Кіріспе зерттеудің қысқaшa сипaттaмaсы
жүктеу/скачать 307,95 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «Белсенділік теориясы»
- «Азшылықтар теориясы»
- «Жасқа байланысты стратификация теориясы»
- «Бірнеше ұрпақтардың азаматтығы теориясы»
| «Бөліну теориясы» қартаюды ересектік өзара бөліну ретінде түсінеді, бұл қартайған адам мен басқа адамдар арасындағы өзара әрекеттестіктің төмендеуіне әкеледі. Бұл процесті екі тарап да бастауға болады. Қартаю процесі аяқталғаннан кейін, адам мен қоғам арасындағы орта ғасырда қалыптасқан тепе-теңдік өзара қашықтықпен және қатынастардың өзгертілген сипатымен сипатталатын баланстың жаңа түріне жол ашады.
«Белсенділік теориясы» «бөлу теориясына» балама болды, бұл оның моральға сәйкестігі туралы мәселе көтеріп, олар қартайған кезде адамдар орта жастағы сияқты қажеттіліктер мен тілектерді сақтайды және оларды қоғамнан шығару ниетіне қатты қарсылық білдіреді. Бұл теорияның жақтаушылары қарттар белсенділігін арттыруға бірнеше үлгілік жобалар ұсынады. «Азшылықтар теориясы» және «субмәдениет теориясы» қарттықтың жеке әлеуметтік аспектілерін түсіндіреді. Бұлардың біріншісі, егде жастағы адамдарды әлеуметтік-экономикалық мәртебесі төмен топтағы азшылық тобы ретінде қарастырады. Бұл кез-келген азшылықтың бастан кешуі мүмкін кемсітушілік пен басқа құбылыстарды білдіреді. Екінші теория егде жастағы адамдарды ерекше субмәдениет ретінде жіктейді. Мұның маңызды екі себебі бар: біріншіден, жасы үлкен адамдар арасындағы ерекше жақындық; екіншіден, олардың халықтың басқа топтарымен өзара әрекеттесу ерекшеліктері. Егде жастағы адамдарға қатысты дискриминация және кәрілік кезіндегі қоғамдастық сезімі кәріліктің субмәдениетін тудырады деп болжанады. «Жасқа байланысты стратификация теориясы» қоғамның жасқа және әлеуметтік қатынастарға бөлінуін ескере отырып, әр түрлі ұрпақтардың, оның ішінде үлкен жастағы және кіші жастағы адамдардың сипаттамаларын түсіндіруге көмектеседі және белгілі бір жас тобына тән өмір салты мен жалпы сипаттамаларға ерекше назар аударады. Бұдан үлкендердің әрбір буыны ерекше және тек бір ғана өзіне тән тәжірибеге ие болады деген тұжырымға келуге болады. «Бірнеше ұрпақтардың азаматтығы теориясы» әр ұрпақты әлеуметтік әлемді қалыптастыруға қатысуға шақырады, оны олар қайтыс болғаннан кейін де болған және жалғасатын процесс ретінде қарастырады. Бүгінгі азаматтар болашақ ұрпақтың мұрасы үшін, яғни табиғи капиталды (қоршаған ортаны), физикалық капиталды (инфрақұрылым, кәсіпорындар мен құрал-жабдықтар), қаржылық капиталды (жинақтауды), әлеуметтік (мекемелер мен құрылымдарды), мәдениетті капиталды (жауапкершілікті) ұжымдық жауапкершілікте ұрпақтан-ұрпаққа берілуін қадағалайды [25]. Егде жастағы адамдардың қоғамдық өмірге белсенді қатысуын жеңілдету үшін Еуропа Кеңесінің Парламенттік Ассамблеясы қатысушы мемлекеттерге бірқатар ұсыныстарды, соның ішінде жұмыс істегісі келетін зейнеткерлерді жұмысқа орналастырудың икемді заңнамалық шараларын, білімге қол жетімділікті және жаңа технологиялардағы практикалық дағдыларды қарастыруды ұсынды, сондай-ақ жасына, зейнеткерлер мен қарт адамдар қауымдастығының дамуына және осы бірлестіктерді құқықтық, қаржылық және ұйымдастырушылық жағынан қолдау мүмкіндігіне қарамастан жалпы алғанда, жергілікті билік тарапынан тәжірибе мен білім алмасу үшін ұрпақтар арасындағы өзара әрекеттесуді дамытудың жаңа жолдарын іздеу ұсынылды. Егде жастағы жеке тұлғаның психологиялық дамуы қарт адамдардыңжеке тұлғасының өзгеруі туралы мәселе бойынша көптеген