АВЕСТАДАҒЫ АРҒЫ ТҮРКІ МИФОЛОГИЯСЫНЫҢ ТЕРЕҢ ТАМЫРЛАРЫ

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
306
ғылымға  дейінгі,  ғылыми  жəне  ғылымнан 
кейінгі  дейтін  іліми  үш  эволюциялық  сатыға 
бөлшектейтін болсақ, осылардың бəрінің бастау 
көзінде  арғытектілікті  танытатын  мифология 
тұрады.  Біз  осы  мифтік  ортақтастық  жəне 
сабақтастық негізінде əлемді мойындатқан ұлық 
кітаптың  қазаққа  қатысты  тұстарына  ой 
жүгіртетін боламыз.  
Елбасымыз  Н.Ə.Назарбаевтың: “Біздің  кін- 
дігіміз  жеті  атамызбен  ғана  жалғасып  жатқан 
жоқ,  оның  арғы  Үнді  мен  Ніл,  Еділ  мен  Дон 
жағалауларына  қазақ  даласының  рухын  жет- 
кізген 
бабаларымызбен 
жалғасып 
жатыр. 
Осынау  қанатын  кең  жайып,  жанарын  алысқа 
салатын  қазақ  рухы  əзірше  өз  деңгейінде  па- 
рақталмай  келеді...  Арийлер  деген  атпен  ұлы 
мəдениеттер жасап, ұлы мемлекеттер құру үшін 
бір кезде Үндістанға қарай бет алған тайпалар... 
«Авестада» айтылатын арий, тур, дах жəне дай- 
лардың  тікелей  ұрпақтары  болып  табылады” 
[1;24,77-б] - деп  байыптауы  əдебиет  тарихын 
зерттеушілерге,  біздерге,  ой  салуға  тиіс.  Ел- 
басымыздың салиқалы ойының астарында қазақ 
ғылымы  мен  елінің  келешекте  өз  құбыласын 
толық  түгендеп,  əлем  халқының  алдында  жо- 
ғары  биіктерден  көрінуге  толық  құқығы  бар 
екендігіне  алашының  көзін  жеткізудің  асыл 
идеясы жатыр.  
Табиғат  құбылыстары  ішіндегі  ертедегі 
адамдардың  ерекше  қасиет  тұтып  табынатын 
нысандарының бірі – от. Ежелгі адамдар табиғат 
тылсымын танып білу жолында көптеген азапты 
бастан  кешіп,  өмірілік  мол  тəжірбие  жинақ- 
тауларының  арқасында  оның  қыры  мен  сырын 
бірте-бірте  игере  бастады.  Бір  кезде  табиғи 
апаттан  туындаған  өрттен  қатты  қорыққан 
адамдар  енді  оны  өз  игіліктеріне  бағындыра 
білді.  От  адамдар  үшін  бəрін  жалмаушы  бұла 
күш  ретінде  танылса,  екінші  жағынан  жырт- 
қыштардан  қорғайтын  қастерлі  құрал  ретінде 
ұғынылып,  олар  оған  шексіз  құрмет  көрсете 
бастады.  Кейін  тап  осы  оттың  қуатымен  темір 
қорытып,  темірден  түрлі  қару-жарақтар  жасап 
алу,  бабаларымыздың  отқа  деген  құрметін 
бұрынғыдан  да  бетер  күшейтті.  Міне,  осындай 
сенімдер  мен  сезімдер  негізінде  алғашқы  түр- 
кілер  отты  құдіретті  күш,  киелі  құбылыс  санап, 
оны  пəле-жаладан  сақтайтын,  аластайтын  қа- 
сиеті  бар  деп  есептеп  табына  бастады.  Адамзат 
тарихында  отты  киелі  санамайтын  оған  та- 
бынбаған  халық  кемде-кем.  Осы  дəстүр  барлық 
халықтың  əдет-ғұрыпында  сақталып  қалғанды- 
ғын байқай аламыз.  
Белгілі  бір  халықтың  ата  салтында  болған 
дəстүр  ешқашан  із-түзсіз  жоғалып  кетпейді.  Ол 
не  ғұрыптық  жорада,  не  əдеби  туындыда,  не 
тілдік қолданыста өзінің бар екендігін ұрпағына 
танытып  отырады.  Осының  негізінде  ғылыми 
ортада  осы  күнге  дейін  тоңы  жібімей  жатқан 
отқа  табынуды  парсылар  таратты  деген  сол- 
қылдақ  тұжырымды  жоққа  шығара  отырып, 
қазақ  халқының  дəстүріндегі  бүгінге  дейін 
сақталынып келген отқа табыну нышандарының 
барлығын  алға  тартып,  ұлтымыздың  этникалық 
негізін  құраған  көптеген  ру-тайпалардың  зоро- 
астризм  марапасы  (культі)  ықпал  етпей  тұрып, 
отқа  табынғандығын  археологиялық  қазба 
деректері, жазба мəдени ескерткіштеріміз, тілдік 
факторларымыз бен дəстүрлік жоралғыларымыз 
дəлелдей  түседі.  Мысалы  осы  турасында  тілші 
ғалым  Қайрат  Ғабитханұлы: «Тіпті,  парсылар- 
дікі  деп  жүрген  зороастризмнің  өзі  де  қазақ 
халқының  этникалық  бір  тегі  болып  саналатын 
ертедегі  сақтар  жұртында  пайда  болғандығын 
кейбір  ғалымдар  дəлелдейді»[2,63]деген  ой 
айтады.  Бұл  арада  біз  мына  бір  нəрсені  ес- 
керуге  тиіспіз:  бабаларымыздың  бірпарасының 
ұғынуынша  от  денені  жамандықтан  тазартады 
жəне  өлген  адамдарды  зұлым  рухтардан  қор- 
ғайды деген діни ұғым-түсінік орын алғандығын 
қола  дəуірге  жататын  археологиялық  қазба- 
лардан  өртенген  мүрделердің  жанына  оттың 
бейнесін  символдайтын  қызыл  жоса  себілгенін 
немесе  ол  салынатын  жерлеу  рəсімінің  болған- 
дығын  білеміз.  Бұл  жөнінде  белгілі  ғалым 
Ə.Қоңыратбаев: «Аналық  дəуірдің  аяғында, 
б.э.д. VII ғасырда  Хорезм  жерінде  зороастризм 
культі  туады.  Зороастризм  Кавказ,  Таяу  Шы- 
ғысқа тез тарайды. Əсілі, зороастризм орталығы 
Бұқар  болса  керек.  Өйткені  онда  жер  астынан 
шығатын  газдар  көбірек  болған.  Осыдан  сақ 
елдерінде  отқа  табыну,  оны  қастерлеу  салты 
туады. Толстовтың археологиялық зерттеулеріне 
қарағанда,  Хорезм  жерінде,  Согдианада  «Əтеш- 
ханалар»  Сияуыш,  Маздақ,  Мухана  кезінен 
бастап туған. Топырақ қала, жамбас қаладан оты 
қысы-жазы,  күні-түні  үзбей  жағылатын  «алау- 
ханалар»  тарихын  Толстов  келтірген.  Онда  тек 
ерекектер  ғана  бас  қосқан.  Бұл  салттың  қал- 
дықтары  қазақта  келін  түскен  кезде  отқа  май 
құю  шілдеханалары  сақталған.  Қырғыздардың 
ертеде  май  жағатын  тас  шамдары  болған.  Шам 
өзі өшпей оны сөндірмеген. Зороастризм дінінің 
тарихы  тұсында  Сияуыш  аңызы  айырықша 
мəнді,  өйткені  тəжіктер  оны  бірде  жыл  басы 
Наурыз,  бірде  өсімдіктің  өліп-тірілуі  түрінде, 
бірде  от  тəңірі  түрінде  түсінеді.  Сияуыш  Хо- 
резмде  өскен.  Иран  патшасынан  қашып,  Афра- 
сиябтың қызын алады. Ол – Шығыс аңыздарын- 
да  зороастризмнің  атасы.  Сияуыштың  жұртын 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
307
Хорезм сақтары деп табу «Шахнаманың» өзінде 
бар...Күшан – ақиқат  сақ.  Оның  немересі 
Жамшид  шығыста  бірінші  қала  салған  адам. 
Хорезм жеріндегі Има тауына келіп орналасады. 
Осы ретпен Хорезмде жаңа Иран Арияем-Веджу 
пайда  болыпты»[3,24-26],-дей  келе,  Судабаның 
көңілін  табу  үшін  Сияуыштың  қара  қасқа  ат 
мініп, өз адалдығын дəлелдеу үшін от дариясы- 
нан  өткенін,  осының  негізінде  зороастризм 
культі туды деген ой айтады.  
Ə.Қоңыратбаевтың  осы  пікірін  одан  əрі 
тереңдетіп, оның нақты қай жерде болғандығын 
орыс  тілді  қазақ  зерттеушісі  Қанат  Серікпаев: 
«Равина  Простора  Ариев  (Аринам  Вайджа) 
находилась  между  двумя  реками  Ардави  (Аму-
Дарья)  и  Датьи  (Сыр-Дарья),  далее  у  моря 
варкуаша  (Каспийское  море),  близ  которого 
жили  арии,  туры  и  хьюоны.  Арии  так  же 
обитали  у  озера  Чайчаста  (Аральское  море)  и 
Хукарье – горный стране Памиро-Алтая и Тянь-
Шаня»[4,7], - деп  нақты  қай  аралықты  қамты- 
ғанын  алға  тартады.  Жəне  Арий  халқын  үнді-
еуропалық емес, сақтармен туыстас жұрт екенін 
жоққа шығармайды.  
Тек  біздің  отандық  зерттеушілер  ғана  емес, 
қытай  ғалымдары  да: «Бүгінгі  қазақ  халқының 
этникалық құрамында сақтардан қалған нəсілдік 
тек бар...Сақтар да парсылар секілді мəңгілік от 
пен қасиетті суға табынған. Хорезмдегі байырғы 
жұрттан  от  күмбезінің  орны – алауханалар 
табылған...от  күмбезінің  ішіндегі  қасиетті  отқа 
тəу еткен» [5,121-122] жəне үйсіндер мен қаңы- 
лылар  да  қасиетті  отқа  табынған[5,187],-деген 
ой  айтады.  Сондай-ақ 568 жылы  Шығыс  түрік 
қағанатының  қағаны  Істеми  бабамыз  өзіне 
келген  Рим  империясының  патшасы Emperor 
Justin-нің  елшісі Zemarchus-ты  əуелі  екі  оттың 
ортасынан  өткізіп  барып  қабылдағаны  қытай 
жазбаларында кеңінен сөз етіледі[6]. Тіліміздегі 
мифологиялық  сөз  қолданыстарын  індетіп  зерт- 
теген  тілші  ғалым  Қайрат  Ғабитханұлы  сақтар- 
дан  бастау  алған  отқа  табыну,  отпен  аластау, 
оны  киелі  деп  санау  дəстүрі  көк  түркілерде 
болғандығын  өзінің  мақаласында  былай  деп 
береді: “Жоунамада”: «Түріктер  жерлеу  күнін 
белгілеп алғаннан кейін, қайтыс болған адамның 
мінген  атын  жəне  тірі  кезінде  пайдаланған  
басқа да бұйымдарын өлікпен бірге өртеп, оның 
күлін  қоса  көмеді.  Бұндай  дерек  «Сүйнамада»  
да  ұшырасады» [7]. Көк  түркілердің  тікелей 
ұрпағы  саналатын  қазақтардың  арасында  да  
осы  дəстүрдің  сілемдерінің  сақталғандығын 
Ш.Уəлиханов: «Қазақтар  жан  беру,  серт  беру 
үшін екі жерден от жағып, кінасы  бар адам  сол 
екі  оттың  арасынан  өтеді...Сонымен  бірге  олар 
отқа  табынып,  оттың  қаһарынан  қорыққан,  сол 
оттың  қаһарымен  анттасқан»  деп  жазып  көр- 
сетеді.  Одан  əрі  ғалым  өз  дəуіріндегі  қазақ 
арасындағы  отпен  емдеу  туралы: «Қазақтар 
көптеген  аурулар  оттың  киесінен  болады  деп 
түсініп,  өз  ауруларын  отпен  емейді»[8,157-
177]деген  ой  айтады.  Осы  орайда  қазақ  ұғым-
түсініктерінің 
«Авестамен» 
сабақтастығын  
А. Қыраубайқызы: «кінəлі адамды анықтау үшін 
екі  оттың  арасынан  өткізген»[9]  деп  атап  көр- 
сетеді.  Сонымен  бірге  аталған  ғалым  осы 
мəдени  жəдігердегі  Қорқыт,  Оғыз  қаған  аңыз- 
дарының  арасындағы  ұқсастықтарды  саралап 
береді.   
Қорқыттың  өліммен  күресінде  ескіден  қал- 
ған  архетиптік  сілем  өмір  мен  өлім  арасындағы 
Зораостризмдік  принциптің  ұшқыны  бар  екен- 
дігін дəлелдейді.  
Қорқыт Ата кітабында əйелдің төрт сипаты: 
«Бірі – кепкен  ағаш  секілді,  бірі – үрген  қарын 
секілді, енді бірі – үйдің үйдің тіреуі, төртіншісі 
–  қанша  айтсаң  да  баяғысындай  мелшиген 
қырсық  əйел»[10,14]-деп  берілсе,  ал  Авестаның 
«Висперед»  деп  аталатын  үшінші  кітабының  
4-бөлігі  əйелдің  қасиетін  сипаттайды.  Осы- 
ның  қазақ  əдебиетіндегі  үлгісі  ақын-жыраулар 
шығармашылығындағы  жақсы  əйел  мен  жаман 
əйел  арасындағы  дилема.  Осы  дəстүрдің  ұшы- 
расуының  өзі  осы  Авеста  мен  Қорқыт  аңыз- 
дарынан    бастау  алатыны  дəлелдеуді  керек  ет- 
пейтін  аксиома.  Енді  сөзіміз  дəлелді  болу  үшін 
Шернияз ақынның Баймағамбет сұлтанның қыз- 
дары мен əйеліне айтқан мына жолдарын: 
Байеке, сіздің қызда жаман бар ма,  
Жамандар біз байғұста заман бар ма?  
Шот желке, шолақ айдар күң дер едім,  
Бармайды ауыз шіркін жамандауға.  
Қызыңның бес тиындық біреуі жоқ.  
Қылған соң құдай ханша амал бар ма?- 
деген  сарындамылық  сабақтастық  Қорқыт  үр- 
дісінің  дала  философиясына  қалай  дендеп  ен- 
генін  танытады.Дəдəм  Қорқытта  кепкен  ағаш 
секілді,  үрген  қарын  секілді,  қанша  айтсаң  да 
баяғысындай  мелшиген  қырсық  əйелдің  түркі 
тірішілігінде  ұшырасуына    куə  боламыз.  Осы 
алған жардың жақсы болуы деген Қорқыт өсиеті 
кейінгі  қазақ  əдебиетінде  дəміл-дəміл  көрініс 
тауып отырды. Шернияиздың жырындағы ұшы- 
расулар соның бір жаңғырығы іспеттес.  
Тағы бір үндестік зороастризм дінін мойын- 
дамай  көп  құдайға  табынуын  қоймаған  бір  кез- 
дегі  «Даэво»  деген  тайпа  атының  əуелі  жағым- 
сыз  атау  ретінде  қолданылып,  кейін  «Дию» 
деген  мифологиялық  кейіпкерге  айналу  процесі 
бізді  ғана  қамтымай  ата-бабаларымыз  аралас-
құралыстықта  болған  латынға – «дивус»,  фран- 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
308
цуздарға – «адию», орыстарға – «дьявол» түрін- 
де енуі Заратушра ілімінің ежелгі дəуірде қандай 
құдіретті болғандығын танытады. 
Қазақ мифологиясында, қисса-дастандарын- 
да  осы  кейіпкер  зорлықшы  күш  ретінде  таны- 
лады:  
Дұшпан дию екенін білдім тамам,  
Ойбайлап зарлық қылып болдым жаман.  
Қорқып жылап талықсып жатқанымда,  
Сол  дұшпан  тұрып  көңіл  айтты  маған 
(Сейфүлмəлік) 
Бұдан шығатыны, біздің төл мифологиямыз 
Авестаның заңды мұрагері ретіндегі əлем мифо- 
логиясымен байланыстағы бай дүние.   
А.  Қыраубайқызы  архетиптік  мифтеме,  са- 
рынша  арқылы  алғашқы  адам  Йима  мен  «Оғыз 
қағандағы»  өгіз  тотемі  арасындағы  ұқсастықты 
ашып көрсетеді.      
Зороастризмнің  құлдырауы  мен  осы  діндегі 
өліктің  жерленуіне  қатысты  ең  тұщымды  ойды 
М.  Барманқұлов  айтады.  Араб  жаулап  алу- 
шылары  жөйіттер  мен  христиандарға  «Кітап 
иегерлері» деп тізе батырмаса, ал зороастризмді 
ұстанушылар  жөнінде  басқаша  ойда  болған. 
«Заратуштра  шын  мəнінде  б.з.д. VII-VI ғасыр- 
ларда  Бактрияда,  яғни  Орталық  (Орта)  Азияда 
ғұмыр кешкен.  Бұл ой б.з.д.  Vғ. соңы мен IV ғ. 
басында  өмір  сүрген  грек  авторы  Ктесияның 
еңбектерінде көрініс тапқан.  
«Авеста»  мен  «Гаттардың»  өзінде  бой  көр- 
сететін  атаулардан-ақ,  оның  Орталық  (Орта) 
Азияның бір аймағында, дəлірек айтсақ, Хорезм- 
де жазылғандығын байымдаймыз.  
Осы  елдердің  толық  тізімі  «Видевдатаның» 
бірінші  бөлімінде  беріліп, «Гава – соғдылар 
мекені», «Əлеуетті  де,  имани  Модра  (Мерв  ай- 
мағы)», «Ғажайып,  туын  көкке  жалаулатқан 
Бадхи (Бактрия)» деп айшықталады.  
Зороастралықтардың  əдеттен  тыс  өмір-
салты, рустарға ұқсас болып келеді. Ол – өлікті 
өртеу.  Осы  күнге  дейін  Үндістандағы  парсылар 
қолданатын  зороастралықтарға  тəн  өлікті  жер- 
леу  жоралғысы  ерек  ғұрып.  Өлген  адамның 
денесі  арнайы  ғимарат  дахмеге  құстардың 
жемтігі  үшін  қойылады.  Құстар  өлікті  етінен 
арылтқан  соң, сүйек  арнайы құмыра оссуарияға 
салынады.  Өртелгеннен  кейін  оның  күлі  сонда 
сақталады.  Бұндай  оссуариялар  қазіргі  Қазақ- 
станның  Оңтүстігінен  Қарқаралы  аймағына 
дейін  аралықта  ұшырасады» [11,42]. Одан  ары 
зерттеуші  осы  кітаптың  «Зороастризм  жəне 
түркілер»  деген  бөлімшесінде  өзге  халықтар 
парсылар  мен  арабтарда  орын  алған  жəне  орын 
алып отырған инцесті (қандастық некені) қазақи 
менталитет турасында пайымдайды. Осының өзі 
бұл  діннің  бізден  парсыларға  барғандығына 
негіз  болатын  алғашқы  деректемені  қолымызға 
ұстатады.  Осы  арада  егер  сол  зороастризмді 
тұтынған бабаларымыз одан неге ірге ажыратты 
деген  заңды  сұрақ  туындайды.  Осы  мəселеге  
зороастризмнің неге бізге жат болғанына жауап 
іздеп  көрелік.  Оған  жауапты  өзіндік  тың  ба- 
ғыттағы  ғылыми  ізденістерімен  келген  С.Оспа- 
новтан  табамыз.  Ғалым  кейбіреулер  құптай 
қоймайтын,  бірақ  гуманитарлық  ғылымдарда 
əзірге  місе  тұтуға  мəжбүр  болатын  мынандай 
ойды  алға  тартады. «Аталған  иманшарттық 
құндылықтарды  Құдай  атынан  қайта  көтеру, 
оны  бұ  дүниеде  бұзғаны  үшін  əркімнің  жаны- 
ның  о  дүниеде  жазаға  тартылатыны  сияқты 
идеялар  қатардағы  халық  үшін  аса  бағалы 
мəселе  еді.  Өз  ру-тайпаларындағы  билігін  ны- 
ғайтпақ  болған  жергілікті  тəңіршіл  діндар-
саясаткер-бақсы-басшылар,  жаңа  діни  ілімі  ха- 
лық  арасында  қолдау  тапқан  Жаратуштраны 
тікелей  құртып  жіберуге  батпай  əртүрлі 
қыспақтарға  алып,  ақыры  оны  Тұраннан  қазіргі 
Иран жеріне кетуге мəжбүр еткен. Бəрібір, оның 
ілімінің  құндылықтары  сақтар  арасында  тарап 
нығая  бергендігінен  өшіккен  тəңіршілердің 
Ірібақсы-Тұр(андық) (Рбахшы-Тур) 
атанған 
жанкештісі 77 жастағы  Жаратуштраның  соңы- 
нан  ұрланып  барып  (қазіргі  тілмен  айтсақ  тер- 
рорлық  əдіспен)  дұға  оқып  отырған  пайғам- 
барды,  “көк  бөріше  жасырын  келіп”  сыртынан 
қанжар салып өлтірген»[12,3-4б.].  
Міне,  осындай  Жаратуштраға  жəне  оның 
іліміне  өз  қандастарының  билеуші  топтары 
жасаған көрнеу қысастық текке кеткен жоқ, діни 
негізі  босаң  сақтар  империясы  ыдырап  тынды. 
Бірақ  Жаратуштра  сепкен  діни  ұрықтың  кейбір 
сарқыншақтары  сақтар  арасында  сақталынып 
қалды.  Бір  белгілі  нəрсе  діни  негізі  босаң  Иран 
Жаратуштра  ілімі  арқасында  бізді  рухани 
жағынан  жеңіп  тынды.  Бүкіл  мұра  солардың 
иелігінде  кетті.  Солай  десек  те,  тəңірлікпен  те- 
рең  тамырласқан  ілкі  сенімдік  сарындар,  этика- 
лық  т.б.  көне  құндылықтарымыз  Жаратуштра 
ілімінің жаңғырығы ретінде сақтардың мұрагері 
саналатын қазіргі қазақ халқының рухани-ділдік 
əлемінің  ең  ескіден  келе  жатқан  арғытектік-
архетиптік өзегін құрайды.  
________________ 
1. Назарбаев Н.Ə. тарих толқынында. – Алматы: Ата- 
мұра, 1999. – 296 б. 
2. Ғабитханұлы Қ. Қазақ мифологиясының тілдік көрі- 
нісі. – Алматы: «Арыс», 2006. – 168 б. 
3.  Қоңыратбаев  Ə.  Қазақ  эпосы  жəне  түркология. 
Алматы: Ғылым, 1987. 
4.  Серикпаев  К.  Тайны  тысячелетий  тюркского  мира. 
Второе издание, переработоно и дополнено. Алматы, 2009 
– 333 с. 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
309
5.  Су  Бихай.  Қазақ  мəдениетінің  тарихы  (қытай 
тілінде). Үрімші, 1984. 
6.  Қытай  мен  Батыс  елдері  жол  қатынасы  тарихынан 
материалдар топтамасы (қытай тілінде) 1977, 4-т.
 
7. Ғабитханұлы Қ. Өлгеннің тəні қастерлі, тірінің беті 
қанды  жас  немесе  ертедегі  ата-бабалар  жерлеу  дəстүрі 
қандай болған? // «Ана тілі», 1994. N29. 
8. Уəлиханов Ш. Таңдмалы. Алматы: «Жазушы», 1985.  
9.  Қыраубай  А.  Қазақ  мифологиясы  жəне  Авеста // 
Жұлдыз. – 1996. – 178-184-бб.  
 
 
 
 
 
 
 
10. Қорқыт Ата кітабы. Түрік тілінен ауд. Б.Ысқақов. 
– Алматы. Жазушы, 1994. – 160 б.   
11.  Барманкулов  М.Хрустальные  мечты  тюрков  о 
квадронации – Алматы: ОФ “БИС”, 1999 – 416 с.  
12.  Оспанов  С.  Арғытектану  негіздері:  тəңірлік  пен 
жаратушталық  ілімді  зерттеудің  ғылыми-практикалық 
мəселелері. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2009. – 424 б.  
* * * 
В статье рассматриваются архетипические сходства и  
различия  между  Авестой  и  тюркской  мифологией,  ана- 
лизируются мифические мотивы этих произведений. 
 
 
 
 
 
А. А. Мəуленов 
 
ҚАЗАҚ ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ КӨНЕ МИФОЛОГИЯЛЫҚ ТҮСІНІКТЕР 
 
 
Қазіргі  таңда  Елбасымыздың  бабалар  мұ- 
расына көңіл бөлуді ұлттың алдына ұлы да, асыл 
мұрат  етіп  қоюы,  қазақтың  əдебиеті  мен  мəде- 
ниеті  саласында  көптеген  игі  істедің  атқа- 
рылуына түрткі болды. Соның бірі – халқымыз- 
дың  көне  наным-сенімдеріндегі  архетиптік 
түсініктің  сілемдерінің  əдебиет  тарихы  ғы- 
лымында  жан-жақты  қолға  алына  бастауы.  Біз 
осы  мақаламызда  көне  мифтік  түсініктер  тура- 
сында ой өрбітпекпіз.  
«Күнбасты  құдай» («Солнцеголовое  бо- 
жества»)  деген  діни-мифологиялық  терминнің 
мəніне  ой  жүгіртетін  болсақ,  терең  фило- 
софиялық  ақылмандық  шығады.  Бабалармыз 
табынған  суреттегі  сəуле  шашқан  «Күнбасты 
адамның»  көкке  жалғасқан  басы,  жаймашуақ 
жарық  нұрға  айналады.  Анықтап  айтар  болсақ, 
көкке  жалғасқан  адам  басының  күнге  айналуы, 
өзіне  табынған  пендеге  жалғыз  жаратушының 
жіберген  нұры  мен  ықылас  шапағаты.  Ең 
ақырында  адамды  Жер  Ана  өзінің  қараңғы 
қойнына  алып,  бұл  өмірден  əкететіні  ешқашан 
өзгермейтін  ақиқат.  Осы  таңба-бейне,  яғни 
мифопоэтикалық  образ – бабалар  түсінігііндегі 
үш  қатпарлы  жарық  дүниенің  символы.  Көк 
түркілер көкке, күнге табынуды ең көне заманда 
алғашқылардың  бірі  болып  қабылдаған  деген 
пікірімізге  осы  қара  тасқа  айшықталған  мифо- 
поэтикалық  образ  негіз  болады.  Бізге  осы 
ойымызды  дəлелдеу  үшін  табылған  жəне 
табылып жатқан символ суреттер көмекке келіп, 
көк  түркілер  мифологиясының  қандай  бол- 
ғандығын  ойша  жорамалдауымызға  түрткі 
болады.  Іле  өзенінің  жоғары  жағынан  табылған 
«Ұлы-Кем» деп аталатын жақпар тастың бетінде 
көне  түркілердің  екі  бас  таңбасы  салынған  
 
 
суреті  дүниенің төрт бұрышын меңзесе, ондағы 
қос  маралдың  жайылып  жүруі  қазіргі  ұлт 
жадындағы 
архетиптік 
ұғым-түсініктермен 
қабысады.  Маралға  мылтық  кеземеу,  оны  киелі 
деп  санау  «Қозы  көрпеш – Баян  сұлуда» 
Қарабай  мен  Сарыбай  арасындағы  эпизодта 
көрініс тапқан.  
Біз  осы  оқиғаның  актантты  (мифтік  іс-
əрекеті)  туралы  індете  зерттеген  Т.  Əсемқұлов- 
тың  «Біртұтас  түркі  мифологиялық  жүйесі» 
(«Единная  тюркская  мифологическая  система») 
[1]  атты  мақаласы  негізінде  осы  бір  қисыны 
қиын  дүниеге  қадам  бастық.  Сөзіміз  түсінікті 
болу үшін автордың айтар ойын аударып беруді 
құп  көрдік. «Əлдебір  əдебиетшінің  көне  түркі 
мифологиясын  қалпына  келтіруге  тырысуы 
орынсыз бос тыраштануышылық сияқты көрінуі 
де  мүмкін.  Біздің  қолымызда  көне  түркі 
мифологиясының  толық  та,  дəлді  мəліметі  жоқ, 
себебі көне түркі жазу-сызуы кеш пайда болды, 
ол  кезде  көне  түркі  мифологиясын  десакра- 
ладанды  (десакрализация).  Бірақ  көңілді  көн- 
шітетін  бір  факті  бар.  Ол  үшін  көне  түркі 
мифологиясының  оқиғалық  формаларын  эпос- 
тағы  дəуірлер  қатпарынан  аршып  алуымыз 
керек.  Ең  алдымен  көне  түркі  мифтерін  түркі 
(қазақ)  эпостарынан  іздеуде  мифтің  не  екен- 
дігінің  байыбына  барып  алғандығымыз  жөн» 
[1,38-39],-дейді зерттеуші(аударма-менкі).  
Бəріміз  білетін  бір  нəрсе  миф  ілкі  ғылымға 
дейінгі  білім  көзі,  дүниетаным  негізі  ретінде 
адам  өмірінің  ажырағысыз  бір  бөлгі.  Барлық 
халықтарда  қалыптасқан  бір  ғана  конондық 
мифтік сюжет бар. Ол – бір-біріне қарама-қарсы 
екі  құдайлар  тобының  (жақсылық  пен  жа- 
мандықтың)  күресі.  Осы  сюжет  бұрынғы  син- 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
310
кретіліктен  ажыраған  кезде  өзі  ауысқан  жанр- 
дың ерекшелігіне орай десакралданғанымен бəрі 
бір  мифтік  көркемдік  сипатын  сақтап  қалады. 
Жаңа  жанрға  сюжет  ауысқан  кезде  оған  жаңа 
өмірдің  саяси-қоғамдық  жəне  мəдени-əлеумет- 
тік  түсінігі  таңылады.  Қазақ  ауыз  əдебиеті 
үлгілері  мен  эпостарында,  лиро-эпостарында, 
оның  ішінде  «Қозы  көрпеш – Баян  сұлуда»,  
Т.  Əсемқұловтың  айтуынша  біртұтас  түркі 
мифологиялық  жүйесі  алдымыздан  шығады. 
Осы  туындыдағы  қарама-қарсы  екі  құдайлар 
тобының (жақсылық пен жамандықтың) күресін 
танытатын  дуалистік  идея  десакралданып  ма- 
хаббат  дрмасына  айналып  кеткендігін  аталған 
зерттеуші  алға  тартады.  Енді  осы  туралы 
Т.Əсемқұлов  пікіріне  кезек  берелік: «Дүниедегі 
дуализмнің  өмірге  келуі  мен  күресуші  жақ- 
тардың  алғашқы  ұстасуы  «Қозы  көрпеш – Баян 
сұлу»  лиро-эпосында  сомдалған.  Əлі  біртұтас, 
бірақ  қосарлануы  бек  мүмкін  ғарыш  түсінігі 
жыныссыз марал образында көрініс табады. Буаз 
маралдың  ішіндегі  егіз  қодықа  дегеніміз – 
қосарлы  əлем.  Осы  қос  əлемділікті  туындату 
үшін  маралды  өлтіріп,  оның  ішіндегі  қо- 
дықаларды бостандыққа шығару керек.  
Бұдан  кейін  екі  құдай – Сарыбай  мен 
Қарабай келіп шығады. Сарыбай – жарық күннің 
сакральды образы (сакральный образ) Қарабай – 
қараңғы  түннің  сакральды  образы.  Қозы 
(Сарыбайдың  ұлы) – мəңгі  таңның  образы. 
Қозының  сүйгені  Баян  болса,  таң  алды 
жұлдыздарының  бірі  болуы  мүмкін.  Қозының 
анасы Мамабике – қайғы тəңіриясы (богиня) т.т, 
яғни  адам  экзистенциясына  (тіршілік  етуіне) 
қатысты.  Келесі  бір  персонаж – Қодар – құдық 
(су) құдайы.  (Қазақтар əлі күнге дейін құдықты 
– «Қодар  қазған»  сөзімен  атайды).  Қарабайдың 
сан жетпес табынының əлемі – кейін адам еніп, 
оның  жанына  айналатын  кеңістік.  Біз  қысқаша 
сөз  еткен  «Қозы  көрпеш – Баян  сұлудың» 
мифологиялық сипаты осындай»  
Тəңріге  табыну  əлемі  жаманшылықпен 
бітіспес  күрес  жүргізеді.  Біз  осы  күресті  «Қозы 
көрпеш – Баян  сұлуда»  Қарабай  мен  Сарыбай 
арасындағы  адами  қарым-қатынастан,  оның 
астарында  бұғып  жатқан  Тəңіршілдік  қараңғы 
мен жарықтың бітіспес күресінен байқаймыз.  
Белгілі  зерттеуші  Н.Келімбетов. «Əдебиет- 
тану ғылымнда қазақ көркем сөз өнерінің қайнар 
бастаулары  сол  руналық  жазбаларда  жатыр 
деген  пікір  қалыптаса  бастады.  Күлтегін  батыр 
мен  Білге  қағанның  кеңесшісі  Төныкөкке 
арналған  ғажайып  жыр  дастанды  жазуға  үлгі-
өнеге  болған  қаһармандық  дастандар  болды  ма 
деген  орынды  сауал  туады.  əрине  болды,  бұл 
қаһармандық  дастандарды  Түрік  қағанаты 
құрылуынан  сан  ғасырлар  бұрын,  тіпті  біздің 
жыл  санауымызға  дейінгі  сақтар  мен  ғұндар 
дəуірінде  дүниеге  келген  еді.  Олар: «Алып  ер 
Тоңға», «Шу  батыр», «Аттила», «Оғыз  қаған», 
«Көкбөрі» жəне «Ергенекон» дастандары»[2,8],- 
дейді. Соңғы аталған дастандар ауызша туса да, 
көне  түркі  жазба  ескерткіштеріне  əсер  етуін 
мүлдем  жоққа  шығара  алмаймыз.  Оның  себебі 
мифтік  архетиптік  сана  қайыра  жаңғырып  оты- 
рады.  М.  Жолдасбеков,  Қ.Салғара,  А.Сейдімбек 
сияқты  зерттеушілер  Тəңірлік  діннің  түркі 
қағанатында  мемлекет  тіл  болғандығын  алға 
тартады[3], оған дейін  Т.Жұртбай: «Шығыстағы 
хұн, оңтүстіктегі сақ, батыстағы скиф жұрттары 
тек көк Тəңіріге құлшылық етіп, тасаттық жасап, 
ас  бергені  айдай  ақиқат»[4,38]деген  ой  айтқан 
болатын. Осы аталған ғалымдар пікірінен шыға- 
тын  бір  қорытынды  «Алып  ер  Тоңға», «Шу 
батыр», «Аттила», «Оғыз  қаған», «Көкбөрі» 
жəне «Ергенекон» дастандары бойында «Көсем» 
культі,  жақсылық  пен  жамандықтың  мəңгілік 
күресі, жер мен көктің жаратылуы т.с.с.тəңірлік 
дінге  тəн  архетиптік  белгілердің  жəне  өлімнен 
қашу  сарындамасының  бой  көрсетуі  бізге  түркі 
мифологияласының  ілкі  бастауларын  тап  басып 
тануға мүмкіндік беріп отыр.  
Көк  түркілер  тарихында  бірінші  рет  баба 
түрік жазумен қағазға басылған тұңғыш туынды 
Х  ғ.  қытайдық  буддалық  мəтінің  үстіне  қызыл 
сиямен  жазылған 104 жолдық  «Ырық  бітіг». 
Осы  кітапқа 65 шағын  өсиеті  өлең  кірген. 
Кітаптың  атауы  жоқ.  Оның  бастамасында  «бұл 
кітап  жорамал  жасауға  керемет»  деген  сөз 
жазылғандықтан  «Алдыңды  болжап  бал  аша- 
тын»  кітап  деп  аударылды.  Оның  ең  үздік 
басылымын  «Болашақты  болжау»  деген  атпен 
даңқты  түркітанушы  В.Томсен  шығарды.  Ол 
осы  жəдігерді  бірізге  түсіре  білді.  Қазір  осы 
нұсқа  бойынша  зерттелініп  келеді.  Бұл  арада 
əлем əдебиетіндегі болашақты болжаушы кітап- 
тардың  түркі  Заратушра  ілімін  ұстаушылардың 
тұтынғаны,  олардан  Платон,  Пифогор  сияқты 
ежелгі  ой  алыптары  үйренгенін  бұрынғы 
тараушамызда  авестаға  қатысты  сөз  еткен  едік. 
Осы  түркілер  əкелген  əдеби-іліми  жаңалық 
қытайдың  «Өзгерістер  кітабы» («Книга  пере- 
мен»)  болжау  жасау  кітабына  қытайлаған  түр- 
кілер  арқылы  еніп,  ханзулардың  рухани-мəдени 
құндылықтарын  байытты.  Біздің  бұдан  шы- 
ғарайын  деп  отырған  қорытындымыз.  Бұл  сол 
«Өзгерістер кітабына» түп негіз болған кітаптың 
ең  көне  қолжазбасының  алғаш  рет  қағаз  бетіне 
түсуі  деп  ұқанымыз  жөн.  Бізге  бұл  ойды 
айтқызған Заратуштра ілімінің басқа мəдениетке 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
311
еткен  ықпалы  мүлдем  қаралмай  оның  ілімі  сөз 
етілетін  бізге  жеткен,  жетпей  қалған  кітап- 
тардың  тілі  төңірегіндегі  болмайтын,  бітпейтін 
дау  туындап,  оның  түп  негіз  болған  мифо- 
логиялық тəңірілік негізі қаперге алынбауда.  
Мысалы:  
Ер жүрек батыр соғысуға аттанды.  
Жорықта аты жарамай қалды. 
Сол сəтте оған аққу кездесіп,  
Ер жүрек жігітті арқасына отырғызып,  
Ұшып, онымен бірге кері жолға түсті.  
Баласын аман-есен əке, шешесіне жеткізді.  
Баласының  тірілігіне  олардың  қуанышында 
шек жоқ.  
Біліп  қойыңыздар  халайық:  бұл – жақсы» 
[5,272].  
Осыдан біз белгілі бір қиын-қыстау жағдай- 
дағы  тылсым  күштің  хайуанаттар  мен  аң-құс 
бейнесінде  кездесетін  тотемистік,  анимистік 
мифологиялық  түсініктер  арқылы  аллегориялап 
берліген.  Оны  бал  аштыртқан  əркім  өз  жағ- 
дайына бейімдеп, қабылдайды.  
Т.Еңсегенұлы  осыны  жақсы  аңғарып: «Осы 
өлеңдердің  өзі  де  жұмбақ,  жасалу  құрылысы  да 
жұмбақ,  ұсынбаққа  ойы,  идеясы  да  жұмбақ,- 
деген пікір айтады да,- Сондай-ақ, руна əрпімен 
жазылған бал ашатын өлеңдер терең ойлылыққа 
құрылған,  философиялық  талғамы,  ғибратты 
мегзеуі,  аллегориялап  айтары  маңызды  жəне 
көркемдік  деңгейі  де  келісті  шап-шағын  көр- 
кем  шығарма»[6]деген  тұжырымдама  жасайды. 
Түркілер  əлемнің  қалай  жаратылғанын  тəңірлік 
түсініктегі  «Оғыз  қаған»  дастаны  арқылы  бір 
дəлелдесе,  əлемнің  құпиясының  бір  жарату- 
шының  күшімен  қалай  болжауға  болатын- 
дығы  жөнінде  əлемде  бірінші  болып  ой  айтып 
отыр.  
 Қытайдың  «Өзгерістер кітабы» осы  «Ырық 
бітігтің»,  яғни  Құдайдың  біліми  ырқы  адам 
өміріне өз əсерін қалай тигізітетінін өз ұлтының 
ыңғайына  сай  бейімдей  əдеби  өңдеу  жасаған. 
Жетпеген  жерін  жеткізіп,  əлем  таныған  класси- 
калық  туындыны  өмірге  əкеліп  отыр.  Біз  өз 
жəдігеріміздің  өте  қарапайым,  əрі  өте  астарлы 
жазылуын оның ең көне түркі туындысы ретінде 
дəлдеуге  мына  И.В.  Стеблеваның: «Қысқа 
поэтикалық  миниатюра  «Бал  ашатын  кітап» 
шығармасы  мұсылман  дəуіріне  дейінгі  тұрмыс-
жаймен таныстырады»[7,13] деген пікірін дəлел 
етеміз.  
Оның  үстіне  атақты  Нострадамустың 
катрендері  тым  жұбақталып  жазылып  əлем  ға- 
лымдарын даң қылып жүрген жайын жадымызда 
ұстайық.  Болашақты  болжаушы  кітапты  Ұлы 
дала  дүниеге  əкеліп,  оның  жалғастығы  қытай 
мен  француз  елдерінің  мəдениетінде  өз  жал- 
ғастығын тапты.  
Осы кітаптың  Тəңірілік  дінге  қатысты  тұсы 
туралы  сөз  ететін  болсақ,  кейбір  өлеңдері 
жаратушыға  табыну,  құдайға  шын  берілу,  оған 
құлай сену, бір тəңірге деген  шынайы махаббат 
көрініс  тауып,  оны  бұзғандар  өз  жазасын  қалай 
тартатыны сөз етіледі:  
Аңшы тауға қарай, аңға кетті,  
Аңның ізіне түсем деп, төмен домалап кетті.  
«Көк Тəңірісі бəрінен құдіретті» -  
Халық солай депті.  
Өздеріңіз білесіздер,  
Бұл еш жақсылық емес, түсінесіздер.  
Сондай-ақ, өлімді жеңу Қоқыттан, Алып Ер 
Тоңғадан  тіпті  Гілгəмештен  де  бұрын  айтылып, 
осы  туындыларға  түп  сарындама  болып  отыр. 
Бірақ  жырда    өлім  жеңіліп,  өмір  жеңеді.  Осы 
сарындама  «Ырық  бітігтің»  құрамындағы  өлең- 
де көрініс табады.  
Тақуа кемпірді ажал алуға келіпті.  
Сонда ол май құятын ожауын ұстап,  
Жаналғыштың аяғына жығыла беріпті.  
Сөйтіп тақуа кемпір ажалды жеңіпті.  
Өлімнен  қашу  немесе  өлу  мифологиялық 
баяншасын  қарастырған С. Қоңдыбай: «...Афра- 
сиаб  “өлімнен  қашады”,  оның  əлгі  қамалды 
салуы  да  осыған  байланысты.  “Афрасиабтың 
өлімнен қашуы” – сюжеттік архетип деңгейінен 
қарағанда  қазақтағы  “Қорқыт  атаның  өлімнен 
қашуы” оқиғасына сəйкес келеді»[88,346]. Қазақ 
аңызында  Сырдарияның  үстіне  кілемін  жайып, 
қобызын  тартып  отырған  абыз  бабамызды 
жылан  кейпінде  келген  ажал  шағып  өлтіреді. 
Осы  сарындама  «Гілгəмеш  туралы  жырда» 
былайша беріледі:  
...Ол ұстады гүлді, өз қолын түйретіп,  
Кесті аяқтарындағы ауыр тасты,  
Алып шықты теңіз оны жағалауға... 
Апарам оны мен Урукқа қоршалған,  
Жеткіземін халқыма, гүлді сыйлаймын: 
Егер кірі адам жасарса,    
Мен дəм татам одан – оларда менің жастығым”... 
Көрді Гильгамеш суатты, сулары салқын,  
Түсті оған, шомылды суға.  
Сезіп жылан исін гүлдің,  
Інінен көтерілді, гүлді əкетті,  
Қайтқанда кері терісін тастады... 
Екі сарындамада да жылан жəне су бар. Осы 
екеуі  де    тəңіршілдік  дінінде  өлім  патшалығы 
орналасқан  төменгі  əлемнің  мифопоэтикалық 
образдары  оларды  түрлінше  ұғындырып,  түр- 
лінше  талдауға  болады.  Бізге  керегі  олардың 
образдық  жақтан  талдануы  емес,  адамзаттың 
мəңгі  өмірден  айырылып  қалуының  ілкі  мифте- 
месі  мен  оның  реконструкцияланып,  Құран 
Кəрім  мен  Інжілдегі  Адам  ата  мен  Хауа  ананы 
жұмақтан  қудыруға  негіз  болған  жылан 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
312
архетиптігі. Екі кейіпкердің арасындағы осы бір 
сарындастық  турасында  академик  С.Қасқабасов 
адам  қашанда  мəңгі  өмірді  аңсаған.  Ілкі 
заманнан  бері  адамзат  ажалсыздық  шəрбəті  бар 
деп,  оны  жердің  үстінен  де,  жердің  астынан  да, 
судың тұңғиығынан да, жеті қат көктен де іздеп 
шарық  ұрған  деген  ой  айтады.  Тынымысыз 
іздеуі  нəтиже  бермеген  шақта,  қиялына  ерік 
беріп, адамға мəңгілік өмір сыйлайтын Əбілқаят 
суы  мен  басқа  да  тылсымды  ғаламзатты  ойлап 
тапты.  Осылайша  көптеген  аңыздар  өмірге 
келді.  
____________________ 
1.  Т.  Асемкулов.  Единная  тюркская  мифологическая 
система. «Рух-Мирас», N2. 2004. 
 
 
 
 
 
 
2.Келімбетов  Н.  Көркемдік  дəстүр  жалғастығы.  
– Астана. Елорда, 2000. – 286 б.  
3.  М.  Жолдасбеков,  Қ.Салғара,  А.Сейдімбек.  Тарих 
жəне тəуелсіздік // Егеменді Қазақстан, 2001, 30 қараша.  
4. Жұртбай Т. Дулыға 2 томдық шығармалар жинағы І 
том, - Алматы, Жалын, 1994, - 364 бет.  
5. Orkun H.N. Eski turk vazitlari. - Ankara: 1994. – 571 б.  
6. Еңсегенұлы Т. Қорқыт ата əлемі (Қорқыт – Тəңірлік 
дін – Авеста). Монография.  Алматы: Білім, 2000, - 290 б. 
7. Стеблева И.В. поэтика древнетюркской литературы. 
М. 1976, 213 с. 
8. Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы бірінші кітап 
– Алматы: Дайк-Пресс, 2004 – 512 бет.  
 
* * * 
В  этой  статье  рассматриваются  древние  мифологи- 
ческие понятия казахских лиро-эпических произведений.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
313

жүктеу/скачать 4,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: