
Новикова Светлана 
Розинкина Валентина 
Верстка: 
Каимова Нургуль 
 
Подписано к печати 02.11.2011 г. Формат 60х84 
1
/
16 .
.  
Бумага офсетная 65 г. Печ.л. 16,25. Тираж 1000 экз. 
 

 
141 
С электронной версией книги вы можете ознакомиться в Интернете на сайте 
www.sitkaz.kz 
Для  участия  в  обсуждении  материалов  книги,  обращения  с  вопросами  и  предложениями,  а 
также для приема заказов: 
 
телефоны:  
 8 (727) 329-30-98, 267-14-78; 
мобильный:  
8-700-400-42-93; 
e-mail: 
  
sitkaz@mail.ru; 
почтовый адрес:  050000, г. Алматы, Главпочтамт, а/я 264.