қарама-қайшы пікірлер бар. Олар зерттеушілердің қартаюдың мәні мен «жеке тұлға» ұғымын түсіндіруге деген түрлі көзқарастарын бейнелейді. Кейбір авторлар жеке тұлғаның қарт жаста қандай да бір айтарлықтай өзгерістерін теріске шығарады. Өзгелері соматикалық және психикалық өзгерістердің барлығын, тіпті кәрілікті де ауру деп есептейді. Олар мұны кәріліктің үнемі дерлік әртүрлі сырқаттармен қатар жүретіндігімен және әрдайым өліммен аяқталатындығымен түсіндіреді. Бұл көзқарастардың ең ақырғылары, сонымен бірге көптеген нұсқалары да бар. Ю.Б. Тарнавский кәрілік – уақыттың ең бір сыни кезеңі деп айтты. Ол қоршаған жағдайға бейімделу үшін жеке тұлғаның барлық күшін талап етеді. Бірақ, егде жастағы адамға жаңа мәртебеге әдеттену көбінесе қиын болады. Автор егде жастың минустармен ғана сипатталмайтындығын атап өтеді. Кәрілік өзіне көптеген бағалы, оң сапаларды қамтиды. Әлеуметтік үйлердегі қарттардың эмоционалдық ахуалын педагогикалық-психологиялық қолдау жұмыстары мүмкін. Осылайша, адамның жеке тұлғасы оның қартаю шамасына орай өзгереді, бірақ қартаю биологиялық (жеке тұлғаның конституционалдық типі, темпераменті, дене бітімі саулығының жағдайы), соныменбірге әлеуметтікпсихологиялық (өмір сүру салты, отбасы-тұрмыстық жағдайы, рухани мүдделерінің, шығармашылық белсенділігінің бар болуы) тәрізді бірқатар факторларға байланысты түрліше өтеді [26]. Т.В. Косаревская «адам өмір бойы қалай өмір сүрсе және ол жеке тұлға ретінде қандай болса, солай қартаяды» деп айтады. Жеке тұлғаның қартаюы «қартаюды қабыл алмау» синдромында көрініс беруі мүмкін, мұның негізінде жеке тұлғаның қажеттіктері мен ішкі дене-бітімдік және психикалық қартаю шамасына орай оларды қанағаттандырумен шектелген мүмкіндіктердің арасындағы ішкі кикілжің жатыр. Бұл қарамақайшылық фрустрация құбылыстары мен жеке тұлғаның әлеуметтік-психологиялық дезаптациясының түрлі формаларына алып келеді. Жеке тұлғаның қартаю процесіне әлеуметтік және психологиялық сәттердің ықпал етуі әдеттегі әлеуметтік және психологиялық байланыстар мен егде адамның жеке тұлғасының қарымқатынасының үзілуінде болып табылады, бұл мәні жағынан жеке тұлғаға қолайсыз әсер ететін әлеуметтік деривацияға алып келеді. Бұл эффект көп жағдайда дене-бітімдік және психологиялық жалғыздық жағдайында, әсіресе қарттық кезеңде неғұрлым күшейе түседі. Осылайша, адамның мәртебесінің қартайғанда өзгеруі ең алдымен еңбек қызметінің тоқтауынан немесе шектелуінен, өмір сүру салтының өзі мен қарым-қатынас жасаудың құндылық бағдарларының түрі өзгеруінен, сондай-ақ жаңа жағдайларға әлеуметтік-тұрмыстық, сонымен бірге психологиялық бейімделуде түрлі қиындықтардың пайда болуынан туындайды. Әлеуметтікпсихологиялықжәне биологиялықфакторлардың жеке тұлғаның қартаю процесіне ықпал ету ерекшеліктерін дәлме-дәл әрі толығымен білу қарт адамдардың өмір сүру жағдайын, салтын, қарт адамның жеке тұлғасының оңтайлы жұмыс істеуіне ықпал ететіндей әрі осы арқылы оның қартаю процесі ықпал ету үшін айтарлықтай өзгертуге мүмкіндік береді. Жеке тұлға ұғымына кіретін аса маңызды жүйелердің бірі өз-өзінің бейнесі болып табылады. Бұл адамның өзі, өзінің сыртқы түрі, мүмкіндіктері, қабілеттері, артықшылықтары мен кемшіліктері, сондай-ақ өзіне деген эмоционалдық көзқарасы туралы түсінігі. Қарт адамның бойындағы өзі туралы түсінік ең бастысы көкейтесті өмірлік жағдаятқа байланысты. Меншікті «Мен» туралы тұрақты түсінікті ұстап тұруға деген бетбұрыс байқалады. «Мен» бейнесінің тұрақтылығы жеке тұлғалық және эмоционалдық тепе-теңдікті сақтау үшін маңызды. Өзін-өзі бағалаудың кенеттен күйреуі мен меншікті «Меннің» қабылдануы невроздар, тіпті психоздар түрінде көрінуі мүмкін. Адам өзі өмір сүріп жатқан ортадан өзіне байланысты алатын кері ақпарат маңызды рөл ойнайды. Қоғамда таралған таптаурындар егде адамдардың өзіне деген көзқарасының қалыптасуына ықпал етеді. Жағымсыз пікірлердің әсерімен егде адамдардың көптеген өкілдері өзіне, өзінің қабілеттері мен мүмкіндіктеріне деген сенімін жоғалтады. Олар өздерін бағаламайды, өзінөзі сыйлауды жоғалтады, өзін-өзі кінәлауды бастан кешіреді, олардың бойында мотивация төмендейді, осыған орай әлеуметтік белсенділік те төмендейді. Г. Крайг өзінің қабілеттері мен мүмкіндіктері жөніндегі пікірдің қызметтің тиімділігіне едәуір ықпал ететіндігітуралыжазады. Кейбірегде адамдар жуық арада жадысын жоғалтатындығына, бұрын қолынан келгендерін істей алмайтын жағдайда болатындығына нық сенімді, олар өз өмірін бақылауды ішінара жоғалта бастайды. Мұндай пікірлердің әсерімен олар расында да өздерінің құзыреттілігін де, өмірдің мәнжайларын бақылауды да жоғалтады. Өзіне деген субъективті көзқарастың теріс модальдығы – адамның психикалық қана емес, сонымен бірге дене-бітімдік қартаюының да маңызды факторы. Егде адамдарды әлеуметтік-психологиялық жете бағаламау немесе бағасыздандыру олардың толыққанды жұмыс істеуі үшін қолайсыз басқа да мән-жайлармен тығыз байланысты. Оларға бірінші кезекте, келесілер жатады: жұмыстан айрылу, зейнеткерлікке мәжбүрлі түрде шығу, жеке тұлғалық маңызды рөлдерді жоғалту. Нәтижесінде адам өзінің кәсіби келешегінен айрылады. Сондай-ақ, ол жеке тұлғалық байланыстар жүйесінен шығып қалады, бұл жүйеге әртүрлі буындардың өкілдері кіреді. Осылайша, қартайған адам өзі үшін күрделілік пен белгісіздік дәрежесі жағынан бірегей жағдаятқа тап болады. Адамға өзінің мінез-құлқына талап қоюды өз бетінше қалыптастыруға тура келеді, өмірдің зейнеткерлікке шығу жағдайындағы қиындықтарының бірі осы болып табылады[27]. А.В. Бороздина мен О.Н. Молчанова өз жұмыстарында өзін-өзі бағалауды зерттеудің нәтижесін сипаттайды. Өзін сипаттаған кезде ер адамдарда іскерлік саланың санаттары жиі еске салынады, ал әйелдер ең бастысы жеке тұлғалық сапаларға баса көңіл аударады. Сипаттауда мүдделердің, қызығушылықтардың саласы едәуір орын алады. Адамдардың бір бөлігі дүниеге деген ортақ мүддені растайды, бірақ басым бөлігі нақты қызығушылықтарын көрсетеді. Ерекше таралғандардың арасында оқу, фильмдерді қарау, тоқу, серуендеу, әңгіме-дүкен құру бар. Өзін-өзі сипаттаудағы маңыздысы – әлеуметтік байланыстар, оның ішінде отбасылық байланыстар саласы болып отыр. Бұл сала әйелдер үшін айрықша маңызды. Сондай-ақ, денсаулықты, көңіл-күйді сипаттау маңызды орын алады. Санамаланған тақырыптардың барлығы адамның бүкіл өмірлік циклы үшін маңызды болып табылады, бірақ қарттарда олардың кейбіріне ерекше баса назар аударылады. Өзін-өзі бағалаудың жетекші элементін ерекшелеу мәселесінде қарттарда мінезқұлықты реттеу негізі ретінде өзін-өзі мінсіз бағалауға емес, өзін-өзі шынайы бағалауға бағдар жасалады, бұл өмірлік циклдың бұрын болған кезеңдеріне тән .Ортақ ерекшеліктермен қатар, өзін-өзі бағалаудың бірден көзге түсетін жеке айырмашылықтары да бар. Бұл геронтогенездің жалпы заңының, ересек жастағы адамдар топтарында осы кезеңдегі жай-күйдің, функциялардың немесе қасиеттердің көрсеткішін едәуір арттыратын, түрленуін күшейтетін сан алуандық заңының салдары болып табылады. Кәріліктің қарастырылып отырған эмоционалдық және жеке тұлғалық мәселелерінен басқа, осы жастағы интеллектуалдық жұмыс істеу аса маңызды болып табылады. «Зияткерлік тапшылық» тұжырымдамасы кәрі адамдардың интеллектіне дәстүрлі көзқарас болды, яғни, кәрілік шақта адамның жалпы ақыл-ой қабілеттерінің төмендеуі басталады. Бірақ, қазіргі заманғы зерттеулер бұл тұжырымдаманы растамайды. Егде жаста интелект көрсеткіштерінің төмендеуі көбінесе реакция жылдамдығының баяулауымен байланысты екендігін ескеру керек, осының себебінен тапсырмаларды орындауға қажет уақыт созылады. Егер уақыттың қатаң шеңберімен шектемеген жағдайда, тапсырманы неғұрлым сәтті орындауға болар еді [28]. Қарттардың елді мекендегі үлесі ұлғаю шамасына қарай олардың когнитивтік қызмет етуін түсіну барынша маңызды бола түсуде. Аса маңызды әрі елеулі мәселе биологиялық процестермен анықталатын морфо-функционалдық жылжулар адамның психикасы мен оның интеллектуалдық мінездемелерінде қаншалықты бейнелетіндігінде болып табылады. Зерттеушілер жас және егде жастағы тұлғаларды интеллектуалдық тестілеу деректерін тікелей салыстырудың мәні жоқ, өйткені бұл интеллекттің спецификасын анықтамайды деп есептейді. Егде жаста интеллект сапалық тұрғыда басқаша болады. Егер жастық шақта интеллект басымтүрде үйренугежәнежаңа міндеттерді шешуге дайын болуға бағытталса, ал кәрілік шақта жинақталған тәжірибе мен ақпаратты пайдалануға құрылатын міндеттерді орындауға қабілеттілік негізгі рөл ойнайды. Жастық шақта егер адам шығармашылық, ғылыми қызметпен айналысатын болса, ақыл-ой қабілеттілігінің дәрежесі айрықша маңызға ие болады. Зияткерлік еңбектің адамдары ақылдың зеректігін қатты қартайғанға дейін сақтайды. Қарттықтың басталуы денсаулық пен тән күшінің нашарлауы, әлеуметтік-кәсіби рөлдер құрылымы сананың азаюы және өзгеруі, отбасының өмірден айырысуымен сипатталады. Адамның есеюі де, қартаюы да біркелкі жүрмейді. Бұл оның сана-сезімінеде әртүрлі қалыптасады. Өкінішке орай, отандық геронтологияда психо-физиологиялық процестер және әлеуметтік жағдайлардың өзгеруі жақсы зерттелінеді де, ал олардың өзіндік санасы мен ішкі дүниесі аз зерттелген. Кең тараған түсінік бойынша, - деп атап өтеді И.С.Кон, - геде адамдар өздерінің әлеуметтік және жеке иденттілігіне назар аудара бермейді. Әрине, өмірге деген көзқарас жас өскен сайын өһзгеріп отырады. Геде жастағы адамдар өз жеке пікірлерін, сондай-ақ әлеуметтік мәселелерін жастарға қарағнада шешілуі қиын деп ойлайды. Тағдырға пассив түрде бағынады. Сондай-ақ мұны ақылдылықтың пайда болуы, гармонияға талпыныс, табиғат пен адамның гармониялық бірлігі деп есептеуге болады. Сонымен қатар, шарашау күштің сарқылуы, субъективті уақыт перспективасының қысқаруы да көрініс табады. Көп жағдайда егде адамдар өздерін орта жастағы адамдардан төмен санамайды. Өзін төмен санау жолы болмайтындар мен ыңғайсыз әлеуметтік жағдайға тап болғандарға тән [29]. Қарт адамдардың жастық ерекшеліктеріне байланысты, 2-суретте көрсетілгендей қазіpгі таңда ДДСҰ-ның жастық классификациясына сәйкес қарттық кезеңнің үш хронологиялық уақыты қалыптасқан: 2-сурет. Қарт адамдардың жас ерекшелігіне қарай бөлінуі Сурет 2. Қарттардың хронологиялық классификациясы [30] 1991 жылы БҰҰ-ның Бас Ассамлеясының «Қарт адамдардың толыққанды өмір сүруі» 46/91 резолюциясы бойынша, БҰҰ-ның егде адамдарға қатысты қағидалары қалыптасқан. 18 қағида негізінде қарттардың толыққанды өмір сүруінің бес тобы топтастырылды: тәуелсіздік, қатысу, күтім, ішкі әлеуетті іске асыру, абырой. жүктеу/скачать 307,95 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|