Кіріспе зерттеудің қысқaшa сипaттaмaсы
жүктеу/скачать 307,95 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Геронтологиялық реабилитация
- Геронтология
| Қарттар үйі - жасы ұлғайып, қараусыз қалған қарттарды әлеуметтік қорғау нысандарының бірі болып табылатын мемлекеттік мекеме.Бұрынғы КСРО тұсында қарттар үйі ХХ ғ. 50 – 60-жылдарында құрылып, ауқаты төмен, еңбекке жарамсыз азаматтардың тұрмыс деңгейін қолдау мақсатымен жұмыс істей бастады. Қазіргі кезде қарттар үйі мемлекеттік бюджет, мемлекеттік қамсыздандыруға алынған адамдардың зейнетақысы, заңды және жеке тұлғалардың қайырымдылық жарналары, Қызыл Крест пен Жарты Ай желісі бойынша көрсетілген ізгілік көмек, трансферт, жекеше құрылымдардың қаражаты есебінен қаржыландырылады. Қазіргі таңда Қазақстанда 67 қарттар үйі, 35 мың қарт жетім бар. Қарттар үйінде әлеуметтік қызметкерлер, күтушілерден бөлек психолог, геронтолог сияқты маман иелері қызмет атқарады. Олардың негізгі қызметі қарт адамдардың жеке қиындықтары мен жеке қызығушылықтарына қарай әлеуметтік қолдау көрсету және қоғаммен байланысын жақсарту мақсатнды арнайы әдіс түрлерін құрастыру. Егде тартқан және қартайған адамдардың ауруларын клиникалық медицинаның гериатрия аталатын бөлімі зерттейді. ХХ ғ.30–40-жылдары Қазақстанда қариялар мен мүгедектер үйі, геронтологиялық және гериатриялық кабинеттер (Алматы, Қарағанды, т.б.), ауруханаларда гериатриялық бөлімдер ашылды, жүйелі зерттеулер жүргізіле бастады. Бұл зерттеулердің нәтижесінде қартаюдың әлем-гигиеналық себептері мен клиник белгілері анықталды; адам жасының ұлғаюына байланысты жүрек пен қан тамырларында пайда болатын өзгерістер зерттелді; егде тартқан және қартайған адамдардың әдетте байқалмайтын жүрек ақауларына сипаттама берілді. Физиологиялық және биохимиялық көрсеткіштердің қалыпты деңгейі анықталып, егде тартқан және қартайған адамдардың денсаулығын тексеру әдістемесі ұсынылды. Сәйкесінше, геронтологияның әлеуметтік бағыты зерттейді:
қарт адамдардың индивидуалды қиындықтары мен жағдайлары; қарт адамдардың қоғамдағы орны мен мәртебесі; қарт адамдарға қатысты әлеуметтік саясат [34]. Ерте кәсіби қартаюдың себептері, зейнеткерлікке дейінгі және зейнеткерлік кезеңдер, еңбекке қабілеттілік, қарттардың кәсіби және әлеуметтік белсенділігі де әлеуметтік геронтологияның назарында. Әлеуметтік геронтологияның қызметтеріне жатады, қарттар мен егде жастағы адамдарға, әл-ауқаты төмен және әлеуметтік байланыстары үзілген отбасыларға және қарт адамдарға тәжірибелік көмек көрсету; қарттар мен егде жастағы адамдарды әлеуметтік оңалту, олардың әлеуметтік белсенділігін арттыратын жағдайлар жасау; егде жастағы адамдар және қарт адамдар үшін әлеуметтік қорғау саясатын қалыптастыру; қартаю мен қарттықтың жағымсыз әсерлерін болдырмайтын профилактикалық бағдарламалар жасау; қарттардың өмір сүру жағдайлары мен материалдық әл-ауқатын жақсарту үшін деректер банкін құрудың объективті расталған нәтижелерін алу мақсатында әлеуметтік тәжірибелер жүргізу. Қарт адамдармен әлеуметтік жұмыс жүргізудегі тиімді жұмыстардың бірі геронтологиялық реабилитация жұмыстарын жүргізу болып табылады. Геронтологиялық реабилитация - бұл ұзақ жүретін процесс және ол әлеуметтік қорғау мен денсаулық сақтау мекемелерінің кең және тығыз бірлестіктері арқылы ғана мүмкін. Әрбір қарт адам қандайда бір өмірлік мақсаттармен өмір сүруі ниеті болғаны маңызды. Реабилитациялық шаралардың тиімділігі қарт адамның ниетімен оның өмір жағдайыны тәуелді. Күнделіктегі жеке бастық іс-әрекет кәріліктегі өмірдің әлеуметтік мәнге толы болуына үлкен мәнге ие. Жағымды ағымдағы психологиялық және физиологиялық кәрілікте әлеуметтік көмектің формасын және түрін егде жастағы адамның өзі таңдайды[35]. Қарт адамдар мен олардың отбасыларының өмір сүру сапасын жақсарту мақсатында мемлекеттік институттар дамып, мүмкіндіктерін кеңейтуде, қызмет көрсету түрлерін көбейтуде, әлеуметтік жұмыстың жаңа технологияларын енгізуде. Бірақ, өкінішке орай, бұл мәселе бүгінгі күнге дейін өзекті болып қала береді, өйткені қарт адамға отбасы бере алатын жылулық пен қамқорлықты ешкім ешқашан алмастыра алмайды. Айта кетерлігі, заң бойынша қарттар мен мүгедектерге арналған барлық әлеуметтік қызметтер тегін немесе ең төменгі күнкөріс деңгейі мен алатын зейнетақы мөлшеріне байланысты жартылай немесе толық төлем негізінде көрсетіледі. Әрбір үшінші отбасында қамқорлыққа мұқтаж қарт туыстары бар. Көбінесе олар бөлек тұрады, кейде тіпті басқа қалаларда немесе елдерде де тұрады. Егер жасы ұлғайған сайын денсаулық жағдайы нашарлап, қарт адам туыстарының қамқорлығына мұқтаж болса, бұл проблемаға айналады. Отбасының қарт туысқандарынан бас тартуы егде жастағы жақын туыстарымен (олардың бірі) конструктивті қарым-қатынасты туыстық байланыстардың үзілуіне дейін мақсатты түрде тоқтату түрінде көрінеді. Бас тарту көбінесе қарым-қатынастағы зорлық-зомбылықпен (физикалық, психологиялық және т.б.), қарттарды отбасынан оқшаулаумен немесе ығыстырумен, олардың жалғыз дәрменсіз өмір сүруімен бірге жүреді. Қазіргі Қазақстанда қарт ата-аналардан бас тарту ұзаққа созылған тұлғааралық қақтығыстардың нәтижесі ғана емес, сонымен қатар жалпы аға ұрпақтың әлеуметтік жағдайының төмендігінің, ұрпақтар арасындағы қарым-қатынасқа барабар әлеуметтік бақылаудың болмауының нәтижесі болып табылады. Мәртебесі төмен, кедей, науқас ата-ана ересек балаларға жиі қажет емес болып қалып жатады. Балалардың ата-анасынан бас тартуын ересектердің ұрпақтық нормаларды бұзуы және ата-ана алдындағы отбасылық міндеттерін орындамауы деп түсінуге болады, оның төтенше түрі ата-аналарды қорғаншы мен қамқорлықтан айыру, стационарлық мекемелерге мәжбүрлеп орналастыру, тіпті үйден қуып жіберу. Ондағы ұрпақтар арасындағы қақтығыстардың көрініс беру нысандарының бірі ретінде балалардың ата-аналарынан бас тартуы келіспеушілік және ұрпақтардың «әкелерінің» тәжірибесін түбегейлі ауыстыру арқылы қабылдамауға ұмтылу түрінде көрінуі мүмкін. Балалардың ата-анасынан бас тартуының критерийлері ретінде келесі критерийлерді қарастыруға болады: ересек балалардың ата-аналарымен бетпе-бет келуіне дейінгі құндылықтардың алшақтығы; наразылық, балалардың ата-аналарына ашық наразылық білдіру дәрежесіне жету; байланыстар үзілгенге дейін өзара әрекеттесу жиілігінің төмендеуі; жасырын жаттық, ата-анаға немқұрайлылық, оларға деген өзімшіл көзқарас; балалардың қамқорлығы мен қажетті көмегінің болмауы; егде жастағы ата-ананы отбасына қабылдамау және т.б. Көрініс нысаны бойынша бас тарту айқын немесе жасырын болуы мүмкін. Қарым-қатынастағы үзілістің тереңдігіне сәйкес ата-анадан толық немесе ішінара бас тартуды бөлуге болады. Аяқталу дәрежесі бойынша балалардың ата-анасынан бас тартуы түпкілікті немесе уақытша болуы мүмкін. Бас тартудың даму кезеңдері: балалардың күмәні, келіспеушілік, наразылық, ата-анадан бас тарту, конструктивті байланыстарды тоқтату, байланыстың үзілуі және т.б. Балалардың ата-анасынан бас тартуы көптеген факторлардың әртүрлі әсерінен болатын күрделі әлеуметтік құбылыс. Олардың кейбіреулері үлес қосады, басқалары бас тартуға жол бермейді. Оның үстіне олардың әсері динамикалық тұрғыда көрінеді. Өтпелі және дағдарыс кезеңдерінде ол күшейеді; тұрақты және өркендеуде - әлсірейді. Сонымен қатар, бір фактордың әсері өзгермелі болып тұрады. Әлеуметтанулық зерттеулер көрсеткендей, ұлдар да, қыздар да әкеден де, анадан да бірдей бас тартуға бейім. 60 пен 84 жас аралығындағы ата-аналар жиі тәуекелге ұшырайды. Ата-ананың ажырасуы ата-анадан бас тартуға ықпал ететін фактор болып табылады (көбінесе әкеден). Көбінесе әйелсіз қалған қарт адамдар мен жесірлер күйеуінің (әйелінің) қайтыс болуы оларды қорғансыз және қажетсіз балаларды қалдырды деп мәлімдейді. Көп жағдайда некесіз балалар ата-анасын тастап кетуге бейім болады екен. Ата-анасын тастап кеткен балалардың шамамен үштен бірі олар үшін қажет емес болып жатады. Әрбір оныншы дерлік «бас тарту» қарт адам бір кездері ата-анасын өзі тастап кеткен немесе бас тарту ең жақын туыстарының арасында болғандығы да мәлім. «Қоғам-отбасы-тұлға» жүйесінде балалардың ата-анасынан бас тартуының себептері үш өзара байланысты проблемалар мен белгілер блогы болып табылады: 1) қазіргі Қазақстандағы әртүрлі әлеуметтік процестердің әсері (елдегі күрделі экономикалық жағдай, дағдарыстық жағдай, қылмыстың өсуі және саяси тұрақсыздық және т.б.); 2) нақты отбасылардың өмір сүру ерекшеліктері (отбасы мүшелерінің жанжалдары, ата-аналардың ажырасуы, ата-ананың балалық шағында ерлі-зайыптылардан және балаларынан ажырауы, қайта неке құру, балаларды дұрыс тәрбиелемеу және т.б.); 3) жеке себептер (ата-аналар мен балалардың бір-бірінен алыс тұруы, ата-аналардың денсаулығында ақаулардың болуы, тұрғын үй мәселесі, ата-аналардың немесе балалардың алкогольге тәуелділігі және т.б.). Факторлар арасындағы мұндай айырмашылық өте ерікті, себебі сәтсіздікке әкелетін кез келген себеп өте сирек кездеседі; олар ұрпақтар қарым-қатынасына күрделі де түсініксіз әсер етеді. Осылайша, ене мен келін, ата-ана мен бала арасындағы кикілжің ұрпақаралық байланыстың бұзылуына ең күшті әсер ететін фактор саналады. Қамқорлықтан бас тартудың басты себептерінің бірі де туыстарының тұрғылықты жерінің шалғайлығы. Дегенмен, қарт ата-ананың ересек балаларымен бірге тұруы әртүрлі бағаланады: қанша егде адамдар көп ұрпақты отбасы идеясына жанашыр болса, соншалықты мүгедектердің қарттар үйінде болғаны жақсы деп санайды. Қарт адамдар арасында ерлерге қарағанда әйелдер көп. Олар әсіресе егде жастағы топтарда басым. Бұл әйелдердің ұзақ өмір сүруіне және ішінара ерлердің ертерек қайтыс болуына байланысты. Біздің елімізде, соғыстан зардап шеккен басқа елдердегі сияқты, бұл сандық диспропорция әскери шығындардың нәтижесінде де осындай үлкен пропорцияларға жетті. Соның салдарынан бізде бойдақ еркектерге қарағанда бойдақ әйелдер көп. Сондай-ақ, ер адамдар әйелінен (жесірінен) айырылып, әлдеқайда оңай үйленетінін және әдетте, өзінен кіші әйелді алатынын атап өткен жөн. Сондықтан жасы ұлғайған жесірлердің қайта тұрмысқа шығуы әлдеқайда аз. Әйел адамдар эмоционалды болғандықтан, көбінесе қамқорлыққа мұқтаж болып жатады. Мұндай қарттардан отбасылары мен туыстары бас тартса олардың көпшілігі қиналып арты өлімге әкелетін жағдайлар жиі кездеседі. Қарт туыстардан бас тартудың себептерімен бірге өзіндік салдарлары да бар. Бұл қазірде, қарттар үйіндегі қарттар санының өсуімен, әлеуметтік көмекке мұқтаж жалғызбасты қарттар санының артуымен сипатталады. Бұл қарттар мәселесін зерттейтін, қартаю мәселесін қарастыратын арнайы ғылым геронтология бар. Геронтология (gerontos – қарт адам, logos - ғылым) – бұл организмнің қартаюының жалпы процесін, жасаралық динамиканың биологиялық қырларын, яғни кəрілікпен жəне өліммен аяқталатын жасаралық процесс туралы ғылым. Геронтология ұғымының қай кезеңде пайда болғаны туралы әртүрлі пікірлер айтылады. Бір зерттеушілер геронтология ерте заманда пайда болған ғылым деп айтады, яғни ол ерте замандағы медицина ғылымының атасы Гиппократ және Ибн-Сина, философтар Цицерон және Сенеки аттарымен байланысты деген. Ал кейбіреулерінің пайымдауы бойынша геронтология өз бастауын кейінгі жүзжылдықтың екінші жартысында, қарт адамдардың саны едәуір өскен шағында пайда болды дейді. Осы уақытта ең алғаш геронтологияның ғылыми-зерттеулік институттары құрылған. Осы айтылған екі пікір де дұрыс деп айтылады, яғни геронтология – жас ғылымдардың ішіндегі ең көнесі және көне ғылымдардың ішіндегі ең жас ғылым болып саналады. Ғылыми геронтологияның негізін салушы И.И.Мечников болып табылады. Геронтологияның, қазіргі ұғымы ХХ ғасырдың ортасында қалыптасты. Геронтологияның тапсырмаларының бірі – орта әсеріне, өмір салтына, еңбегіне, әлеуметтік қатынастарына және өзара қарым-қатынасына байланысты қартаюдың ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.Қазіргі кезде геронтологияны қарт адамдар ауруын зерттейтін медицина облысы, әлеуметтік геронтология, яғни оның өмір салтымен, ұзақтығын зерттейтін геронтология бөлімі бөліп қарайды [20]. Геронтологиялық зерттеулер жүргізу мен геронтолог мамандарын дайындаудың ортақ нормативтері мен нормаларын қалыптастыру және халықаралық деңгейде геронтология ұйымдарын құру мақсатында 1950 жылы шілде айында Нью-Йорк қаласында «Халықаралық геронтология ассоциациясы» үкіметтік емес халықаралық ұйым негізінде құрылды. Қазірде оның құрамына 84 ел мүше. Қазақстан Республикасы да ұйым мүшелегіне кіреді. Жалпыға белгілі, қартаю дегеніміз – бұл күрделі мəселе, сондықтан бұл ғылыммен мəселенің барлық биологиялық реңін білетін жəне сезетін кəсіби- геронтологтар, сол сияқты ғылымның басқа салаларының мамандары – биологтар, физиологтар, математиктер, гигиенистер, физиктер, демографтар, социологтар мен психологтар айналысуы қажет. Қарттық пен кəріліктің органикалық түрлері туралы білімнің зор көлемінің жиналуы қазірге кезде жалпы геронтологиядан бірнеше бағыттардың бөлініп шығуына алып келді. Олар қазіргі кезде өз бетінше ғылыми сала болып қарастырылады. Биологиялық геронтология қартаюдың іргелі алғашқы механизмдері зерттейді, ағзаның өмір сүруінің түрлі деңгейлеріндегі қартаю процестерінің өзара байланысын қондырады, ағзаның қоршаған ортаға бейімделуінің жасаралық ерекшеліктерін анықтайды. Биологиялық геронтологияның негізгі міндеті – кəрілік қалай жəне неге дамитынын түсіндіріп қана қоймайқартаюшы ағзаның жағымсыз ішкі жəне сыртқы əсерге қарсы тұру жəне бейімделу мүмкіндіктерін жоғарылататын тиімді құралды табу болып табылады. Геронтологияның қазіргі кезде жеке дамыған бөлімі — әлеуметтік геронтология. жүктеу/скачать 307,95 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|