Казахский национальный

219 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
обработки множества полученных результатов. 
Эта  реакция  «отражает  тотальную  языковую 
компетентность,  или  знание  языка,  в  обследо-
ванной  массе  индивидуальностей,  но  одновре-
менно  является  “собственностью”  каждой  из 
этих  индивидуальностей,  хотя  каждая  из  них 
формально  (в  эксперименте)  участвует  только 
одной реакцией… Именно наличие такой сети в 
голове  среднего  носителя  языка  позволяет  ему 
понимать  и  воспроизводить  тексты,  понятные 
всем членам языковой общности» 
4. 
В нашем пилотажном исследовании приняло 
участие 20 человек  (студенты,  пенсионеры, 
работающие  люди  с  высшим  образованием). 
Для  подтверждения  гипотезы  о  возрастном 
характере  уменьшения  степени  частотности 
употребления слов мы расширили диапазон ис-
следования  и  включили  в  качестве  респон-
дентов  школьников  и  взрослое  население  раз-
личных  социальных  слоёв.  Респонденту  пред-
лагалось  отметить  некоторую  информацию  о 
себе, а именно: пол, возраст, образование (сред-
нее,  высшее).  Всего  было  опрошено 104 чело-
века.  В  ходе  обработки  полученной  инфор-
мации были выбраны 100 анкет. «Тщательное и 
точное научное описание определенного языка, 
- отмечал в свое время  Р. Якобсон, - не может 
обойтись  без  грамматических  и  лексических 
правил,  касающихся  наличия  или  отсутствия 
различий между собеседниками с точки зрения 
их социального  положения, пола  или возраста; 
определение  места  таких  правил  в  общем 
описании  языка  представляет  собой  сложную 
лингвистическую  проблему» (цит.  по: [4]).Все 
опрашиваемые были разделены на  возрастные 
и социальные категории: 
1) 1995 - 2003 г.р. – ученики  школы; 
 2) 1989 -1995 г.р. – студенты; 
3) 1953-1989 г.р. –  люди, не имеющие выс-
шего образования; 
4) 1953-1989 г.р. – люди,  получившие  выс-
шее образование; 
5) 1922…1952 г.р. – пенсионеры. 
Согласно  существующим  методикам, «со-
бранные  данные  сводятся  в  таблицы  и  подвер-
гаются  обработке – ручной,  если  этих  данных 
немного,  или  механизированной,  которая  при-
меняется  при  массовых  социолингвистических 
обследованиях. Затем следуют математико-ста-
тистическая  оценка  полученного  материала  и 
его содержательная интерпретация, с помощью 
которой  исследователь  выявляет  зависимость 
между использованием языка и определенными 
социальными характеристиками его носителей» 
4.  Следующим  этапом  стал  математический 
подсчёт полученных данных, где к 100%  соот-
носили  процент  владения  каждой  лексической 
единицей. 
Анкетирование показало следующие резуль-
таты: 
 
№ 
Слово 1 
гр. 2 
гр. 3 
гр. 
 
 
Знают  
% 
Употр.  
% 
Знают% 
Употр.% 
Знают 
 % 
Употр. 
 % 
1 
Блат 
76 
59 75 37 90  85 
2 
Валютчик 
88 
39 50 12 85  45 
3 
Видеолента  94 
39 87 37 85  55 
4 
Вождь 
98 
59 100 37 90  55 
5 
ВЦИК 
29 
18 37 12 25  5 
6 
Генсек 
39 
22 87 12 55  20 
7 
Гласность 
61 
29 100 75 95  55 
8 
Директива  18 
4  75 12 40  25 
9 
Дружина 92 
41 
100 
0 
90 
45 
10 
Единоличник 90 
43 100 62 90  65 
11 
Ежовщина  10 
2 12 0 10  0 
12 
Звено 
96 
61 100 75 95  70 
13 
Империализм 65 
14 100 62 80  25 
14 
Исполком 33 
4 
100 
12 
65 20 
15 
КГБ 
78 
49 100 37 90  60 
16 
Колхоз 
100 
76 87 75 100  90 
17 
Комсомол 
57 
24 100 50 100  55 
18 
КПСС 
47 
12 87 25 70  35 
19 
Лимита 
33 
16 50 12 55  15 
Критерии пассивизации лексики русского языка на современном этапе
 

220 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
20 
Октябрёнок 55 
2 87 0 100 30 
21 
Осведомитель 
65 
31 100 50 80  45 
22 
Партийность 63 
2  87 37 65  20 
23 
Передовик  39 
14 87 25 90  50 
24 
Плановик 
45 
12 75 25 100  40 
25 
Политбюро  41 
12 87 25 15  15 
26 
Рублёвка 
92 
76 100 62 80  45 
27 
Социалист  59 
24 100 62 70  03 
28 
Спекулянт  78 
41 87 75 95  55 
29 
СССР 
96 
71 100 62 95  85 
30 
Стольник 
76 
67 87 62 100  95 
31 
Талон 
88 
69 100 62 100  95 
32 
Шарага 
69 
41 100 50 90  75 
33 
Юннат 
22 
10 50 25 60  20 
34 
ВЛКСМ 
4 
2 37 0 50  15 
35 
Очередь 
100 
98 100 87 100  100 
36 
Хозрасчёт 
47 
18 100 25 70  25 
37 
Погромный  27 
14 75 25 65  25 
38 
Горкомовский 10 100  50  0 
35 
15 
39 
Советский  90 
57 100 50 100  85 
40 
Выбить 
94 
76 100 87 90  90 
41 
Выбросить  2 90 100 75 100  100 
42 
Достать 
2  90  100 100 95 
95 
 
В  группах 1-3, куда  мы  отнесли  учеников 
школ,  студентов,  а  также  людей  без  высшего 
образования, узнавание слов значительно отли-
чается от групп 4,5, что, на наш взгляд, объяс-
няется  разницей  в  возрасте  информантов.  
 
Именно это является одним из главных показа-
телей  движения  в  языковой  системе,  несоот-
ветствия языковой картины мира информантов, 
имеющих разный социальный статус. 
 
№ 
Слово 4 
гр 5 
гр 
 
 
Знают 
% 
Употр
. 
% 
Знают 
% 
Употр. 
% 
1 
Блат 94 83 
100 
100 
2 
Валютчик 83 
28 
75 75 
3 
Видеолента 89 
72 
50  50 
4 
Вождь 100 72 
100 
75 
5 
ВЦИК 39  6 
100 
25 
6 
Генсек 72  22 
100 
50 
7 
Гласность 94 
78 
75 50 
8 
Директива 94 
67 
25 100 
9 
Дружина 94 
61 
75 
50 
10 
Единоличник 100 
89 
100  75 
11 
Ежовщина 44 
17 
100 
50 
12 
Звено 94 72 
100 
75 
13 
Империализм 89 
56 
75  25 
14 
Исполком 78 
28 
100 
50 
15 
КГБ 89 
61 
100 
75 
16 
Колхоз 94  94 
100 
100 
17 
Комсомол 89 
33 
100 
100 
18 
КПСС 89  22 
100 
75 
19 
Лимита 72  22 
75 
50 
С. С. Койлыбаева

221 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
20 
Октябрёнок 94 
0 
100 25 
21 
Осведомитель 94 
50 
75 
50 
22 
Партийность 89 
17 
100  75 
23 
Передовик 83 
39 
100 
75 
24 
Плановик 94 
39 
100 
0 
25 
Политбюро 78 
11 
100 75 
26 
Рублёвка 89 
60 
50 
50 
27 
Социалист 78 
11 
50 25 
28 
Спекулянт 94 
33 
50 75 
29 
СССР 94  89 
100 
75 
30 
Стольник 94 
89 
100 
75 
31 
Талон 94  83 
100 
75 
32 
Шарага 94  61 
100 
100 
33 
Юннат 67  33 
50 
100 
34 
ВЛКСМ 55 
61 
50 
0 
35 
Очередь 94 
89 
75 
100 
36 
Хозрасчёт 78 
33 
100 
25 
37 
Погромный 61 
33 
50  25 
38 
Горкомовский 67 
22 
50 
0 
39 
Советский 89 
78 
75 50 
40 
Выбить 94  94 
100 
100 
41 
Выбросить 100 
100 
100 
100 
42 
Достать 94  94 
100 
100 
 
Полученные  статистические  данные  позво-
ляют сделать следующие выводы, которые одно-
временно  представляются  нам  и  основными 
критериями для обоснования процесса пассиви-
зации: 
1.  Степень  архаизации  слов  в  зависимости 
от социальных и возрастных причин различна. 
2. Можно выделить несколько групп слов по 
степени  употребляемости,  по  параметру  «знаю», 
но  «не  употребляю»,  то  есть  важен  количест-
венный  показатель  в  формировании  слов,  по-
степенно выходящих из употребления. 
3.  У  групп  №№ 4, 5 (люди  с  высшим  обра-
зованием  и  пенсионеры)  степень  архаизации 
выражена менее ярко, то есть у данной группы 
исследуемые  слова    находятся  пока  еще  в  ак-
тивном  употреблении  в  силу  возрастных  и  со-
циальных причин, данная группа респондентов 
использует  в  речи  знакомые  и  привычные 
слова,  в  то  время  как  для  школьников  такая 
лексика  непонятна  и  вызывает  трудности  в  ее 
понимании.  Данная  особенность  непосредст-
венно указывает  на  процесс пассивизации, пред-
ставленный зримо и очевидно, когда наблюдается 
постепенность ухода слова в пассивный запас. 
4.  Предложенный  анализ  дал  возможность 
выделить 3 основные  группы  слов  по  степени 
архаизации,  а  при  помощи  полученных  ассо- 
 
 
циаций  выделить  семантические  сдвиги  (раз-
ницу в понимании). 
В составе лексики, уходящей в пассив, можно 
выделить группу слов (типа ежовщина, ВЛКСМ), 
относящихся  к  историзмам,  параллельно  с  ко-
торой  существует группа слов, знакомых и ис-
пользуемых  носителя  современного  русского 
языка  в  речи.  Тем  не  менее,  отмечаются  су-
щественные различия в знании и употреблении 
подобной лексики в целом.  
Из  сказанного  можно  сделать  общий  вывод 
о  том,  что  слова,  находящиеся  в  процессе  пас-
сивизации,  в  основном  знакомы  респондентам, 
но  менее  употребительны,  что  и  говорит  о 
неполной  (а  скорее  начальной  стадии)  их 
архаизации, которую мы и называем процессом 
пассивизации.  В  связи  с  этим  и  с  учетом  сте-
пени  архаизации  через  стадию  пасивизации 
(постепенного  затухания  употребительности) 
мы  выделяем  три  основных    разряда  слов:  
1) лексические единицы, устаревшие, неизвест-
ные и не употребляемые в речи; 2) лексические 
единицы,  находящиеся  в  употреблении  и  по-
тому  практически  понятные  в  целом  всем  но-
сителям  языка; 3) лексические  единицы,  уста-
ревшие  в  новейший  период  развития  русского 
языка или имеющие тенденцию к устареванию 
на  названном  этапе  языковой  эволюции  (в  ре-
Критерии пассивизации лексики русского языка на современном этапе
 

222 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
зультатах  анкетирования  они  соответствуют 
ответу «знаю, но не употребляю»). 
Таким  образом,  характерная  черта  социо-
лингвистики  второй  половины  ХХ    столетия 
 
«переход от работ общего плана к эксперимен-
тальной  проверке  выдвигаемых  гипотез,  мате-
матически выверенному  описанию конкретных 
фактов.  По  мнению  одного  из  представителей 
американской социолингвистики Дж.Фишмана, 
изучение  языка  под  социальным  углом  зрения 
на  современном  этапе  характеризуется  такими 
чертами,  как  системность,  строгая  направлен-
ность  сбора  данных,  количественно-статисти-
ческий  анализ  фактов,  тесное  переплетение 
лингвистического и социологического аспектов 
исследования» 
4.  Поэтому  социолингвисти-
ческий  подход  является  залогом  верификации 
полученных  результатов  и  предоставляет  объек-
тивную  языковую  базу  для  исследования  заяв-
ленной  категории,  что,  собственно,  мы  и  по-
пытались  показать  своим  материалом,  связан-
ным  с  процессом  пассивизации  лексики  на  со-
временном этапе. Как подчеркивает Л.П. Крысин, 
«Социолингвистический  аспект  может  быть 
внесен  и  в  некоторые  традиционные  направле-
ния  русистских  исследований.  Это  актуально 
именно  на  современном  этапе  развития  нацио-
нального русского языка» 
6.   
 
Литература: 
 
1.  Гайнуллина  Н.И.  Лексикология  русского  
 
 
 
 
 
языка:  Уч.  пос.  для  студентов  филологи- 
ческих  факультетов  университетов. – Ал-
маты, 2003. – 223 с. 
2.  Бабенко  Л.Г.  Лексикология  русского  языка: 
Уч. пос. – Екатеринбург, 2008. – 125 с. 
3.  Сулейменова  Э.Д.,  Шаймерденова  Н.Ж., 
Смагулова  Ж.С.,  Аканова  Д.Х.  Словарь  со-
циолингвистических  терминов.  Изд. 2-е,  доп. 
и перераб. – Алматы, 2007. – 330 с. 
4.  Электронный  источник: 
http://www.rusword. 
com.ua
 
5.  Сон  С.Ю.  Этапы  и  процедура  социолин-
гвистического  анализа:  Уч.  пос.  по  курсу 
«Социолингвистика»  для  магистрантов  фи-
лологического  факультета. – Алматы, 2003. 
– 43 с. 
6.  Крысин  Л.П.  О  перспективах  социолин-
гвистических  исследований  в  русистике // 
Русистика,  № 2.: Сборник  статей. – Берлин, 
1992.– С. 96-106.   
* * * 
Мақалада тiлдiң сөздiк құрамындағы архаизация про-
цесі  қаралады,  тарихи    өзгерiстердiң  ықпалымен  болған  
сөздiң  белгiлерi,  тiлден  тыс,  әлеуметтiк-тарихи  сипаттың 
мерзiмдi  факторлары  есепке  алынады.  Тiлдiң  бас  функ-
циясын  есепке  ала  отырып,  сыртқы  белгiлерге  арналған 
лексиканы жүйелейдi және қоғамдағы қарым-қатынастың 
құралы болып табылады. 
* * * 
This article considers the archaism process of the lan-
guage vocabulary, historical changes in it, features of the  
word are taken into account, due to the extra-linguistic factors, 
social-historical character. The lexicon systematized on 
external features, considering the main function of language as 
a means of communication and functioning in society. 
 
 
Ғұмар Қараштың азаттықты аңсаған туындылары 
 
А. А. Оспанова 
 
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың PhD докторанты, Алматы, Қазақстан 
 
Аннотация.  Мақалада  ХХ  ғасыр  басындағы  қазақтың  көрнекті  ақыны  Ғұмар  Қараштың  ұлт 
азаттығын жырлау үрдісі зерделенеді. 
 
ХХ ғасыр басындағы ұлт-азаттық мұрат, оның 
әдеби туындыдағы мазмұнына түрікшілдік идея-
сының қатысы бар. Қазақтың тұрмысы, тағдыр-
теперіші туарлы кең толғайтын  Ғұмар Қараш-
тың  шығармаларындағы  түрікшілдікті  осыдан 
көреміз.  
«Неден  қорқам?», «Саған  не  болды?», «Кө-
реміз  бе?», «Түсінбеймін»  т.б.  өлеңдерінде  қа-
зақ халқының өнінен тарихы, бүгіні, болашағы  
 
талданып, болжанып келіп қауіп айтылады, өкі-
нішті күйлер баяндалады.  
Ғұмар  Қараш  «Неден  қорқам?»  өлеңінде 
тұспалдап,  астарлап  отырып,  нақты  құбылыс 
туралы  сөз  етіп  отырғандай  көрінгенімен,  за-
манның  райын,  қазақтың    құбылған  уақыттың  
құрбандығы есебіндегі шарасыз күйін төгеді.  
Мезгілсіз ерте тұрған  таңнан қорқам, 
Жауынсыз құр желдеткен шаңнан қорқам. 
«Таң туды, мезгіл жетті» деп адасып, 
Құрылған қараңғыда заңнан қорқам. 
Істері адамдыққа жараспаған, 
С. С. Койлыбаева

223 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
Жануар – екі аяқты аңнан қорқам 
Жарлы  мен  байды  теңгеріп  жатқан  жайға  
ақын  иланбайды.  Аспаннан  жұмақ  түспейді, 
сырттан таңған салт қазаққа келмейді деген ой 
– өлеңнің өзегі. 
Ұжмақ көптен жерге еңбек емес,  
Мезгілсіз бір нәрсе де  келмек емес. 
Өзің ту, ұл тусаң да, қыз тусаң да, 
Әкеліп біреу саған бермек емес. 
Ұжмақ деп Ғұмар Қараш жаңа заман, жат саяси 
құрылымды    айтады.  Табиғи  дамуға  көлденең-
нен киліккен өзгерісті  ақын жаны қабылдай ал-
майды.  
«Саған  не  болды?»  өлеңінде  Ғұмар  Қараш 
еліне  сауал  тастап  отырып,  заман  бағытына 
алаңдаушылық  білдіреді.  Дәстүрлі  жыраулар 
поэзиясындағы жаугершілік уақыттардың  қау-
пінде  күдік айтады. 
Үрім-бұтақ ұрпағыңды құл етер, 
Әлпештеген аруыңды күң етер, 
Жарық сәуле бостандыққа мұң етер, 
Ойламастай, жұртым саған не болды? 
Ақын  жұртының  келешегіне  алаңдайды. 
Мағжан,  Міржақып,  Ахмет,  Сұлтанмахмұттар-
дың  мұңындай  өз  мұңын  шертеді.  Елдік  на-
мысқа  тиіп,  ұлтын  азаттыққа    үндейтін  сөзбен 
әлдилейді. 
Алатаудан асып барып жайлаған, 
Беткейінде құлын-тайың ойнаған. 
Ойыңа алған ісін  етпей  қоймаған 
 Ел емес пе ең, жұртым саған не болды? 
Шыңғыс, Бати хандық құрып тұрған ел, 
Қара қыпшақ Қобыландылар туған ел, 
Қарсылаған дұспан жауын қуған ел, 
Емес пе едің, жұртым саған не болды? 
Ғұмар Қараштың басты мұңы, жан қайғысы 
– ұлттың азат өмірі. 
«Көреміз  бе?»  туындысында  қазақтың  өз 
алдына ел болғанын көреміз бе? деп сұрақ тас-
тайды.  Халқының  болмыс-бітімі  ақын  кеудесі-
не сенім құяды.  
«Алаш» атты орда құрып шалқығанын, 
Бақ дәулеті туып өсіп балқығанын. 
Әрбір істе қазақ исі аңқығанын  
Тірілікте көзімізбен көреміз бе? 
Ғұмар  Қараштың  «Түсінбеймін»  атты  өлеңін-
де тағы да елінің өткен замандағы асқақ рухын 
аңсау  сарыны  көрінеді.  Арғы  бабалардың  даңқы 
зор  еді,  бетті  еді,  алымды  болатын,  ендігінің 
бос жүрісі ақылға сыя ма деп күйзеледі ақын. 
Ғұмар  Қараштың  өмірбаянын  алғаш  түзіп 
жазған зерттеуші Сәбит Мұқанов сияқты. 1932 
жылы жарық көрген «ХХ ғасырдағы қазақ әде-
биеті»  еңбегінде  Сәбит  Мұқанов  Ғұмар  ақын-
ның өмірі мен шығармашылығы туралы мол мә-
лімет айтады. Қарашұлы Омар деп алып отыр-
ған.  Шамамен 1876 жылдары  бұрынғы  Бөкей 
ордасында туған дейді. Ғұмар Қараш  өскен өрісі, 
сол кезеңнің саяси жағдайы  нақтылы баяндал-
ған    бұл  еңбектің  Ғұмар  Қараш    шығармашы-
лығындағы  негізгі  сарындарды,  оның  әдеби 
мұрасының қазақ әдебиеті тарихындағы орнын 
тануда айрықша орны бар. 
«Бөкей  елінің  ішінде,  беріш  дейтін  руда 
Құмар  қалпе  Жазықұлы  дейтін  ескіше  оқы-
мысты  бір  адам  болады.  Омар  осы  Құмар  қал-
педен сауатын ашып, оқу оқиды. Бұл молдадан 
сауат  ашылғаннан  кейін,  қазақ  даласының 
маңында  Қашқар  дейтін  татар  поселкесінде 
медресе  ашқан  Ысмағұл  деген  татардың  мол-
дасынан  барып  оқиды.  Бұл  молда  сол  кездегі 
қадымшелердің ішіндегі Смағұл Қашқари атал-
ған  атақты  молданың    біреуі  болады» (1, 131-
б.). 
Дін  оқуымен  сауат  ашып,  молдалық  құрып 
жүрген  Омардың  өмірінде 1905 жылдан  былай 
қарай  өзгеріс  болды  дейді  Сәбит  Мұқанов. 
Себебі  Шәңгерей  Бөкейұлымен  таныстықпен 
де сабақтастырады. 
«1905 жылдары Омардың пікірінде үлкен өз-
геріс туады. Бұл өзгеріске себеп, 1905 жылы бо-
латын төңкеріс. Бұл төңкерістен Омар хабардар 
болады. Өйткені аман болғанмен Омар құлшы-
лықтан  басқаны  білмейтін  иман  болмайды.  Ол 
араптың,  түріктің  газет-журналдарын  оқумен 
қатар, татар тілінде  шығатын  «Уақыт», «Таржы-
ман» сияқты газеттерді оқиды, 1905 жылдың ұран-
дарына ол осы газеттер арқылы түсінеді. Бұл бір.  
Екінші,  Омар  «Өрнек»  деген  кітабында, 
өзіне  имандық  жолының  қателігін  түсіндірген 
бір  адамға  алғыс  айтады.  Осы  адам  Қалелдің 
айтуында, кәдімгі атақты Шәңгерей  Бөкейұлы 
болады.  Бөкейұлы  Бөкей  ханның  барлық  не-
мерелері  сияқты  Саратовтағы  Кадетский  кор-
пусты  бітірген,  ғылымнан  хабары  мол  адам 
екен. Сол кісі Омарды ғылым жолына түсіруге 
үлкен көмектеседі» (1, 131-б.). 
Ғұмар  Қараштың 1917 жылғы  Ресейдегі  қа-
зақ  төңкерісіне  шейін  бірнеше  жыр  жинағы 
шыққан. «Қарлығаш», «Өркен», «Бала тұлпар», 
«Тумыш» атты кітаптары жарық көріп, «Шайыр», 
«Көнсілдер» сияқты жыр жинақтарын құрасты-
рып шығарады. 
Ғұмар  Қараш  шығармаларында  қазақ  дала-
сына Ресейдегі төңкеріс екпінімен келген өзге-
рістерге  қарсылық сарын айқын. Ақын қоғам-
дық-әлеуметтік сілкіністердің  халқы үшін әке-
летін ауыр зардабын жанымен сезінеді. 
Аласапыран  уақыттарда  бірде  алашорда 
жағында,  бірде  кеңестер  жағында  болып  әр 
қилы  қызметтер  атқарған  өз  заманының    азат-
шыл  рухты, астарлы,  тұспалды  бағытымен  ерек-
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 2(136). 2012
Ғұмар Қараштың азаттықты аңсаған туындылары 

224 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
шеленген поэзиялық туындыларын түзген Ғұмар 
Қарашұлы  1921 жылы қапыда қайғылы қазаға 
ұшыраған.  
Ғұмар Қараштың «Өрнек» кітабы  бір  мәнде 
Ыбырай  Алтынсарыұлының  «Мұсылманшы-
лықтың  тұтқасы»,  Абайдың  қара  сөздегі  дін 
жағын  қозғауы,  Шәкәрім  қажының  «Мұсыл-
мандық  шарты»  сынды  еңбектерімен  сабақтас, 
ағартушылық,  оның  өзінде  діни  ағартушылық  
бағытында жазылған еңбек деуге болады. 
Сәбит  Мұқанов  былай  дейді: «Омардың 
«Ықтияһатының»  арты  тәуіріні  шын  ықылас-
пен    кішілік  кішілік  ету,  бойұсынуға  соғып 
отыр. Тәңірін пендесіне осылай танытып алған 
Омар,  ораза  мен  намаз  сияқты  істерді,  адамға 
«ол тәңіріні ұлықтау ретіндегі борышың» десе, 
одан  кейін  пенденің  өзіне  арнаулы  істері  ту-
ралы былай дейді: «Алланың жолы деген ол: ол 
құдіреті күшті алла (тағала) өз хүкіметімен біз-
дің бұ ғаламды  себеп ғаламы ғып жаратқан. Әр 
нәрсенің    бір  себебі  бар.  Мәселен:  екпей  егін 
шықпайды,  кәсіп,  әрекет  етпей  ризың  (тамақ 
С.М.) болмайды, мал жиылмайды, өнер ғылым-
сыз әрекет, кәсіп қолдан келмейді. 
«Енді  адамдар  әр  ісінде  алланың  көрсеткен 
жолымен  жүрмесе,  яғни,  себебіне  кіріспесе, 
ыждиғат  етпесе,  ғылым,  өнер  үйреніп  орнына 
қолданбаса,  ол  аллаға  иман  келтіріп,  оның 
әміріне бойұсыну болып табылмайды» (7-бет). 
Бұл  сөзден  шығып  отырған  мағына:  адам-
ның  істейтін  бес  парызы  (ораза,  намаз,  зекет, 
қажы,  иман)  адамның  тән  тіршілігіне  керекті 
істер емес: ол істер, жаратқандығы үшін, тәңір-
ге адамның құлдық етуі. Оған не сый беретінін 
тәңірі  өзі  біледі.  Пенде  одан  сый  күтсе  әдеп-
сіздік істейді (1, 135-б.). 
Ғұмар  Қараштың  әдеби  мұрасы  қазақтың 
саяси, рухани кеңістігіндегі өз орны туралы сол 
ХХ  ғасырдың 30-жылдарында  Сәбит  Мұқанов 
«байшыл,  ұлтшыл»  атауымен  әдіптеп  отырға-
нымен,  кең,  шынайы  мағлұмат  қалдырған. 
Алайда  бұл  еңбекте  ғылыми  айналымда  бол-
мағандықтан,  Ғұмар  Қараштың  шығармашы-
лығы  туралы  кейінгі  ұрпақ  бимағылұм  болды 
десек, қателеспейміз.  
Алаш  ардақтылары  ақталып,  еліне  оралған 
ХХ  ғасырдың  соңғы  тұсында  Ғұмар  Қараш 
өлеңдері де басылым көрді, оның мұрасы тура-
сында пайымдаулар жасалды. 
«Ғұмар Қараш кім еді? Ол – көрнекті ақын, 
ойшыл-философ,  халқын  өнер  мен  ғылымға, 
берекелі  ел  болуға  үндеген  қайраткер-ағарту-
шы, дін-шариғат, имандық жолын, араб, парсы, 
түрік,  татар,  башқұрт  тілдерін  жетік  білген  ғұ-
лама-ахун,  өз  дәуіріндегі  мерзімді  баспасөзге 
қазақ  елінің  көкейкесті  мәселелері  хақында 
үзбей ой толғаған қаламгер. 
Ғұмар  Қараш  ХХ  ғасырдың  бас  кезінде  қа-
зақ даласына кең тараған «Айқап», «Мұғалім», 
«Шора» журналдары мен «Қазақстан», «Ұран», 
«Дұрыстың жолы», «Қазақ дұрыстығы» сияқты 
газеттерде  сол  дәуірдің  көкейкесті  мәселелері 
хақында өлеңдер мен мақалалар жариялап, мер-
зімді баспасөз бетінде жиі көрінеді» (2, 5-б.). 
Қилы заманның қиын, қыспақты күндерінде 
Ғұмар  Қараштың  шығармашылығы  әр  мәнде 
бағаланып, танылғаны туралы зерттеуші Қ.Сы-
диықов  мол  дереккөздерін  келтіріп  отырып 
баяндайды (2). 
Ұлтының азаттығы жолында ақиқат ой айту-
дан  тайқымаған,  ХХ  ғасыр  басында  қазақ  ара-
сына  жәдит  оқуын  таратуда  ықпалды  істер 
жасаған  Ғұмар  Қараштың  халқымен  қауышуы 
өткеннен  бергі  уақытта  қозғалған  дүние  бар-
шылық,  сонымен  бірге  зерттеудің  жан-жақты-
лық бағыты осымен таусылмақ емес. 
«Отызыншы  жылдарда  Ғ.Қараш  мұрасы  бір 
жағынан,  біз  ойлағандай,  ауыр  сынға  ұшырап 
жатса,  бір  жағынан  қазақтың  көрнекті  ақыны 
санатында  М.Жолдыбаев,  М.Әуезов,  Ә.Қоңы-
ратбаевтың  «ХІХ  ғасыр  мен  ХХ  ғасыр  басын-
дағы қазақ әдебиетінің оқу кітабына» (А., 1933) 
енді Феонтис Березовский 1936 жылы «Красная 
ночь» (№3)  журналында  жарық  көрген  «Қазақ 
әдебиеті»  деген  мақаласында  Ғ.Қарашты  Абай 
дәстүрін  жалғастырушылар  қатарында  атады» 
(2, 8-б.). 
Зерттеуші  Қ.Сыдиықов  Ғұмар  Қараш  туралы 
тұшымды ой, тың деректер айтқан ғалымдарды 
атап өтеді. Е.Ысмайылов пен А.Нұрқатов зерт-
теулеріне ерекше мән береді. 
Ғұмар  Қараштың  шығармаларында  қозғал-
ған  өз  қоғамының  хал-күйі,  ізгілік  уағыздары, 
азаттық  сарындары.  Ғұмар  шығармашылығы  
ағартушылық мұраттармен суырылған. 
Ғұмар  қазақ  халқының  болашақ  тағдыры 
үшін күйінішті хал кешеді. Тығырықтан шығар 
жол,  теңсіздіктен  құтылудың  бірден  бір  түзу 
бағыты оқу-білімде деп біледі.  
Жарық күн туар ма екен бізге дағы. 
Жарық күн  бізге дағы болар ма екен? 
Кеткен бақ қайта келіп қонар ма екен? 
Ішінен өнер білген жандар шығып, 
 Басылған халықтың көңілі толар ма екен? 
Оқытып жас баланы тегісінен, 
Жемісін еткен азап орар ма екен? 
Жетісіп, оқып шығып жас балалар 
Қазақтың көзі ашылып оңар ма екен? 
Болмаса, қайтар баққа тура келіп, 
Олар да құлықсыз, жаман болар ма екен? 
А. А. Оспанова 

225 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
Ер қазақ өнер біліп, көзі ашылса, 
Ит дұшпан маңайына жолар ма екен? 
Теңдікті қазағым да бір ел болып, 
Қатарлас басқа жұртпен тұрар ма екен? 
Хал бітіп тегісінен адам болып,  
Жиналып бақ пен дәулет құрар ма екен? 
«Ұл, қызың, – бірдей оқыт» деген сөзім, 
Тыңдалып қазағыма ұнар ма екен? 
Тыңдалып қазақ тегіс өнер біліп, 
Зарыққан ерлер көңілі тынар ма екен? 
Қазаққа  Ғұмар  ақын  балақ  өнер  біліп  өссін 
дегенді айтудан жалықпайды.  
Ғұмар  замана  жайын  айтқан  толғау  өлеңде-
рінде  дәстүрлі  жыраулық  поэзия  үлгісін  ұста-
нып отыратындығын да көреміз. 
Ақын  елдің  өткен  ордалы  шағын,  басынан 
бақ  қашпаған  бақуатты  дәуірлерін  жаңғырта 
сөйлесе, өзекті өртеген өкініші мол замана ты-
ғырығында қамалып қалмай, талпынсын дегені. 
Асқар, асқар, асқар тау 
Асқар таудан жоғары 
Асып едің, ер қазақ. 
Жортуылдай жорытып, 
Ор қояндай орытып, 
Жер шетіне аяғың 
Басып едің, ер қазақ. 
Созарыңа қол жетіп,  
Сөйлеріңе тіл жетіп, 
Жеделдес дұспан елінің  
Аруын сүйіп олжа етіп, 
Кешегі өткен хандардың: 
Әбілқайыр, Нұралы, 
Бөкей менен хан Жәңгір 
Солардың болған шағында 
Кемеріңнен асып шалқып 
Тасып едің, ер қазақ. 
Со күнде қатар ел едің, 
Қай халықтан кем едің?! 
Шабыртты шүйген лашындай 
Жеміңді алып жеп едің, 
Еңіреген ер едің. 
Ерлерге  серік сен едің, 
Аспанда айға тең едің. 
Аймен тең демей не дейін, 
Дұспан қолы жетпеген, 
Айтып сөзі өтпеген. 
Дәулет құсы басыңнан 
Қалықтап ұшып кетпеген 
Тайың туып, тайлағың 
Боталап, өсіп мал бітіп 
Береке тапқан ел едің. 
Ханың бар еді асылдан, 
Жарлығы халыққа шашылған. 
Әділдік айтып басқарып 
Ел билеген жасынан. 
Ақсақал билер бар еді, 
Шиеленген шешіп түйінді 
Атқарған істі басынан. 
Бай-мырзалар бар еді,  
Салтанат түзеп тұрмысын 
Хан ұлынан асырған. 
Ақын хандары асып, ақсақал билері іс атқа-
рып,  бай-мырзасы  хан  ұлындай  шалқыған  за-
манда,  жауға  қарсы  барар  батыры,  шешені, 
шайыры, маңдайы күнге тимеген аймаңдай ару-
лары, оқымысты ғалымдары, ел қамын ойлаған 
еңіреген  ерлері    болған  күндерге  енді  беті  бұ-
зылған  заманның  сыңайын  шендестіре  жыр-
лайды. 
Ендігі күннің адамдарының беталысынан не 
себептен  шошынатынын  ақын  қадап-қадап, 
санап-санап айтады. Бұл  күндегі  адам сынына 
келмейтіндей  осал,  заманның  бағытын  барлау 
жоқ,  жамандыққа  үйір,  қой  дегенді  құлаққа 
ілмейтін,  ащы  суға  үйір,  баққаны  ұсақ-түйек 
азған,  бұзылған  дейді.  Зар  заман  ақыны  Дулат 
Бабатайұлының,  Шортанбай  Қанайұлының, 
Мұрат  Мөңкеұлының,  одан  беріде  Абайдың 
түңіле,  үміт  үзе,  күйіне  сипаттайтын  құбылыс-
тары. 
Замана азар шағында 
Халқына ханы қарамас 
Қатын болар баққаны. 
Ел пайдасын би айтпас 
Тамағы болар тапқаны. 
Бітімшілік білмес әкімі 
Әктілеп жазып жатқаны. 
Аманаттың аты жоқ 
Біреуді біреу сатқаны. 
Құрулы жүрер жанында 
Алыс емес қақпаны. 
Көзің тайса бір елі 
Жыланнан зәрлі шаққаны. 
Мейірімсіз, қатқыл ұрпақ өсіп келеді. 
Бұл – қазақтың  бағының  қайтқанының  ны-
шаны деп күйзеледі ақын.  
Ұзақ  толғауда  Шортанбайдың  заман  халін 
сипаттау сарыны, үлгісі бар.  
Толғау дәстүрлі үлгіде уағыз, насихат, өнеге 
айту  бағытында  ендігі  заманның  халі  өнер,  бі-
лім, еңбек, осыны біл – түзел дейді. 
«Ұмтыл, біл!» деп қақсаған, 
Оң бағытқа бастаған, 
Жыраудың достық сөздері 
Орынына келгенін, 
Дұрыс үгіт бергенін, 
Сонда ұғып білерсін. 
Сүйінерсіз, күлерсін 
Алғыс бата бересін. 
«Жарық болсын жырауым, 
Жатқан мәңгі  жайың» деп 
Күндіз-түні тілерсін, 
Тірі болсаң тілерсің, 
Дұға айта жүрерсің, 
Өлі болсаң жеберсін, 
Көріңде көрген ләззаттан, 
Балдан тәтті шәрбәттан, 
Шарап ішіп, хор құшып 
Бақида көрген ғизаттан 
Жақын жатқан жанаса 
Жыршыңа да бөлерсін. 
Ғұмар  Қараштың  «Бала  тұлпар»  жинағын-
дағы  адымы  ұзақ  толғаулар  замананың  айтыл-
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 2(136). 2012
Ғұмар Қараштың азаттықты аңсаған туындылары

226 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
маған қырын қалдырмай түгендеп, тауысып си-
паттайды. 
Ел мінезі, жеке жандардың құлқы, дүниенің 
бет  алысы,  бұзылған  дәстүр,  жоғалған  құт,  ен-
дігі үміт көзі – бәрі қамтылған. Бүлінбеген  дә-
неме қалмады деп шошиды ақын. 
Әкімді құдай ұрғаны, 
Төресін теріс бұрғаны. 
Қартты құдай ұрғаны, 
Қарт басымен жас болып, 
Көрінгенге қылмыңдап, 
Жігіттікті құрғаны. 
Жігітті құдай ұрғаны, 
Жігерсіз жасық болғаны, 
Ұрлық, өтірік секілді, 
Келіссіз істі қолданып,  
Адалға мойны жар бермей 
Арам істі қылғаны. 
Баланы құдай ұрғаны, 
Бассыз бастық болғаны. 
Ғұмар  Қараш  қазақ  даласына  дендеп  енген 
сауда  капиталы,  алданып,  барынан  айрылып 
жүрген надандық қоршауындағы халқы тұрғы-
сынан күйінеді. 
Жексенбі сайын сартылдап, 
Қаладан Қалтай жалпылдап, 
Ішкен шайға мәз болып 
Жерін сатар орысқа. 
Үш жыл бұрын жеп қойып 
Белшесінен батар борышқа. 
Ғұмар  осы  сұмдықтар  қаптаған  заманның 
тұтқа ұстаған «тұлғаларын» тұтас түгендеп шы-
ғады. 
Молданы құдай ұрғаны –  
Таңырайта мұртын қырғаны. 
Тәртіпті оқу харам деп 
Надан қара халықты 
Ғылымның төте жолынан 
Теріс бағытқа  бұрғаны. 
 
 
 
 
 
 
 
Ақын  не  дегенде  де  келешектен  үмітін  үз-
беген.  Дұрысқа  бет  бұрар  халқым,  білімді  ұр-
пақ келер деп сенім артады.  
Ғұмар  Қараш  зарзамандық  атамекеннен  ай-
рылу  қасіретін  үдете,  дамыта,  нақтылы  құбы-
лыстарды көзге көрсетіп отырып жырлайды. 
Дінін  сатып,  арын  сатып  атқа  мінген  ел 
өкілдерінен  ақын  жаны  шошынады.  Арғы  жы-
раулар  айтқан  қауіптің  шындыққа  айналға-
нынан тосылады.  
Жеткен емей немене: 
Мынау қазақ деген жұрт 
Кең далаға жайылып 
Аңғырт өскен ел едік. 
Күні бүгін болғанда 
Ол қоныстан айрылып, 
Қанатымыз қайрылып,  
Қажып тұрған ел едік. 
Ақын  елін  дұрыс  жолға  салмадың  деп  аза-
матқа мін артады. Өнер, білім жолына түскенде 
қазақ азаптан құтылар еді деп өкініш білдіреді. 
Тегінде  Ғұмар  Қараштың  қайраткерлік  ісі, 
шығармашылығы елді ағартуға арналады.  
 

жүктеу/скачать 3,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: