СТИЛИСТИЧЕСКИЕ ФУНКЦИИ АВТОРСКОЙ РЕЧИ

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
135
Непосредственное  вмешательство  автора  в 
ход  событий,  явное  проявление  им  своeй 
симпатии  и  антипатии    усложняет  объектизи- 
рование  действительности  и  мешает  читателю 
поверить в реальность описываемого.  
А.М.Левидов,  исследовавший  проблему 
взаимосвязи  таких  категорий  как  автор-пер- 
сонаж-читатель,  определяет  три  основных  за- 
кона творчества: 
1. Автор не может не давать себя:  
«Все  произведения  поэта,  как  бы  они  не 
были  разнообразны  и  по  содержанию,  и  по 
форме,  имеют  общую  им  все  физиономию,  за- 
печатлены  только  им  свойственной  особостию, 
ибо  все  они  истекли  из  одной  личности,  из 
единого и нераздельного Я» (8, с.307). 
2. Автор обязан давать себя:  
«Можно  знать  факт,  видеть  его  самолично 
сто  раз  и  все-таки  не  получить  такого  впечат- 
ления,  как  если  кто-нибудь  другой,  человек 
особенный,  станет  подле  вас  и  укажет  вам  тот 
же самый факт, но по-своему, объяснит его вам 
своими  словами,  заставит  вас  смотреть  на  него 
своим  взглядом.  Этим-то  влиянием  и  познается 
настоящий талант» (8, с.73-74).   
3. Автор должен не давать себя («умереть»):  
«…Первое  лицо,  кем  не  должен  инте- 
ресоваться художник, - это он сам» (8, с. 468). 
Как  в  художественном  произведении  автор 
выражает свою мысль, свою позицию?  
Он  прежде  всего  дает  описание  внешности 
своего  героя.  Яркие  примеры  тому  мы  можем 
найти в произведениях многих писателей, в том 
числе  у  великого  американского  писателя 
Теодора  Драйзера  и  видного  азербайджанского 
прозаика  и  драматурга  Ильяса    Эфендиева. 
Часто автор описывает своего героя с любовью, 
явной симпатией и искренностью: «В гостиную 
вошел и поздоровалься с хозяйкой мужчина лет 
тридцати  шести,  выше  среднего  роста,  ат- 
летически  сложенный,  с  высоко  поднятой 
головой,  ясными  глазами  и  упрямым  подбо- 
родком.  У  него  был  удивительно  сильный  и 
звучный  голос - и  знакомые  и  незнакомые 
невольно  к  нему  прислушивались.  Говорил  этот 
человек просто и кратко» (6, с.106). 
Или: 
«Микола  был  парнем  одного  с  Шахларом 
возраста,  среднего  роста,  с  небольшой  гор- 
бинкой  на  носу.  Темно-каштановые  волосы  его 
были  слишком  длинными.  Это  делало  его 
похожим  на  артиста.  Его  голубые,  как  тюль- 
пан, глаза были одновременно и с грустинкой, и 
со смешинкой» (9, с.156). 
В  первом  из  приведенных  примеров  опии- 
сывается  Лестер  из  произведения  Т.Драйзера 
«Дженни Герхард» и уже по данному описанию 
мы получаем определенное представление о его 
характере.  А  в  другом  примере  И.Эфендиев 
глазами  своей  героини  Салимы  дает  довольно 
полное описание Миколы.  
В    объектизированном  виде  повествования 
автор  выступает  не  явно,  он  не  дает  оценку 
чему-то, не высказывает предположения. Но все 
же  в  художественном  тексте  авторская  мысль 
присутствует  всегда.  Писатель  может  глубоко 
сопереживать  своим  героям,  даже  плакать 
вместе  с  ними,  но  при  этом  внешне  оставаться 
беспристрастным. В этом случае крайне важным 
является отбор и группировка языковых средств.  
Значительную  роль  в  раскрытии  авторской 
мысли  играет  и  пейзаж,  являющийся  неотъем- 
лемой  частью  композиции.  В  художественном 
произведении  пейзаж  становится  средством 
раскрытия  внутреннего  мира  человека,  смены 
его  внутреннего  состояния.  Кроме  того,  пейзаж 
может  в  произведении  оказывать  как  поло- 
жительное,  так  и  отрицательное  воздействие  на 
человека.  В  пейзаже  сливаются  воедино  все 
гаммы  лирической  палитры,  все  основные 
средства  романтического  стиля,  в  том  числе  и 
метафоризация, контраст, гиперболизация и др. 
 Авторская  позиция  в  художественном 
тексте – понятие  весьма  широкое,  она  в  тексте 
реализуется  через  композицию  и  авторскую 
речь.  Другими  словами,  авторская  позиция 
связана  со  специальными  приемами  художест- 
венного    описания  окружающей  действитель- 
ности. В ходе полифонического повествования и 
раскрытия 
внутреннего 
мира 
персонажа 
авторская  позиция  зависит  от  принципа  диа- 
логизации  и  степени  субъектизации  авторского 
повествования.  Чем  сильнее  контаминация 
голосов  автора  и  персонажа,  тем  сильнее 
авторская  речь,  и  наоборот,  чем  слабее 
контаминация  голосов  автора  и  персонажа,  тем 
слабее авторская позиция.    
Автор  с  четко  и  точно  определенной  пози- 
цией  создает  свое  произведение  как  само- 
выражение.  При  этом  понятие  «авторская 
позиция»  тесно связана с «образом автора». 
Образ автора, а также его эстетический вкус 
в  каждом  конкретном  случае  предопределяют 
художественно-композиционные  средства,  ис- 
пользованные  в  произведении  или  выбор 
определенных  компонентов  произведения  и  в 
этом  случае  он  становится  доминирующим  в 
композиции,  организующим  начало  всей  струк- 
туры произведения.  

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010 
 
136
Анализируя  художественные  тексты,  сле- 
дует  отметить,  что  их  анализ  имеет  опреде- 
ленные  характерные  особенности.  Если  текст 
завершен,  то  в  нем  имеются  когезия,  инте- 
грация,  континуум,  авторская  семантика  (авто- 
семантика),  а  также  объясняющие  мотивы  и 
цели.  В  таком  тексте  нет  нужды  в  том,  чтобы 
насытить  текст,  так  как  такой  текст  понятен  и 
без его насыщения. 
Но следует учесть и то, что художественный 
текст  не  всегда  бывает  целым  и  завершенным. 
Его  художественная  оценка  включает  в  себя 
специфическую, отличительную и эстетическую 
завершенность. 
Говоря  о  формах  проявления  в  художест- 
венном  произведении  авторской  речи,  следует 
отметить,  что  авторская  речь  может  явно 
проявляться  и  эксплицитным  способом,  то  есть 
через явный показ какого-то  конкретного факта 
или  же  события  или  явления.  При  этом 
информация  излагается  явно,  в  завершенном 
виде.  Обратимся  за  примером  к  творчеству 
Теодора  Драйзера.  Например:  «Действительно,  
для    солидного      отеля      в      большом      и      про- 
цветающем 
американском  торговом  городе  здесь  была 
почти чрезмерная роскошь.  Номера, и холлы, и 
вестибюли,  и  рестораны  были  обставлены 
слишком  богато - не  было  ни  облагоражи- 
вающей  простоты,  ни  изящества,  ни  целе-                        
сообразности» (5, с.15). 
Как  видно  из  приведенного  примера,  автор 
несколькими  фразами  создает  целостную 
картину,  выделив  наиболее  существенное.  Как 
явствует  из  рассмотренного  отрывка,  отель 
очень  дорогой,  весьма  богато  обставлен,  в  нем 
есть  все,  кроме  человечности.  В  данном  случае 
авторская речь дается посредством экспликации, 
в  которой  четко  излагаются  факты  богатой 
отделки отеля и отсутствия в нем человечности. 
Подачу авторской речи посредством экспли- 
кации  мы  можем  увидеть  и  в  произведениях 
И.Эфендиева:  «Наконец,  однажды  мы  увидели 
небольшой 
нарцисс, 
выглянувший 
из-под 
растаявших  снегов.  Потом  наступил  праздник 
Новруз.  В  праздничный  вечер  Орлиное  Ущелье 
напоминало  легенду,  сказку.  На  фоне  пока  еще 
чуть  светлого,  безоблачного  неба  горели 
костры.  Ребятня,  молодежь  с  шумом  прыгали 
через эти костры. Вздымающееся к небу  пламя 
освещало  улыбающиеся  веселые  лица.  Ребята 
тянули  меня  и  кричали: «Микаил,  давай,  ты 
тоже  прыгай!»  Я,  подобрав  полу  своей 
курточки,  разбежался  и  ловко  прыгнул  через 
костер.  Все  засмеялись.  Я  разошелся  и  еще  раз 
прыгнул. Смех превратился в хохот» (9, с.194). 
В  приведенном  примере  мы  по  словам 
автора,  то  есть  являющегося  автором  данных 
слов героя произведения Микаила  четко видим, 
как  Орлиное  Ущелье  изменилось  с  приходом 
праздника  Новруз,  стало  похожим  на  легенду, 
сказку,  то  есть  информация  тут  доносится 
напрямую. 
Но в художественном тексте авторская речь 
может  излагаться  и  имплицитным  способом. 
При  использовании  такого  приема  автор  о 
каком-то  факте,  событии  говорит  скрыто,  то 
есть  уловить  мысль  при  этом  бывает  довольно 
не  просто.  И  для  выявления  существующей  в 
скрытой 
форме 
информации 
приходится 
производить  определенные  трансформации, 
перестановки.  Имплицитный  способ  можно 
проиллюстрировать  следующими  примерами: 
«Может  быть,  это  старая  любовь  Лестера? 
Вот  такую  женщину  он  должен  был  бы  себе 
выбрать. Она одного с ним круга,  с ней он был 
не менее, а может быть, и более счастлив. Уж 
не думает ли он сам о том же?» (6, с.252). 
 Как видим, автор скрыто описывает сомне- 
ния,  то  есть  предположения  и  размышления 
Дженни. 
В  художественном  произведении  авторская 
речь дается, в основном, двумя методами: 
а) суперлинеарным; 
б) описательным. 
При суперлинеарном методе анализируются 
различные  отрывки,  изложенные  как  авторская 
речь.  Посредством  этого  метода  анализируется 
авторская  речь  и  получается  дополнительная 
информация,  т.е.  суперлинеарный  метод  дает 
возможность  читателю  получить  дополнитель- 
ную  информацию.  В  этом  можно  убедиться  на 
примере  следующего  отрывка:  «Марго  дей- 
ствительно была огонь…Эх…Мико!.. Забудь ты 
про  эту  Марго…То,  что  Марго  любила  острые 
блюда, еще ничего. Но то, что курила, это было 
плохо.  Я  не  люблю,  когда  женщина  курит.  А 
Марго двух пачек в день не хватало. К тому же 
очень  дорогие  курила.  И  вообще,  Марго  ничего 
дешевого  не  любила.  Возможно,  это  было 
наследственным. 
Ведь 
Марго 
была 
из 
княжеского рода. А как же. Второй её дед был 
известным  грузинским  князем.  Эх,  Мико! 
Глупый  Мико!  Чего  это  связался  с  внучкой 
князя…» (9,с. 290-291) 
В  суждениях  Мико  о  Марго  четко  прояв- 
ляется  специфика  суперлинеарного  метода. 
Мико  дает  довольно  подробные  сведения  о 
характере Марго.  

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
137
Описательный  метод  же  требует  эмпирии- 
ческого  подхода  к  языку  и  всему  тексту.  В 
художественных  произведениях  этот  метод 
широко применяется в авторской речи. При этом 
речь  автора  и  речь  персонажа  четко  описы- 
ваются автором. 
В  художественном  тексте  авторская  речь 
может  быть  дана  и  в  монологической,  и  в 
диалогической форме. 
Являясь субъектом художественного текста, 
автор  вступает  в  диалог  с  реальной  дей- 
ствительностью, основным действующим лицом 
которого является человек и со своим читателем 
осознаваемого  со  стороны  автора,  создающего 
художественное  произведение.  Субъект-автор 
требует субъекта-читателя. Чтение и понимание 
художественного текста, выражающие основные 
условия  эстетического  восприятия  образов  и 
предметов,  создают  в  читательском  сознании 
целостность,  завершенность.  Художественный 
мир  произведения  преподносится  читателю,  с 
одной  стороны,  в  виде,  похожем  на  окру- 
жающую  реальность,  а  с  другой – в  несоот- 
ветствующем  действительности  виде.  Воспри- 
нимая  художественное  произведение,  читатель 
входит  в  диалог  с  автором;  это – процесс,  в 
который  включается  сознание  читателя  в 
качестве  субъекта  восприятия.  Как  создателю 
художественного  произведения,  автору  посред- 
ством  своего  творчества    приходится  под- 
тверждать  эстетические  требования  духовной 
жизни  личности  и  формировать  сферу  эстети- 
ческих  отношений  в  жизни  человека.  В 
художественном произведении  автору для того, 
чтобы  охарактеризовать  персонажа,  приходится 
в  определенных  ситуациях    показывать  его  в 
процессе  общения  и  при  этом,  не  вдаваясь  в 
конкретные  детали  беседы,  доносить  в  целом 
его содержание.  
Проявления  автора  в  художественном 
произведении весьма разнообразны  и довольно 
сложны.   
В  художественном  произведении  авторская 
речь,  как  было  отмечено  выше,  встречается  как 
в  монологической,  так  и  в  диалогической 
формах, а еще больше – в виде внутренней речи.  
В художественном произведении немаловажную 
роль  играют  эстетические  и  философские 
взгляды  автора.  Проявления  авторской  позиции 
в  описании  внутреннего  мира  персонажа  в 
художественном  произведении  зависят,  в 
основном, от двух факторов:  
1)   вариативной формы внутренней речи;  
2)  характера  содержательно-концептуаль- 
ной  информации,  подразумеваемой  под  эмо- 
циональным  аспектом  повествования  и  логии- 
ческой мыслью во внутренней речи. 
Создавая,  выстраивая  произведение,  автор  
может  использовать  те  или  иные  приемы 
построения  речи.  Описание,  данное  в  форме 
косвенной  речи,  являет  собой  авторскую  речь. 
При  этом  в  плане  авторской  речи  происходит 
смена  одной  позиции  другой,  т.е.  происходит 
переход  с  одной  точки  зрения  к  другой,  и  в 
контексте  авторской  речи  находит  свое 
отражение и иная речь. 
Говоря  о  стилистических  функциях  автор- 
ской  речи  в  художественном  произведении, 
следует отметить, что их два: 
1)  информативная; 
2)  изобразительная. 
Что  же  подразумевается    под  информатив- 
ной функцией в художественном произведении? 
Любая  информация,  данная  автором  художест- 
венного  произведения  о  том  или  ином  событии 
или  предмете  определяет  его  информативную 
функцию.  Обратившись  к  произведениям 
Т.Драйзера,  можно  выделить  яркие  примеры 
информативной  функции:  «Сцену  эту  можно 
назвать  трагическим  завершением  долгой 
череды  несчастий  и  неудач,  которые  постигли 
Уильма Герхардта, стеклодува по профессии, и 
его  семью.  Этот  человек  потерял  работу – 
такие  превратности  судьбы  хорошо  знакомы 
бедным  труженикам – и  теперь  с  трепетом 
встречал  каждое  утро,  не  зная,  что  принесет 
новый день ему, его жене и шестым детям, ибо 
их  хлеб  насущный  зависел  от  прихоти  случая. 
Сам  Герхардт  был  прикован  болезнью  к 
постели.  Его  старший  сын,  Себастьян,  или 
Басс,  как  называли  его  приятели,  работал 
подручным  в  местных  вагоностроительных 
мастерских, но получал только четыре доллара 
в  неделю.  Дженевьеве,  старшей  дочери,  минуло 
восемнадцать,  но  ее  до  сих  пор  не  обучили 
никакому  ремеслу.  У  Герхардта  были  и  еще 
дети – четырнадцатилетний 
Джордж, 
двенадцатилетняя 
Марта, 
десятилетний 
Уильям и восьмилетняя Вероника; они были еще 
слишком малы, чтобы работат, и всех их надо 
было прокормить» (5, с. 6). 
В данном отрывке даются сведения о семье 
Уильяма  Герхарда.  Автор  говорит  о  крайней 
бедности    Герхарда,  его  болезни,  о  том,  что  у 
него  шестеро  детей  и  что  старший  из  них 
Себастьян  работает  и  получает  в  неделю  всего 
три-четыре  доллара.  Это  яркий  пример  инфор- 
мативной  функции  авторской  речи.  В  инфор- 
мативной функции авторской речи предмет или 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010 
 
138
событие, о котором идет речь, получает полную, 
исчерпывающую характеристику.  
Другая  функция  авторской  речи  в  худо- 
жественном произведении -  изобразительная. В 
изобразительной функции предмет или событие 
получает  полное  описание.  Ярким  примером 
изобразительной  функции  в  художественном 
произведении является описание разных времен 
года,  в  описание  своеобразия  какого-либо  вре- 
мени года, конкретной местности, природы. 
И информативная, и изобразительная функ- 
ции  в  художественном  произведении  выпол- 
няют  свою  специфическую  роль,  так  как  обще- 
ние  между  автором  и  его  читателями  осу- 
ществляется,  в  основном,  посредством  этих 
функций. Если о каком-то явлении, событии или 
же  предмете  даются  пространные  и  подробные 
сведения,  если  какой-то  предмет  или  человек 
описывается  подробно  и  всесторонне,  то  у 
читателя  о  них  складывается  полное  представ- 
ление. 
Благодаря 
описанию 
конкретного 
человека  читатель  получает  о  нем  уже  опре- 
деленное представление и благодаря различным  
 
 
 
 
 
изобразительно-выразительным  средствам,  по- 
средством  которых  автор  характеризует  своего 
героя,  читатель  сам  определяет,  что  в  данном 
герое хорошо, а что плохо. 
_________________
 
1.  Бахтин М.М. Проблемы поэтики Достоевского, 4-
е издание, Москва, 1979; 
2.  Гончарова  Е.А.  Пути  лингвостилистического 
выражения  категорий  автор-персонаж  в  художественном 
тексте, Tомск, 1984; 
3.  Гаибова.  М.T.  Пути  и  способы  выявления  образа 
автора во внутренней речи персонажа,  Баку, АГУ,  1984; 
4.  Гаибова.  М.T.  Прагмалигвистический  анализ  
художественного текста,  Баку, 1986; 
5.  Драйзер Т. Американская Трагедия. Баку, Олимп, 
1995. 
6.  Драйзер  Т.  Собрание  сочинений  в  двенадцати 
томах. Том II, Москва, 1973; 
7.  Кольшанский  Г.В.  Коммуникативная  функция  и 
структура языка. Москва, Наука, 1984. 
8.  Левидов А.М. Автор-образ-читатель. – Л., 1977. 
9.  Эфендиев  И.М.  Избранные  произведения  в 6-и 
томах, Том III, Баку 1984; 
* * * 
This article deals with the expression forms of the author 
speech in the literary text, the samples from different texts are 
described here. 
 
 
  
 
 
А. К. Шыныбекова 
 
ҰҒЫМДАР ЖҮЙЕСІНІҢ ТІЛДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
 
Ғылым  тілінің  басты  ерекшелігі – оның 
термин  сөздерінде  болса,  оның  құрылымының 
негізін  ұғымдар  мен  атаулар  жасайды.  Термин- 
нің  мағынасы  термин  сөздің  дефинициясы- 
нан  туындайтынын  орыс  ғалымы,  терминолог  
А.А.  Реформатский  көрсеткен 
[1.6  б].  Тер- 
минологиядағы  арнайы  қарастыруды  қажет 
ететін  өзекті  мəселенің  бірі – терминдердің 
жүйелілігі  мəселесі.  Бұл  мəселені  шешуде 
зерттеу  еңбектерінде  ортақ  ғылыми  тұжырым 
жасалмаған.  Тіл  біліміндегі  осы  тақырып 
төңірегінде  зерттеу  еңбектері  қарапайымнан 
күрделіге  қарай  сатылы  байланыста  жасалған. 
Терминдерді  жүйелеп,  біріздендіру  мақсатында 
лексика-семантикалық  қатынас  арқылы  термин 
табиғатын көрсетуді мақсат еттік.  
Термин  өзі  білдіретін  мағыналық  белгілері 
бойынша  терминологиялық  жүйелілікті  құ- 
райды.  Жүйелілік  мəселесін  сөз  еткенде  көп- 
теген  ғалымдар  ғалымдар  терминдер  арасын- 
дағы  парадигмалық  қатынас  арқылы  түсіндіріп 
келеді. 
 
 
Жүйе – грек  тілінде  бүтін,  яғни  бөлшек- 
терден  тұратын  біртұтас  дегенді  көрсетеді. 
Осылайша  жүйе  өзін  құрайтын  белгілі  бір 
құрылымдық  компоненттерден  тұрады.  Жүйелі- 
лік  мəселесін  қарастыруда  зерттеу  еңбегімізде 
оның  құрамдас  бөліктері  мен  олардың  өзара 
байланысын,  оның  ішкі  бірлігі  тілдік  тұрғыдан 
тұтастыққа  келер  жүйелі  қатынасын  көрсеттік. 
Терминологиядағы  жүйелілікті  көрсете  отырып 
талдау  барысында  терминдер  өз  арасында  екі 
жақты қатынаста болатынына назар аударуымыз 
қажет.  Оның  бірі – мағыналық  өзара  байланыс- 
та,  екіншісі – жүйелілік  құрылымда  бір-бірімен 
тəуелді  ұғымдық  байланысуы.  А.А.  Рефор- 
матскийдің  көрсетуі  бойынша, «сөзге  тəннің 
бəрі де, терминге де тəн» 
[2, 121 б.]. 
Терминдердің  жүйелілігі  туралы  айтқанда 
олардың  лексика-семантикалық  тезаурус  сөз- 
діктерде  берілуімен,  дефинициялық  байланысу 
тəсілімен  түсіндіреміз.  Тілге  тəн  барлық  жүйе 
құраушы  элементтер  терминге  де  тəн.  Тағы  да 
А.А.  Реформатскийге  сүйенсек, «сөздердің 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
139
жиынтығы  терминология – екі  қожайынның 
қызметшісі:  лексика  жүйесінің  жəне  ғылыми 
ұғымдар жүйесінің» 
[1, 6 б.].  
Терминологиядағы 
жүйелілік 
мəселесі 
туралы  сөз  еткенде  ретсіз,  бейберекет,  сти- 
хиялы, жүрдім-бардым жасала салған терминдер 
де  өзара  жүйе  құрай  ма,  олар  да  жүйеге 
бағынған  ба  деген  сауал  туады.  Əр  саланың 
ұғымдары  бір-бірімен  байланыста  дамитынын 
ескермей,  тек  қарабайыр  əдістермен  термин 
қалыптастыра  салу – жүйесіздікке  əкеледі. 
Терминологияның  ұғымдар  арасындағы  ішкі 
жүйесін ескере отырып  сөз жасау қағидаттарын 
басшылыққа ала термин жасау ұтымды тəсіл.  
Терминологиялық  лексика  мен  жалпы  лек- 
сика арасында байланыс бар. Олардың арасында 
өрісаралық  байланыс  болады.  А.А.  Реформат- 
скийдің  айтуынша, «система – это  связь  и 
взаимосвязь  по  горизонтали,  а  структура – это 
связь и взаимосвязь по вертикали», яғни жүйеде 
көлденең өзара байланыс көрінсе, құрылымда ол 
тігінен көрінеді 
[1, 120 б.]. Терминология белгілі 
бір ғылым саласының ұғымдар жүйесін көрсетуі 
тиіс,  осының  өзі  жүйелілік  мəселесінің  қан- 
шалықты маңызды екенін білдіреді.  
Терминологиядағы 
жүйеліліктің 
дұрыс 
қалыптасуы  ұлттық  ұлттық  тілде  ғылым  тілінің 
жасалуына  аса  қажетті  екені  белгілі.  Сол  се- 
бептен  де  жетілдірген,  жүйеленген  терминдер 
қорын  жасауда  терминжасам  ісіне  сүйенеміз. 
Жүйелілік  мəселесі  сала  терминдерін  қалыптас- 
тыруда  кезек  күттірмес  істің  бірі.  Бұл  жөнінде 
академик  Ə.  Қайдар: «Салалық  терминология 
мəселесін  зерттеудің  бірнеше  себептері  болды. 
Атап  айтқанда  ғылыми-техникалық  прогресс 
талабына  сай  əрбір  өркениетті  елдің  термино- 
логиясы  да  заман  талабына  орай  дамуы  тиіс. 
Екіншіден,  қазақ  əдеби  жазба  тілі  мемлекеттік 
тілдің негізі болса, терминология мен ғылым тілі 
оның жан  арқасы болуы тиіс. Үшіншіден, қазақ 
терминологиясы  əр  түрлі  жағдайларға  байла- 
нысты үлкен дағдарысқа ұшырап отыр. Əркім өз 
бетінше термин жасау орын алып отыр» 
[3, 4 б.], 
–  деп  атап  көрсетеді.  Бұдан  терминологияның 
күрделі  мəселелеріннің  қатарына  жүйеліліктің 
енетінін  көруге  болады.  Өйткені  жүйесіздік 
орын  алған  жерде  əркім  өз  білгенінше  термин 
жасайды. 
Терминология  үшін  жүйе  ұғымы  термино- 
логиялық  өріспен  анықталады.  Терминдер  өзі 
қатысушы  шағын  өрістер  құрайды,  термино- 
логиялық  жүйе  жүйелеудің  төменгі  бөліктеріне 
бөлініп, терминологиялық қатар  түзеді. Сөз  бен 
ұғым  бір-біріне  қарама-қарсы  мəнде,  жүйелілік 
туралы  қарастырғанда  екеуі  логикалық  тұр- 
ғыдан  түсіндіріледі.  Философтардың  түсін- 
діруінше термин дефинициядан бөлек, ал тілші-
ғалымдар термин сөзді ұғым атауы деп таниды. 
Дефиниция  термин  сөздің  түсіндірмесі,  анық- 
тамасы дегенді білдіреді.  
Лингвистикалық 
тұрғыдан 
терминоло- 
гиядағы  жүйе  мəселесі  кешенді  шешімді  талап 
етеді.  Сала  терминдерін  жасаушы  арнайы 
мамандар  мен  тілші  ғалымдардың  ұғымдарға 
терминдік  таңба  беру  ісінде  салыстырмалар 
жасасақ,  мынандай  мəселелерге  кездесеміз: 
біріншіден,  терминологияның  жалпы  теориясы- 
мен  айналысушы  маман  терминологияның  жан-
жақты  фактілермен  бетпе  бет  келеді.  Бұл 
терминологияға  жалпы  тəн  мəселелер  болып 
табылады.  Ал  екіншіден,  терминологиялық 
жүйені  жетілдіруді  мақсат  еткен  тілші-маман 
ғылымның  əр  саласынан  дайындығы  болмауы 
мүмкін.  Белгілі  бір  салалық  терминологияны 
дамыту  ісімен  айналысуды  мақсат  еткен  маман 
жəне тілші-ғалым еңбегі сəйкес келмеуі мүмкін. 
Себебі сала терминологиясын дамытушы маман 
əрекеті  тар  шеңберде  əрі  терең  қарастыру 
болады.  Тілші-ғалым  терминология  ісімен 
айналысуда  қалыптасқан  тілдік  нормамен 
қарастырсма,  сала  маманы  кəсіби  тұрғыдан 
назар  аударады.  Осы  арада  терминжасам  ісінде 
ала-құлалықтан  арылу  мақсатында  терминоло- 
гиялық  жүйелілік  мəселесінің  өзектілігі  көрі- 
неді.  Арнайы  сала  сөздерін  зерттеуші  маман- 
дарға  жəне  филологтарға  төмендегідей  жайт- 
тарды  назарда  ұстау  арқылы  терминологиялық 
жүйе мəселесінің əлеуеті артады:  
адамзат  танымы  мен  түйсігінде  орныққан 
арнаулы  лексиканы  қалыптастыру  мен  қолдану 
дəрежесін оқып-білуде жəне арнаулы сөздер мен 
терминдерге ортақ белгілерді саралауда; 
жаңа терминдер мен терминологиялық жүйе 
жасауда тиімді əдістерді қолдануда; 
қалыптасып  үлгерген  терминдер  мен  тер- 
минологиялық  жүйелілікті  жетілдіруде  сондай-
ақ  барлық  сала  терминдеріне  ортақ  жан-жақты 
уəждемелерді жасауда; 
терминдерді  төл  тіліміздің  заңдылықтарын 
сақтай отырып қалыптастыру. 
Аталған мəселелер  бүгінгі күннің ғана өзек- 
тілігі  емес.  Терминологияның,  əсіресе  сала 
терминдерінің  қалыптасуы  жөнінде  алғашқы 
зерттеу  еңбектері  ХХ  ғасырдың  жиырмасыншы 
жылдары  басталған.  Термин  сөздер  ғылыми 
айналымға шығысымен арнайы тəсілдер арқылы 
төл тілімізге аудару мəселесі көтерілген. А. Бай- 
тұрсынұлы,  М.  Жұмабаев,  Қ.  Жұбанов,  
М.  Əуезов  сияқты  зиялы  қауым  өкілдерінің 
есімдерін  атай  отырып,  олардың  терминжасам 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010 
 
140
ісіне  қосқан  үлесінің  елеулі  екенін  айтқымыз 
келеді 
[4; 5; 6].  Мағжан  Жұмабаевтың 1922 
жылы  жарық  көрген  «Жалпы  педагогика» 
оқулығында  қолданған  терминдерден  ақынның 
терминжасам 
шығармашылығында 
өзіндік 
қолтаңбасын көреміз.  
М.  Əуезовтің  де  қазақ  терминологиясының 
мəселелерімен тікелей айналысқанын көрсететін 
бірден бір еңбектер – «Ғылым тілі» (1917) жəне 
«Қайсысын  қолданамыз?»  атты  мақалалары. 
Мұнда жазушы терминологиядағы ішкі термин- 
жасам  туралы  айтқан.  М.  Əуезов  ғылым  тілін 
қазақша  жасау  мəселесін  көтере  білген. «Орыс 
тіліне  қазақ  сияқты  барлық  туысқан  елдер 
тілінен көріп жатқан сөздер көп. Сонда джайлау, 
акын (ақын емес) тəрізді сан сөздер орыс тілінің 
фонетикалық,  грамматикалық  жағдайларына 
бейімделіп  алынып  отырған  жоқ  па?», – деп 
нақты  мысалдар  келтіре  отырып,  тіл  заңды- 
лығына сəйкес қабылдауды атап өтеді 
[7, 264 б.]. 
Қазақ  лексикасының  терминденуі  туралы 
Ш.  Құрманбайұлы  қазақ  тілінің  термино- 
логиясын  құрайтын  терминдену  тəсілімен 
жасалған  терминдердің  ұлттық  əдеби  тілдің 
құрамындағы  жалпы  қолданыстағы  сөздердің 
негізінде  жасалғанын  айтады 
[8, 95 б.].  Жалпы 
қолданыстағы  сөздер  терминденудің  барлық 
амал-тəсілдері  арқылы  терминдене  алады.  Тер- 
минологияда байырғы сөздер негізінде жасалған 
терминдер де баршылық. Байырғы сөздер өзінің 
бастапқы  мағынасынан  ажырап,  жаңа  ұғым 
атауы    болады.  Мысалы,  тұсаукесер  (презента- 
ция),  қақпақ  (клапан),  тасымалдау  (транспор- 
тировка),  шайыр  (смола),  сүзгі  (фильтр),  тергеу 
қапасы  (следственный  изолятор),  айдауыл 
(конвоир) т.б.  
Ұғымдар  жүйесіндегі  терминдер  өзінің  құ- 
рылымдық  ерекшелігіне  сəйкес  бастапқы  ке- 
зеңнен-ақ  екіұшты  қолданудан  аулақ,  екі  түрлі 
мағына  білдіруден  тыс  қалыптасады.  Мысалы, 
этимология  термині – əр  сөздің  шығу  тегін 
зерттейтін  тіл  ғылымының  бір  саласы;  фра- 
зеология – семасиология, биология, физиология, 
аналогия,  терминология,  стоматология,  архео- 
логия  дегенде  белгілі  бір  ғылым  саласында  өзі 
зерттелетін  ілімнің  атауы  ұғымын  көрсетеді. –
логия  элементі  терминдік,  өйткені  ол  ұғым 
атауына  негіз  болады.  Сол  сияқты – тану 
элементі де  ұғым атауларын жасайды. Мысалы, 
əдебиеттану,  метатану,  тілтану,  өнертану, 
тауартану,  табиғаттану,  құқықтану,  жантану, 
елтану,  мəтінтану  т.б.  Аталмыш  сөздердің 
терминге  айналуына  олардың  белгілі  бір  ілімді 
зерттеу  бағытында  жұмыс  жүргізетінін  көр- 
сетуде  қолданылған – тану  тілдік  элменетінің 
рөлі басым. 
Қоғамдық  ғылымдар  саласындағы  термин- 
дердің  жүйелілігі  туралы  айтқанда  олардың 
жаратылыстану  ғылымдары  терминдеріне  қара- 
ғанда біршама қалыптасып, өзіндік жүйеленгені 
байқалады. Құқық, экономика, тарих, тіл білімі, 
əдебиеттану,  халықаралық  қатынас  сияқты 
қоғамдық 
ғылымдар 
терминдері 
көбінесе 
халықтың  лексиканың  негізінде  жасалғанын 
көреміз.  Куəгер,  айыпкер,  талапкер,  жауапкер, 
мəмілегер,  заңгер,  сезікті,  соттаушы,  қорғаушы, 
айыптаушы,  бопсалушы,  т.б.  сөздерден  заң 
саласының  жүйелі  терминдерін  көруге  болады. 
Бұдан  құныкер,  қуғындаушы,  жүгінуші  сияқты 
сөздердің қалыптасуында лексика-семантикалық 
тəсілге  грамматикалық  əдістің  қосылғанынан 
жаңа  сөздер  жасаудың  пəрменді  əлеуетін  бай- 
қадық. Экономика саласында қажыгер, мердігер, 
үлескер, кіріс, табыс, салымшы, сақтандырушы, 
жұмысшы, үйлестіруші т.б. сөздердің терминдік 
орнығуында  да  лексика-грамматикалық  əдіс 
арқылы жасалғанын көреміз. 
Ұғымдар  жүйесінің  тілдік  ерекшеліктерін 
көрсету  барысында  терминологиялық  жүйе 
құруда  тілдің  ішкі  заңдылықтарынсыз  термин- 
жасамды жүргізуге болмайтынын анықтадық.  
Термин  сөздер  бір  ғана  сала  термині 
қызметінен гөрі бірнеше салаға да ұғымдар өрісі 
шеңберінде  жұмсалады.  Мысалы,  операция 
термині  медицинада,  əскери  істе,  қаржы  сала- 
сында  қолданылса,  ассимиляция – фонетика, 
саясаттануда, функция-математика, физиология, 
лингвистикада,  прогрессивті – фонетика,  сая- 
саттануда  термин  ретінде  қолданылады.  Бұдан 
термин  мағынасының  көп  мағыналылығын 
байқаймыз.  
Ұғымдар жүйесін жасауда тілдік элементтер 
латын  тілінде  мол  көрініс  тапқан.  А.В.  Супе- 
ранская,  Н.В.  Подольская,  Н.В.  Васильева- 
лардың  көрсетуінше, – ома (-оmа)  қосымшасы 
арқылы қатерлі ісікті білдіретін терминұғымдар 
жасалған:  гранулема,  карционома, – инум  
(-іnum):  инсулин,  альбумин  сияқты  дəрілік 
заттар; -итус: (-itus) гастрит,  цистит,  эндо- 
цервицит,  аппендицит,  ин (-іп) – иньекция, 
интрубация; -ион:  ионизация, – троп:  энтропия 
т.б.  сөздерінің  негізінде  белгілі  бір  ғылым 
саласына  қатысты  жүйелі  термин  жасауда 
қосымшалар өзіндік рөл атқарады 
[9, 103 б.]. 
Сөз  терминге  айналмас  бұрын  өзі  кірген 
терминдік  мағынаға  жақындығы  ескеріледі. 
Ұғымнан  сөзге,  сөзден  ұғымға  қарай  жүру 
тəсілін  қолдану  арқылы  жаңа,  түсіндіруі  айқын  
 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
141
термин  жасалады. «Терминдер  ұғымдардың 
атауы  болатындықтан  жəне  сол  ұғымдарды 
жүйелеу  мен  топтастыруда  логикалық  əдістерге 
жүгінуге тура келетіндіктен кез келген термино- 
логияны  түзуге  логиканың  қатысы  болатыны 
сөзсіз», – дейді профессор Ш. Құрманбайұлы [8, 
233 б.].   
Термин жасауда ана тілінің негізгі көздеріне 
тоқталған  да  жөн.  Жалпы,  терминжасамның 
көздері терминология саласын, салалық термин- 
дерді  қарастырған  зертеу  субъектерінде  тал- 
данып  та  жүр.  Көбінесе  оларда  салалық  тер- 
миндер  материал  ретінде  алынады  да,  олар 
құрылымдық  тұрғыдан  талданады.  Нəтижесінде 
термин  жалғаудың  əдіс-тəсілдерінен  гөрі  тер- 
миндердің құрылымын сипаттайды. 
Термин  жасауда  ең  өнімді  тəсіл – тілдегі 
мағынасы  түсінікті  сөздердің  терминологиялық 
өріске  өтіп, ауыспалы  мағынада  термин  ретінде 
қолданылуы.  Ұғым  жалпы  халықтық  тілден 
терминологиялық  жүйенің  ішіндегі  ұғымды 
білдіруге  өтіп  ғылыми  ұғым  атауы  ретінде 
қолданылады. Күнделікті қарапайым мағынадан 
ғылыми  ұғым  жүйесіне  өткен  шығын,  үнем, 
пайда,  салық,  салым,  салымшы,  үлес,  үлескер, 
қорғаушы,  айыпкер,  айыпталушы,  əуен  т.б. 
терминдер осы тəсілмен жасалған. 
Термин  жасаушы  өнімді  көздердің  бірі – 
түбірге  қосымша  жалғану  арқылы  жасалған 
терминдер.  Мысалы,  ұшақ,  жүгіртпе,  əдістеме, 
кəсіпкер,  желім,  көрме,  жарияланым,  басылым 
т.б.  Мұндағы  терминдер  -пе, -ым, -теме, -гіш, -
кер, -гер, -ілгіш, -ім  жұрнақтарының  көмегімен 
жасалған. 
Біріккен  сөздер  арқылы  да  терминдер  көп 
жасалуда.  Мысалы,  басқосу,  бойтаса,  бірізділік, 
ақтұмсық,  бейнетаспа,  баспасөз,  дүниетаным, 
тікұшақ,  келісімшарт  т.б.  Екі  түбір    сөздің 
бірігуі  арқылы  да  көптеген  терминдер  салалық 
терминологияда  жүйелі  түрде  қолданылып 
келеді. 
Сөздердің  тіркесуі  арқылы  да  ғылыми 
ұғымды білдіріп, терминге айналу тəсілі арқылы  
 
 
 
 
 
 
 
да  термин  жасауда.  Мысалы:  несие  беру,  табыс 
табу, пайда көру, пайда табу, айналымға енгізу, 
салым  қабылдау,  оқу  құралы,  кепілдік  беру, 
мұнай  айдау,  төтенше  жағдай,  бұқаралық 
ақпарат,  залалды  аймақтан  өту,  əскери  тасы- 
малдау  əдістері,  күзеттің  негізгі  шебі,  ұңғы- 
малар  қазу,  сораптан  мұнай  алу,  қазандықты 
іске қосу т.б. 
Терминнің  стильдік  ерекшеліктерінің  бей- 
тарап  болуы – салалық  терминологияда  эмо- 
ционалды-экспрессивті  мəнді  білдірмеуі  көп 
ретте  сақтала  бермейді.  Терминдердің  анық- 
тамасының  болуы,  екіұшты  түсініктеме  бол- 
мауы да салалық терминологияға тəн құбылыс.  
Жалпы  жинақтап  айтар  болсақ,  ұлттық 
терминжасамда  ана  тілінің  мүмкіндіктерін  пай- 
даланудың  тигізер  пайдасы  мол.  Салалық  тер- 
минжасам  ісінде  терминдерге  тəн  дəлдік, 
анықтамалық,  логикалық  жүйелілік  сияқты 
белгілерді негізге ала отырып термин шығарма- 
шылығын  дамытпай  ұлттық  терминология 
дамыту  мүмкін  емес.  Аталған  термин  жасау 
көздерінің  термин  шығармашылығында  жүйені 
қалыптастырып,  терминдерді  бірізділендіруде 
қарқынды көмек болары сөзсіз.  
__________________
 
1.  Реформатский  А.А.  Что  такое  термин  и  его  тер- 
минология // Вопросы террминологии. – М., 1961. – 325 с. 
2.  Реформатский  А.А.  Термин  как  член  лексической 
системы языка // Проблемы структурой лингвистики. – М., 
1968 – 122 с. 
3.  Қайдаров  Ə.Т.  Қазақ  терминологиясына  жаңаша 
көзқарас. – Алматы, 1993. – 4 б. 
4. Байтұрсынов А. Тіл тағлымы. – Алматы, 1992. – 418 б. 
5. Жұмабаев М. Таңдамалы. – Алматы: Ғылым, 1992. 
– 127 б. 
6.  Əуезов  М.  Қайсысын  қолданамыз? // Сарыарқа.  
– 1917.  
7. Əуезов М. 19 томдық жинағы. – Алматы,  – 369 б. 
8.  Құрманбайұлы  Ш.  Қазақ  лексикасының  термин- 
денуі. – Алматы: Ғылым, 1998. – 208 б. 
9. Суперанская А.В. Подольская Н.В., Васильева Н.В. 
Общая терминология: Вопросы теориии. – М., 1989. – 302 с. 
 
* * * 
В  данной  статье  рассматриваются  проблемы  систем- 
ности в казахской терминологии.  
 
 
 
 
 
                             

жүктеу/скачать 4,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: