БАУЫРЖАН ҮСЕНОВ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ КҮРЕСКЕРЛІК РУХ

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
158
Тəуелді боп топастарға шіренген, 
О, қашанғы бүгежектеп жүрем мен, 
Мені ала кетіңдерші бұл елден. 
 
Автормен  бірге  жүрегің  қарс  айырылады. 
Ақынды  жанына  батқан  ауруы,  жақындап  қал- 
ған  ажалы  емес,  елінің  келешегі  алаңдатқаны, 
азаттықты  аңсауы  тəнті  етеді.  Əрине,  біз 
Бауыржанның жеке бастық көңіл-күй лирикасын 
əңгімелеп  жатқан  жоқпыз.  Ажалдан  сескенбеді 
десек, шындыққа мүлдем жанаспас еді. Ажалдан 
кім  қорықпайды.  Бір  сəт  мына  жарық  дүниеден 
өтіп,  енді  ешуақытта  бұл  тірлікке  мəңгі-бақи 
оралмаймын-ау  деген  ой  кернегенде,  кім-кімнің 
де  тұла  бойын  мұз  қарып,  түршігіп  сала  берері 
хақ.  Бауыржанды  да  мұндай  адами  сезімнен 
бөліп  тастауға  болмайды.  Бірақ  аурумен  алыса 
жүріп,  желтоқсанның  ызғарлы  күндерінен  ой 
түюі,  сол  күрескерлік  рухтан  бір  сəт  те 
босаңсымай,  елінін  азаттығын  аңсап,  мазасыз 
күй  кешуі  Бауыржан  поэзиясының  асыл  қа- 
сиетіне айналғаны қуантады.  
Қоғамдық  хал-ахуал,  билік  пен  халық  ара- 
сына түскен жік, бұдан кейінгі уақыттың былай 
жалғаса беруі мүмкін еместігі ақынның басқа да 
өлеңдерінен  көрінеді.  Тоталитарлық  режим, 
бюрократизм  сол  кезеңде  əлі  де  күшті  еді. 
Халықтың  бір  бөлігі,  əсіресе  шен-шекпенге  ие 
болып, «лəппай,  тақсырға»  еті  көндігіп  кеткен- 
дердің  құлдық  санадан  арылуы  мүмкін  емес 
болатын. Олар қайта өз əлінше қарсылық жасап 
бағып,  еркіндікті,  азаттықты  аңсаған  жастық 
жігерді,  қуатты  тұншықтырғысы,  айыптағысы 
келіп  тұрды.  Дегенмен  Желтоқсан  көтерілісі 
халықтың  ой-санасына  найзағайдың  күшті 
жарқылындай  қуатты  əсер  еткен  болатын. 
Б.Үсенов кеңестік ноқтаға басы үйреніп қалған, 
қазақтың  өз  ішінен  шыққан  жағымпаздар  мен 
иілімпаздарға  деген  қарсылығын,  сала  құлаш 
ақыл  айтқысы  келген  «бітімгер»  ақсақалдарға 
деген  наразылық  ойын  сондықтан  да  өлең- 
дерінде батыл да ашық білдіріп отырады. 
Қазақ емес тобыр ғана қалған ба? 
Қояндардай бытыраған орманда. 
Ақсақалдың ақылына қарай гөр 
«Өндіршегің үзіледі зорланба». 
 
Қор болғанша қылша мойын қиылсын, 
Екі құлаш дала жері бұйырсын. 
Ей, сорлы шал, жанға тимей жоғалшы, 
Сен дегенің тамағы тоқ сиырсың. 
 
Сен адамсың өліп қалған намысы, 
Сен мəстексің жан көрмеген шабысын. 
Тыңдамаймыз енді сені тыңдасын, 
Мəскеудегі тас кеудең мен танысың. 
 
Ертең бізді ұрпақ дейді бұзылған, 
Бауырлар-ай, сұлап жатқан ұзыннан. 
Қызыл ту мен қызыл жұлдыз дегенің, 
Символ емес сорғалаған қызыл қан. 
Ақын  өлеңінен  Махамбеттің  Жəңгірге 
айтатынындай,  шамырқанған  ашу  мен  ыза-
кектің  белгісі  айқын  сезіледі. «Сен  тамағы  тоқ 
сиырсың»  деген  троптың  Махамбет  өлеңіндегі 
«қасқырсың», «шаянсың» деп келетін бейнелеу- 
ден  нақтылық,  өткірлік  жағынан  да,  эмоциялық 
əсерлілік  қуаты  тұрғысынан  да  бір  мысқал  кем 
түспейтінін байқаймыз. Бұл – поэзиядағы дəстүр 
жалғастығы. «Тамағы тоқ сиыр» деген образдың 
астарынан қоғамның бүкіл бір тобының шынайы 
бет-бейнесі  көрінеді.  Сондай-ақ  оның: «Қызыл 
ту  мен  қызыл  жұлдыз  дегенің,  Символ  емес 
сорғалаған  қызыл  қан»  деп  ой  түйіндеуінде  де 
уақыттың өзі танытқан шындық, Желтоқсанның 
ащы  сабағы  жатыр.  Ақын  оны  соңғы  демі 
біткенше естен шығара алмайды. 80-жылдардың 
аяғы  мен 90-жылдардың  басындағы  қоғамдық 
жағдайды  автор  тек  кешегі 1986 жылғы 
Желтоқсан  көтерілісінің  шындығы,  сондағы 
алаңға  шыққан  жастардың  қанмен  жуылған 
арман-мұраты  тұрғысынан  таразылайды.  Ақын 
көзқарасындағы басты өлшем сол болғандықтан 
да,  онда  бітім,  райдан  қайту  жоқ.  Осы  бір 
күрескерлік  рух,  желтоқсаншы  жастардың 
алдындағы  парыз,  өзін  де  олардың  бір  мүшесі 
деп  тану – Бауыржан  поэзиясының  азаматтық 
əуенін  соңғы  сəтке  дейін  бəсеңсітпеген,  қайта 
күшейте,  өршіте  түскен  ішкі  қуат  тəрізді.  Сол 
себепті  автор  өзге  туындыларында  да  осы 
тақырыпқа  қайта  айналып  келіп,  жүрек  сырын, 
шерін дүркін-дүркін төгіп отырады. 
«Жер сенікі, 
Билік бізде»- деп күліп, 
Тепкіледі ішімізді кептіріп. 
О, мен енді Алла атымен ант етем, 
Өтем мұны өмір бақи кек қылып. 
 
Салған əні, идеясы тұл бəрі, 
Тала, тала қырт биліктің құлдары. 
Бəрінен де қатты батты біздерге, 
Өз қандасың – мəңгүрттердің ұрғаны. 
 
Тас жүректер, түк қолдары қан... қан, 
Обалдарды мен сендерге мəңгі артам. 
Ағатайлап бауырыма тығылған, 
Қайтейін-ай, шырқыраған жас қалқам. 
Түйіндей  айтқанда,  қасиетті  де  қасіретті 
Желтоқсан (1986) шындығын  өткір  де  ашық 
жырлаған  туындылар  Б.Үсенов  поэзиясында 
баршылық.  Оның  «Желтоқсан»  поэмасы - бұл 
тақырыпқа  жазылған  алғашқы  туындылардың 
бірі. Желтоқсанның ызғарлы күндерінде, кейінгі 
тергеуде, елге оралған соң да азап пен қиянатты 
бір  адамдай  басынан  өткеріп,  денсаулығын 
жоғалтқан  ардақты  ақын  қолынан  қаламы 
түскенге  шейін  ақиқатты  айту  басты  міндетім 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
159
деп  санады.  Сол  себепті  де  Б.Үсеновтің  Жел- 
тоқсан  тақырыбындағы  өлеңдері - азаттықты,  тең- 
дікті  аңсаған  көп  ғасырлық  тарихы,  дəстүрі  бар 
өршіл  поэзияның  жаңа  кезеңдегі  көрінісі,  тың 
парағы болды десек қателеспейтін шығармыз.  
_________________ 
1. Тəжікенова Г. «Білгің келсе мен жайлы, жырымды 
оқы...» (Ақын  Бауыржан  Үсенов  жайлы  сыр) // «Ар-Ай», 
2006, 26 желтоқсан. 
 
 
 
 
 
 
 
2.  Үсеннов  Б.Маңдайыма  жазған  мəңгілігім:  Өлеңдер 
мен поэмалар. –Астана: Елорда, 2001.- 256 б.         
* * * 
В  статье  рассматриваются  художественные  особен- 
ности произведения Б.Усенова, посвященного декабрьским 
событиям 1986 г. 
* * * 
This article observes the artistic peculiarities of 
 
B. Usenov’s creative works devoted to December events of 
1986  
    
                    
 
 
 
 
Наурызхан  Ғазизұлы 
 
ҚАЗАҚ ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ ДƏСТҮР ЖАЛҒАСТЫҒЫ 
(Моңғол қазақтары ақындарының поэмалары негізінде) 
 
 
Қазақ  поэзиясының  һəм  оның  эпикалық 
жанры  поэманың  өз  бастауын  тым  əріден, 
тылсым тереңнен, көз жеткісіз алыстан, ұзақтан  
тартатыны  нақ.  Оның  бүгінгі  күнге  жеткен 
сарыны  əнде  жатса,  сөзі  өлеңде.  Аталары- 
мыздың  есте  жоқ  ескі  замандардағы  ұстанған 
салт  дəстүрлерінің,  дүние  танымының  жұрнақ- 
тары  мен  жұғындары  қазақтың  көркем  сөзінің 
көркіне  айналып  кетсе  оған  ешкім  дау  айта 
алмайды. 
  Ақатай  Сəбетқазы  «Мəдени  игілік  өзінен 
өзі  нұр  болып  жауатыны  бар.  Оның  əлеуметтік 
экономикалық  жəне  тарихи алғы шарттары бар. 
Əр  құбылыстың  шығу  тегін  аспаннан  емес, 
«жерден»  іздеу,  сыртқы  емес,  ішкі  себептеріне 
үңілу ғылыми əдістеменің өзекті принципі екені 
аян...  қазақ  халқының  дүниетанымдық  көзқа- 
расы  əлемдік  ақыл  ойдың  даму  арнасынан 
оқшау  тұрған  жоқ» [1,6] деген  еді.  Олай  болса, 
“Мифологияны  көне  дəуір  философиясы  деп 
санасақ, халықтың пайымдық жүйесі осы мифо- 
логия  мен  философия  арасын  жалғастырушы 
дəнекер.  Мифологиялық  дəуір  қаншалықты 
созылмалы болғанымен өткінші. Оны танымның 
ақыл  мен  білімге  негізделген  «жаңа»  дəуірі 
(рационалды  ойлау,  əлде  «ақылдылық»)  жеңіп 
өрелі  тұғырынан  тайдырады.  Мифологиялық 
мұрағаттар  əпден  дағдарысқа  ұшырай  бастаған 
сəтте ұлттық ой өрнегінің айшығына, бояуы мен 
көркемдік  айшығына  айналып  кетеді». [1,6] 
.Ғалымның бұл пікірімен əбден келісуге болады. 
Мұндай  үдеріс  қазірде  тоқтаусыз  жалғасып 
отыр.  Бұл  ғалым  айтқандай  «жаңа»  мен  «ескі» 
ұзақ  дəуір  үзеңгілес  отыратын»,  көпке  жалға- 
сатын процесс болса керек. Оның мысалын  осы  
 
 
заманның  кез  келген  көркем  шығармасынан, 
соның  ішінде  өлеңмен  жазылған  туындылардан 
көруге  болады. «Бұлғын  деген  Бай  Өлгейдің 
басындағы үкісі» [2]. 
Д.Қалаубайұлының «Келін» поэмасында[3]: 
 
Той дегенде ұят ау қызынбаған, 
(Беретіндей сол ауыл қызын маған). 
Кіріп барсам оң жақта бір бүлдіршін, 
Үлбірейді қаймағы бұзылмаған. 
 
Қолаң шашы көмірдің қарасындай, 
Бір көргенде ақ ғашық боп қалатындай. 
Жəудірейді мөлдіреп қой көздері, 
Қолға түскен үкінің баласындай. 
 
Осындағы  «үкі»  мифологиялық  заманда 
киелі «қорғаушы», «сақшы рөлін атқарса, қазіргі 
түсінікпен  қарағанда  əсемдік  белгісі,  əдемілік 
құралы,  сұлулық  сипатын  анықтайтын  əшекей. 
Сипаттауға  алынып  отырған  субьектінің    көр- 
кемдігін  басқадан  ерекшелеп,  айшықтап,  ашып 
көрсететін  салыстырмалық  көркемдік  зат. 
Мұндағы  асты  сызылған  сөздер  мен  сөз 
тіркестері  дəстүрлік  жалғастық.  Сонымен  қатар 
бұрынғы  заманда  көркемдік  қасиетімен  қатар 
үкінің  кəзіргі  тілмен  айтқанда  «сырға  тағу» 
сияқты  салт  орнына  жүргенін  де  ақындар 
поэмасынан  байқаймыз.  К.Ілиясұлынң  «Келін- 
шек» поэмасынан: 
 
Сол жолы үкі тағып екі қызға, 
Еліне қайтып кетті Есендəулет [4,17]. 
 
Қазіргі  жас  оқырман,  реалистік  ұғыммен 
түсіне  қоймауы  мүмкін.  Ақынның  мұндай 
қолданысын  ескіліктің  көрінісі,  эстетикалық 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
160
талғаның  тарлығы,  эстетикалық  түсініктің  таяз- 
дығы  деп  түсінуге  əсте  болмайтын  сияқты. 
Керісінше  мифологиялық  пайымдаулар  кезеңін- 
дегі  мұрағат  жəдігерлерінің  көрем  əдебиет 
түрлерінде көптеп орын алғаны ұлтық, байырғы 
ойлау  жүйесінің  қалпын  бұзбаған  тұнықтығы, 
«текті принциптердің» жаластығы деп сараласақ 
шындыққа əлде қайда жақын келеміз. 
Ескі  аңыз,  ертегілерде  жиі  кездесетін  ха- 
лықтық дəстүр салттың бірі түс көру, оны жору, 
сол  арқылы  адамдар  өздерінің  болашағын 
болжап, келешегіне  үміт артады. Біз егде жəді- 
герлер арқылы ерте заманда адам рух қуатының 
ерекше  дамығанын  білеміз.  Соның  бір  көрінісі 
сəуегейлік  пен  көріпкелдік.  Поэма  жанрында 
көрініс  беретін  түс  жору,  құмалақ  салу, 
жауырынмен  бал  ашу,  мифтік  аңыздар    соның 
жалғасып жатқан сарқыны болса керек.  
Сəуегейлік,  көріпкелдік  қазақ  баласына  тəн 
құбылыс  болып  көрінеді.  Ол  ақындар  шығар- 
маларынан  да  кең  орын  алған.  Ақтан  Баби- 
ұлының  «Бүркіт»  поэмасында  «Ақиық»  атты 
құсын аңға алып шығар алдында Жекейге жары 
Жанботаның айтқаны: 
 
Оқтын оқтын шақырып, 
Отырмайды шырылдап. 
Қыраныңнан жүрегім, 
Қорқып тұр зуылдап. 
Айналайын Жекейім, 
Артық айтып не дейін. 
Аттанба бүгін ешқайда, 
Аяулым сенен тілеймін
 
 
деген  «Ботаның  қылығына  Жекей  күліп, // Cөз 
мəнісін  əзілге  айналдырып»  кете  барады. «Бота 
қарап  артында  тұрып  қалады,  Боларын  бір 
сұмдықтың  біліп  қалады»[5]  болмаса  қасыңа 
дабылшы  ертіп  алмадың  ба  дейді.  Бірақ  та 
жарының  сөзін  құлағына  ілмеген  Жекей  аңға 
жалғыз кетеді. Ал Ақбөрідей ілбіске түскен бүркітті 
қатты  өшігіп,  сыр  бермей,  сырттан  бағып  жүретін 
Қасқарбай деген жəдігөй атып салады.  
Бұл  жерде  біз  құс  «Ақиықтың»  тағдыры 
Ілияс  Жансүгіровтың  жазған  Ақанның  «Құла- 
герімен»  тағдырлас  екенін  көреміз.  Тіпті  ақын- 
ның жырлауында да ұқсастық сезіледі. 
 
Құшақтап ақиықты жатыр жылап, 
Адам жоқ уататын алда-сулап. 
Бір мезет иығына қол қояды, 
Көрмек боп не болса да өмірді ұрлап. 
 
Ал  «Құлагерде»  жығылған  аттың  басына 
жеткен Ақан:  
 
Көргенде ол мынадай сұмдық істі, 
Үстіне Құлагердің құлап түсті. 
Білмеді не болғанын, айырылды естен, 
Аймалап Құлагердің басын құшты [6]. 
 
Екі  поэмадағы  трагедиялар  тоғысы  осылай 
бір бірімен үндесіп, сабақтасып жатады.  
Моңғолиядағы  көп  қырлы  қаламгердің  бірі 
Шынай Рахметұлы. Оның талантынан прозалық 
жəне  поэзиялық  көптеген  белгілі  шығармалар 
туындаған  даңқты  журналист  һəм  публицист. 
Рахметұлының  шығармаларымен  еліміз  оқыр- 
мандарын  Дүние  жүзі  қазақтары  қауымдасты- 
ғының  «Атажұрт»  баспасы  «Қайқая  шапқан 
қарагер»  атты  өлеңдер  жинағымен  таныстыруы 
аса  құптарлық.  Бұл  тарапта  біз  Ш.Рахметұлы- 
ның  «Иман»  атты  дастанынан  дəйектер  кел- 
тірмекпіз.  Жалпы  бұл  поэма  жабық  тақырып 
болып  келген  өткен  ғасырдың  отызыншы  жыл- 
дарындағы  репрецияға  арналған  қайғылы  қа- 
сыретнама. Поэманың көркемдігі көңіл сергітер, 
оқиғасы шымыр, баяндалу бапты, кесек туынды. 
Сонда  жайма  шуақ  ел  қатарлы  тіршілігін 
бастаған  Иман  мен  Алтынайдың  шаңырағы 
қалай шайқаларын алдын ала келіннің түс көріп, 
оны атасына жорытуы арқылы көрсетеді. 
 
- Не болар екен ата, осы заман, 
Ит көрдім қашқан аңға арсылдаған. 
Барады қырқа-қарқа қырдан асып, 
Оқ тиіп аяғына шошыған аң. 
 
-  Қасқыр ма, деді, балам, қоңыр аң ба? 
Жыртқыш болса бар қырсық арылар да. 
- Ақсаңдай аласұрған арақар, деймін, 
Зəре жоқ қансыраған жануарда. 
 
- Япырай, əттегене, бəрекелді… 
Жаратқан тағы қандай пəле əкелді?! 
 
деген  қария  сөз    соңын  аяқтай  алмай  қалады. 
Əрине, оқушыға тірліктің ары қарайғы тағдыры 
енді белгілі болады. Оны автор да жасырмайды. 
«Көңілге  түсіп  қаяу,  көзге  кірбің // Бұзылды 
бұрынғы  күй  мерекелі”  дейді.  Алтынай  келін 
түс  көріп,  оны  атасы  жору  арқылы  ертеңгі 
күндерінің қасыретін бір үйлі жан осылай көріп, 
біліп  болжайды.  Елге  еркек  кіндіктіні  түгелге 
жуық жалмаған репреция келеді.  
 
Тұтқын боп отыр төрде ылғи жуан, 
Оқиды біреуі жыр, бірі құран. 
Бас қосқан руымен бай мен кедей, 
Мүлгиді кей түкпірде бір үйлі жан. 
 
Поэма  азапты  жылдардың  ақиқатын,  абақ- 
тының ащы сұмдығын аша білген. 
Қазатың  лиро-эпостық  дəстүрлі  жыр-дастан 
үлгілерін  заманына  сай  байытып,  кемелдендіре 
жырлаған  жаңа  заман  ақындары.  Академик 
Рымғали  Нұрғали  осы  тарапта  «Қазақ  əде- 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
161
биетінің  алтын  ғасыры»  атты  зерттеу  еңбегінде 
халықтық сюжетті, бұрыннан бар белгілі сарын- 
дарды,  фольклорлық  идеяларды  жаңа  заман 
тілегіне  қарай  суреткерлікпен  өзгерте  пайда- 
лану  реализм  поэтикасына  жат  емес  екенін 
атайды [7]. 
Халықтық  дəстүр,  бұрынғы  батырлар  жыр- 
ларының  желісіне  ауытқымау,  əсіресе  өткен 
замандардағы тарихи оқиғалар мен  «ақ білектің 
күші,  ақ  найзаның  ұшымен»  ел  мен  жерін 
қорғаған батырларын жырлауда көрініс береді.  
Эпикалық  шығараларды  жазуда  Моңғолия 
жəне  Шыңжан  қазақтары  ақындары  арсындағы 
бір  ұқсастық  екеуі  де  поэзияның  жаңа  түр- 
лерімен  қатар  дəстүрлік  жалғастықты  жақсы 
сақтап отырғандығынан байқалады. 
 
 
 
 
 
 
1. Сəбетқазы. А. Рухани əлемнің каусар бұлағы. //Қаз. 
əдебиеті. 6-7бет. №45, 2008 ж. 
2.  Бəмішұлы.Б.  Мəңгі  көк  аспан  астында.  Өлеңдер.  
–Алматы, сақшы, 1998.–160б. 
3.  Қалаубайұлы.Д. «Келін».  Өлгий, /Шұғыла, 57-бет, 
№І, 1990ж.  
4. Ілиясұлы К. «Қос келіншек». Өлгий, //Шұғыла, 12-
29 беттер, №4, 1989ж. 
5.  Бабиұлы Ақтан. Шығармалары.Өлгий, 1987.-634б. 
6.  Жансүгіров.  І.  Шығармалары. –Алматы,  Жазушы, 
1998ж. 
7.  Нұрғали.Р.  Қазақ  əдебиетінің  алтын  ғасыры.–
Алмаы: Күлтегін, 2002.—528 б. 
* * * 
В данной статье анализируются художественные осо- 
бенности  поэм  акынов  Баян-Ульгейского  аймака  Монголии. 
Основное  внимание  обращается  на  сохранение  народных, 
фольклорных  и  поэтических  традиций  в  поэмах  и  про- 
должение их существования в произведениях современних 
поэтов. 
 
 
 
 
 
Гезалова Наргиз Джафар к. 
 
ПАМФЛЕТ КАК ХУДОЖЕСТВЕННЫЙ ЖАНР 
 
 
Несмотря  на  то,  что  памфлет  в  качестве 
самостоятельного художественно-сатирического 
и политико-идеологического жанра, а также как 
органическое  составляющее  других  литератур- 
ных  жанров  возник  фактически  в  эпоху  Воз- 
рождения в национальных литературах Европы, 
он  считался  и  считается  преимущественно 
английским  феноменом:  это  связано  в  первую 
очередь с тем, что памфлет достиг своих класс- 
сических  форм  в  английской  художественной 
мысли  в  туманном  Альбионе XVIII века  в 
творчестве  ранних  английских  писателей-про- 
светителей. 
Как  обычно,  в  научно-теоретической  лите- 
ратуре  выделяется  два  вида  рассматриваемого 
жанра: 1)памфлет как чистый публицистический 
жанр, 2)памфлет    как  художественный  жанр. 
Нужно  отметить,  что  такое  деление  во  многом 
условно,  ибо  в  так  называемом  «художест- 
венном  памфлете»  очень  естественны  и  сильны 
публицистическое  начало  и  историческая 
конкретность.  Однако,  следует  отметить,  что 
степень  и  доля  публицистичности  и  худо-
жественности  в  различных  образцах  данного 
жанра  могут  варьироваться.  Очень  часто  для 
творца памфлета имеет очень большое значение 
своевременный  отклик  на  какое-либо  актуаль- 
ное  событие.  В  таком  случае  автор  стремится  к  
 
 
максимальной  мобильности;  для  него  важно 
быстрое  и  своевременное  реагирование  на  то 
или  иное  событие  или  явление  общественной 
жизни.  Тогда  автору  не  до  художественного 
совершенства  памфлета.  В  других  случаях  для 
памфлетиста  гораздо  важнее  проникновение  в 
суть  того  или  иного  явления,  глобальный  охват 
общественной  проблематики.  Такое  отношение 
к  описываемому  событию  вынуждают  автора 
выйти за рамки конкретных событий во времени 
и  в  пространстве  и  такой  подход  неизбежно 
повышает уровень художественного обобщения. 
Однако  как  бы  резко  не  расходились  так 
называемые  «публицистская»  и  «художествен- 
ная»  разновидности  памфлета,  между  ними 
всегда  гораздо  больше  общих  черт,  чем  раз- 
личий;  различные  образцы  жанра  создают  одно 
общее  и  своеобразное  художественно-публи- 
цистическое  пространство,  в  котором  находят 
свое  отражение  наиболее  жгучие  и  актуальные 
проблемы современности. 
Действительно,  конкретный  анализ  об- 
разцов данного жанра в историческом контексте 
доказывает,  что  потребность  в  создании 
памфлета  возникает  тогда,  когда  то  или  иное 
общественно-значимое  событие  глубоко  «заде- 
вает»  художника-публициста  и  он  по  опре- 
деленным  социальным  и  личным  причинам  не 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
162
может  не  реагировать  на  данное  событие  и  не 
определить свое отношение к нему, не выразить 
свою личную позицию. 
Подобное  максимальное  выражение  лич- 
ностного  начала  приводит  к  экспрессивности 
выражения,  придающей  своеобразную  худо- 
жественную  тональность  памфлету.  Факты  дей- 
ствительности,  сохраняя  свою  конкретность, 
очень часто приобретают черты гротескности. И  
наоборот, к каким отвлеченным, подчас аллего- 
рическим  формам  и  символам  не  обращался 
автор  в  процессе  создания  памфлета,  он  не 
может  избежать  конкретность  описываемого 
явления,  а  значит  публицистичности,  хотя  бы  в 
облегченной форме. 
Хотя  в  качестве  вполне  состоявшего  и 
самостоятельного жанра памфлет формировался 
в  эпоху  Возрождения,  тем  не  менее  в  антич- 
ности,  в  особенности  у  художников  слова 
сатирического  направления  наблюдаются    его 
элементы 
и 
основополагающие 
свойства 
проявляют  себя  как  в  идейном  содержании,  так 
и  в  языковых  и  стилистических  особенностях, 
созданных  ими  произведений.  Уже  у  великого 
древнегреческого  комедиографа  Аристофана 
заметен  «памфлетный»  подход  к  событиям  и 
фактам,  имевшие  актуальное  звучание  для  его 
эпохи. «Памфлетность»  особенно  ярко  прояв- 
ляет себя в выпадах драматурга, против Сократа 
и  Еврипида,  виднейших  представителей  древ- 
негреческой культуры. Так, в комедии «Облака» 
носителем  софистической  науки,  выбранным  в 
качестве  объекта  комедийного  изображения, 
является  Сократ,  хорошо  известное  всем 
афинянам  лицо,  чудак  по  манерам,  одна 
«силеновская»  наружность  которого  уже  сама 
по  себе  подходила  для  комической  маски.  
Аристофан  сделал  его  собирательной  кари- 
катурой  на  софистику,  приписав  ему  теории 
различных  софистов  и  натурфилософов,  от 
которых  реальный  Сократ  был  во  многих 
отношениях очень далек» (1, 161). 
В  этой  комедии  в  полной  мере  проявляют 
себя  художественно-идейные  особенности  не 
только античной комедии, но в равной степени и 
памфлета, жанра, созданного уже в новое время: 
главный  объект  критики  Аристофана,  отрица- 
тельный  персонаж  произведения  Сократ,  по 
своей  внешности  напоминает  силенов,  уродли- 
вых  демонов  плодородия.  Действительные  
физические  недостатки  в  облике  великого 
философа доведены в произведении до предела, 
до  гротеска.  Однако  надо  отметить,  что 
изображение  внешней  уродливости  Сократа  не 
является окончательной целью Аристофана; оно 
представляет  собой  внешнее  отражение  урод- 
ливого  внутреннего  мира    персонажа.  Но  и 
внутренний  мир  Сократа  является  промежуточ- 
ным звеном в воплощении идейного содержание 
произведения.  Образ  Сократа  используется 
комедиографом  в  конечном  итоге  для  эф- 
фективной  критики  софистов,  которые  по 
объективным  причинам  превратились  в  самое 
настоящее  общественное зло. Таким образом, в 
данной  античной  комедии  находят  свое 
воплощение  такие  основополагающие  особен- 
ности  памфлета  нового  времени  как  актуаль- 
ность  тематики,  гротескность  и  тенденциоз- 
ность. 
Эти  же  «памфлетные»  черты  проявляют 
себя  в  комедии  «Лягушки»  Аристофана,  в 
которой главный объект критики уже не Сократ, 
а драматург Еврипид. 
Схожие  особенности    заметны  и  в  древне- 
римской литературе, в особенности в творчестве 
одного  из  ярчайших  сатириков  античности 
Лукиана,  которого  русский  писатель  Герцен  за 
несравнимую  язвительность  окрестил  «Воль- 
тером  классической  древности».  Способы 
постижения и интерпретации Лукианом проблем 
своей  эпохи  настолько  близки  к  способу 
художественно-публицистического  выражения  
в  литературе  нового  времени,  что  русский 
исследователь  творчества  античного  писателя 
И.Нахов  определил  точно  и  справедливо  жанр 
прозаического произведения Лукиана «О смерти 
Перегрина» как памфлет. (2, 6) 
Памфлет  стал  одним  из  ведущих  жанров  в 
английской  литературно-общественной  жизни  в 
XVIII  веке.  Именно  в  этом  историческом 
периоде  наблюдается  резкое  увеличение  удель- 
ного  веса  памфлета  не  только  в  области 
художественного  освоения  многогранной  и  во 
многом  противоречивой  британской  действии- 
тельности, но в решении очень многих актуаль- 
ных  политических  задач.  Данный  феномен 
имеет  как  локальные,  то  есть  английские,  и 
универсальные,  то  есть  общеевропейские  при- 
чины. 
Как  известно, XVIII столетие  вошло  в 
историю  Европы  как  «Век  Просвещения».  Для 
своего  установления  и  утверждения  просвети- 
тельские  идеи  нуждались  не  только,  как  это 
часто  представляется,  в  претворении  в  жизни 
принципов разума, здравого смысла, социальной 
справедливости  и  т.д.  Великие  умы  эпохи 
Просвещения  считали,  что  для  успешного  ре- 
шения данной  задача  в  первую  очередь  следует 
почистить  человеческие  умы  от  недостатков. 
Только  после  этого  можно  добиться  счастья 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
163
отдельных  людей  и  всего  общества.  Только 
после  преодоления косности, отсталости можно 
установить в обществе повсеместно новые идеи, 
более  прогрессивные  способы    мышления,  а  на 
этой  основе  новые,  более  справедливые  формы 
человеческого  общежития.  Именно  поэтому 
особенно  на  первом  этапе  становления  про- 
светительских  идей  критическое  преодоление 
всякого рода недостатков как индивидуального, 
так  и  общественного  характера  приобретает 
первостепенное значение, становится краеуголь- 
ным  камнем  просветительского  отношения  к 
жизни. 
Отметим,  что  дальнейшая  эволюция  об- 
щественной жизни в европейском пространстве, 
в  том  числе  в  Англии,  выявила  утопистский 
характер  ранних  просветителей.  Несмотря  на 
мощную  и  во  многом  убедительную  критику 
многочисленных  недостатков,  им  не  удалось 
полностью  расчистить  поле  для  утверждения 
своих  идей  и  осуществления  просветительских 
идеалов  на  основе  принципа  «Сейте  разумное, 
доброе,  вечное!»  По  мере  утверждения  просве-
тительских  идей  в  социальной  жизни  Англии 
усиливалось  и  сопротивление  консервативных 
сил и тенденций. Поэтому в течение всего XVIII 
века  в  Европе,  естественно,  и  в  Англии  пафос 
утверждения  просветительских  идей  органи-
чески  сочетался  с  пафосом  отрицания  об- 
щественных  недостатков  в  литературно-худо- 
жественной и эстетико-философской мысли. 
Кстати  говоря,  эта  же  закономерность  
проявила  себя  при  утверждении  просвети- 
тельских  идей  вне  пространстве  Западной 
Европы,  например,  в  России  и  на  Ближнем 
Востоке.  Общеизвестна  доминирующая  роль 
сатирических  тенденций  в  азербайджанской 
социально-философской  и  литературно-худо- 
жественной  мысли  в XIX веке,  например,  в 
творчестве Г.Закира, М.Ф.Ахундова, С.Ширвани 
и  других  представителей  просветительства: 
многие  произведения  М.Ф.Ахундова,  в  осо- 
бенности  «Письма  Кемал-уд-Довле»  явственно 
имеют «памфлетный» характер. 
Памфлетно-критический  пафос  Эпохи  Про- 
свещения  имеет  также  огромное  значение  для 
дальнейших судеб эволюции европейской худо- 
жественно-эстетической  мысли.  Как  правило,  в 
истории  литературы  возникновение  европей- 
ского  романтизма  рассматривается  в  качестве 
реакции,  отрицательного  отношения,  вызван- 
ного  разочарованием  после  Великой  француз- 
ской  Буржуазной  революции.  Данную  спра- 
ведливую  мысль  следует  дополнить  тем,  что  в 
романтизме  вместе  с  разочарованием  в  про- 
светительскую  идеологию  одновременно  на- 
ходит  свое  дальнейшее  развитие  критическая 
тенденция  просветительства.  Негативное  отно- 
шение  к  английской  действительности  таких 
представителей  романтизма  как  Байрон  и 
Шелли  связано  не  только  с  французской  рево- 
люцией,  но  во  многом  является  продолжением 
просветительской  социальной  критики,  родо- 
начальником  которой  является  Дж.Свифт. 
Пафос  критического  реализма  также  опреде- 
ляется  идеологией  Просвещения.  С  этой  
точки  зрения  трудно  не  заметить  генетическую 
связь между мироощущением и мировоззрением 
Дж.Свифта и У.Теккерея. 
Специфичность  пафоса  отрицания  и  со- 
циальной  критики  в  английской  литературе 
XVIII века  связана с так сказать «локальными» 
причинами.  В  этом  периоде  исторического 
развития  в  континентальных  странах  Европы,  в 
особенности во Франции шла интенсивная и все 
возрастающая  подготовка  к  замене  устаревших 
и  насквозь  прогнившихся  общественных  инсти- 
тутов феодализма более прогрессивным и «спра- 
ведливым»  капитализмом  и  соответственно 
жестко  иерархических  феодальных  социальных 
отношений    более  гибкими  буржуазными.  Что 
касается  Англии,  то  в  этой  стране  уже  в XVII 
веке  произошла  буржуазная  революция,  а  в 
XVIII  веке,  когда  вся  остальная  Европа  с 
оптимизмом  смотрела  в  будущее,  английские 
просветители  успели  ощутить  всю  отврати- 
тельность  и  антигуманность  буржуазных  об- 
щественных  отношений.  По  этой  причине  ан- 
глийской просветительной критической мысли в 
XVIII веке приходилось работать одновременно 
на  двух  фронтах – и  против  уходящего  фео- 
дализма,  и  против  наступающего  капитализма.  
По этим же причинам в английской социальный 
и  художественный  мысли  обе  тенденции  эпохи 
Просвещения – отрицание  и  устаревших 
феодальных,  и  новых  буржуазных  ценностей 
проявили  себя  гораздо  четче,  яснее,  опреде- 
леннее, чем в континентальных странах Европы.  
Тотальное отрицание  социальной  действии- 
тельности своей эпохи - отказ и от феодальных, 
и  от  буржуазных  ценностей  особенно  полно 
проявляет себя в памфлетах Дж.Свифта. 
Но  следует  отметить,  что  в  Английской 
социальной и художественной мысли существо- 
вала  и  другая  тенденция,  которую  ярко  пред- 
ставляет Д.Дефо: он работал, так сказать, в двух 
направлениях. Будучи одним из самых активных 
памфлетистов  своего  времени,  он  вместе  с 
Дж.Свифтом,  Д.Арбетнотом,  Дж.Аддисоном  и 
другими  оперативно  откликался  на  все  ак- 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
164
туальные  проблемы  своего  времени,  то  есть 
занимался  в  качестве  памфлетиста  расчисткой 
поля,  подвергал  резкой  критике  рецидивы 
феодализма  в  социальной  жизни  страны.  Но 
одновременно  Д.Дефо    создал  знаковый  образ 
Робинзона Крузо, которой представляет из себя 
наиболее  полное  и  совершенное  воплощение 
просветительских  представлений  о  человеке  
разумном,  самостоятельном  и  динамичном.  По 
сути своей представления Д.Дефо об идеальном 
человеке  в  лице  Робинзона  Крузо  совпадали  с 
буржуазной концепцией личности, которая была 
уже  реализована  и  фактически  занимали 
ключевые  позиции  в  социально-экономической 
и политической жизни страны. Однако реальная 
«самостоятельная»  и    «динамичная»  личность,  
 
 
 
 
 
 
то есть английский буржуа, некоторыми своими 
чертами  разительно  отличалась  от  виртуальной 
личности, созданной Д.Дефо.  С определенными 
оговорками  это  относится  и  к  концепции  лич- 
ности Филдинга. 
________________ 
1.  Тронский  И.  История  античной  литературы.  М.: 
Высшая школа, 1983. 
2.  Нахов  И.  Лукиан  из  Самосоты.  В  кн.:  Лукиан. 
Избранное. М.: Художествен. Лит., 1987. 
 
* * * 
This article is devoted to the place of the pamphlet in the 
English writer’s creative activity. Here the main peculiarities of 
the existing social problems are revealed by this genre. It is 
commonly known that the English literary conception from the 
end of the XVII c. up to the beginning of the XVIII c. appealed 
to the potential opportunities of the given genre. 
 
 
 
 
 
Р. И. Дүйсенбаева 

жүктеу/скачать 4,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: