Конференциясының ЕҢбектері
жүктеу/скачать 5,18 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ИСЛАМ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ КЕЙБІР ҚАЗАҚИ ӘДЕТ-ҒҦРЫПТАР ТУРАСЫНДА Сыздықова Г.М., Авизова А.Қ.
Литература 1.
спорту: Учеб. пособие для ин-тов физ. культуры. – М.: Физкультура и спорт, 1985. 2.
Готовцев П.И. Долголетие и физическая культура. – М.: Физкультура и спорт, 1985. 3.
Фурманов А.Г., Юспа М.Б.Оздоровительная физическая культура. – Мн.: Тесей, 2003 4.
Юшкевич Т.П. Оздоровительный бег.- Мн.: Полымя, 1985.
252 АРХЕОЛОГИЧЕСКИЕ КУЛЬТУРЫ ЮЖНОЙ СИБИРИ И СЛОЖЕНИЕ ЭТНОКУЛЬТУРНОГО КОМПЛЕКСА РАННИХ КОЧЕВНИКОВ Сулейманов Р.Х. НУУз, Ташкент, Узбекистан На просторах степей Южной Сибири и Монголии в недрах культуры оленных камней происходит переход к верховой езде и кочевому скотоводству. Впоследствии появляется кавалерия вооруженная копьями и длинными мечами для ведения боя с коня, вслед за этим появляются асимметричные дальнобойные луки для обстрела противника с коня. Благодаря этим боевым преимуществам, а также развитию экстенсивного кочевого скотоводства эти племена под названием скифов быстро распространяются вдоль степных широт в западном и восточном направлениях от границ архаической Греции до древнего Китая. Так в степях Евразии складывается феномен номадической или кочевой цивилизации которой не нашлось места во многих типологических классификациях древних и средневековых цивилизаций. Греческие источники их называют скифами, персидские источники их именуют саками, китайские источники второй и третьей четверти первого тысячелетия до нашей эры пишут о вторжениях кочевых племен, которых они называют – ди. Средневековые арабоязычные авторы тюкского происхождения Махмуд Кашгари, Бируни и др. называю скифов isqit и считают их тюркоязычными. Скифы, покорив те или иные страны, создают государственные образования основанные на вассальных даннических отношениях с покоренными народами и племенами, которые сохранялись до тех пор пока скифы обладали реальным военным преимуществом. Это характерно для государств древнего и средневекового Востока, которыми управляли династии выходцев из кочевой среды. Модель этой архаической структуры власти скифов достаточно охарактеризована Геродотом. Он четко отличает царских скифов от подчиненных им автохтонных народов, как скифы пахари, скифы кочевники, алазоны, каллипиды и др. Более чем через 1000 лет такие же отношения складываются и в эпоху гуннской державы по отношению к покоренным ими соседним народам. Не удалось избежать подобной даннической зависимости и Китаю. В эпоху Великого переселения народов гунны доносят подобные формы даннических отношений до Центральной Европы, что стимулировало там развитие феодальных отношений, более прогрессивных по сравнению с практикой римского рабовладения. Тюркский каганат возникший опять из того же эпицентра на севере Центральной Азии дает более развитый образец кочевой цивилизации со сложной государственной структурой и письменностью. Позже с распространением ислама, буддизма, и других религиозных учений претендующих на вселенскую значимость кочевая культура тюрко- монгольских народов во многом утрачивает свою индивидуальность. В эпоху средневековья эти народы служат развитию мусульманской, буддийской или иной культурной традиции. В Истории Геродота приводится одно из наиболее ранних свидетельств пратюркской ономастики (Геродот IV). Это имя первого скифа скифской мифологии Таргитая. Известно, что Таргитаем звали и хазарского посла отправленного в Византию (Византийские историки, с.392). Прозрачную тюркскую этимологию имеет и имя скифского царя Атея, боровшегося с отцом Александра Филиппом II за контроль над правобережьем Дуная. При этом, ираноязычность скифов и саков не вызывает сомнений у большинства историков. Остается выяснить, как попали в скифский язык выше отмеченные имена пратюркского происхождения. Для этого придется обратиться к сложной проблеме генезиса самих скифов. Согласно того же Геродота, скифы выходцы из глубин Азии, пересекают Аракс и вытесняют киммерийцов из степей ранее занятых ими. Независимо от локализации гидронима Аракс на Волге или Амударье, прародина скифов соответствует обширным степям от Казахстана до Монголии. Здесь на обширных просторах Центральной Азии в эпоху поздней бронзы и раннего железного века складывается культура ранних кочевников. Обращение к древнейшим письменным источникам китайского, персидского, греческого и римского происхождения рисуют картину сложного калейдоскопа этнонимов многих десятков племен и народов, взаимодействующих на обширных пространствах от северного Китая до северного Причерноморья. Наиболее известными среди них были скифы греческих или саки восточных источников. 253 Археологические источники в свою очередь также демонстрируют не менее сложную картину смены и взаимодействия различных археологических культур этого периода на упомянутом пространстве. При этом хронология и периодизация культур эпохи поздней бронзы и раннего железного века периодически меняются по мере продолжения археологических исследований. Но истоки и генезис одной из самых ранних кочевнических культур – карасукской, а также культуры оленных камней еще далеки от своего однозначного решения. Судя по периодизации археологических комплексов Центральной Азии интересующей нас эпохи, переход к верховой езде и кочевничеству происходит в эпоху поздней брозы. Все соседние страны: Китай, Забайкалье, Южная Сибирь и Казахстан, вплоть до Приаралья оказываются регионами влияния тех или иных сторон карасукской археологической культуры, а также традиций культуры оленных камней. Внимательное изучение особенностей раннесакской культуры Дандыбай-Бегазы центрального Казахстана убеждает исследователей в том, что она сложилась в результате наложения особенностей карасукской культуры на автохтонную традицию культуры поздних андроновцев в XIII-X вв. до н.э. (Ткачев А.А., 2003). Позже культуру этого типа мы встречаем в царском некрополе Северного Тагискена в низовьях Сырдарьи. Позже там же, на основе культуры Севернего Тагискена складывается классическая сакская культура могильников Уйгарак и Южный Тагискен. Знаток скифских древностей Северного Причерноморья А.И. Тереножкин отмечая проникновение в VII до н.э. вплоть до Дуная карасукского типа меча и поздних типов оленных камней считал, что это ранняя кочевническая культура могла принадлежать киммерийцам (Тереножкин А.И., 1976). Однако большинство специалистов склоняется к мнению, что это культура самих ранних скифов. Еще одним важным признаком, указывающим на южносибирское происхождение скифов и их культуры, является семиотика элементов скифского орнамента. Речь идет о знаке в виде квадрата с вогнутыми сторонами с кружком посредине. А.И.Тереножкин и Т.В. Рябкова называют их ромбовидными знаками. Они отмечают, что этот знак имел глубокое символическое значение и впервые встречается на окуневских стелах (Тереножкин А.И., 1979, с.174; РябковаТ.В.,2011). Этот знак, как правило, украшает почти все сохранившиеся костяные и бронзовые предметы конской сбруи из скифских курганов Приаралья, Памира, Кавказа и Украины. Керексуры культуры оленных камней, планировки раннесакских царских мавзолеев Северного Тагискена на востоке Приаралья также представляют собой сложные композиции, где круг вписан в квадрат или квадрат вписан в круг. Согласно мнению большинства специалистов эти композиции представляют собой космограмы и отражают представления древних о небе и земле. Многолетними усилиями археологов Южной Сибири выясняется, что упомянутые археологические культуры эпохи поздней бронзы, карасукская и культура оленных камнейнаследуют многие особенности архаической окуневской культуры и пришедшей сюда из Казахстана андроновской культуры. Носители последней были представителями европеоидной расы. Более ранние же окуневцы уже с эпохи энеолита имели примесь монголоидной расы. В последние десятилетия выясняется, что карасукская культура на поздних своих этапах смыкалась и активно взаимодействовала с синхронной, но отличной по традиции и происхождению культурой, такой как культура оленных камней и керексуров, второе название этой культуры – культура монгун-тайгинского типа. Характерная особенность погребений этой культуры отсутствие погребального инвентаря. Сама карасукская культура делится разными специалистами на несколько этапов развития. Отмечено, что ранние представители карасукской культуры были европеоидами с небольшой примесью южных монголоидов. На рубеже II-I тыс. до н.э. они активно взаимодействуют с северными монголоидами племен культуры плиточных могил Манчжурии и Восточной Монголии. Отмечено, что наиболее ранний (VIII в до н.э.) царский сакский курган - Аржан, изученный М.П. Грязновым, имеет конструкцию круглого керексура с радиальными секторами. Симптоматично, что в кладку конструкций кургана была уложена древняя стела окуневской культуры. Хотя в комплексе бронзовых предметов конского снаряжения ярко проявляются традиции бронзолитейного искусства карасукской культуры. Таким образом, ранние саки были наследниками культурных традиций основных этнокультурных образований Центральной Азии, включая позднюю окуневскую, андроновскую, карасукскую и другие локальные культуры эпохи перехода от бронзового века к раннежелезному. Кажется, этим можно объяснить ранние пратюркские элементы в ономастике скифов Причерноморья и отдельные признаки монголоидной расы в антропологическом составе ранних саков Средней Азии и Казахстана. 254 Племена ди упоминаемые в китайских источников с VIII-VII в. до н.э. обычно сопоставляются с ранними представителями культуры сакского типа, позже их называют динлин. Известные специалисты по археологии Южной Сибири и Монголии С.В.Киселев и Э.А. Новгородова считали динлинов наследниками носителей карасукской культуры (Новгородова Э.А.,1989). Известно, что часть динлинов вошла в состав древних киргизов, что может указывать на их тюркоязычность. Крупный китайский историк Го Мо Жо полагал, что ди принадлежали к скифам, так как в этой время в равниной части Китая наблюдается распространение скифской материальной культуры (Крюков и др. 1979). Древние китайские источники неоднократно отмечали случаи ассимиляции древних кочевых народов в состав древнекитайского этноса хуася и ассимиляции части сюнну в состав ханьского этноса. Тюркская атрибуция языка гуннов приобретает все большее количество сторонников (Кубатин А.,2010). Следует отметить, что китайские источники фиксируют систематическое вытеснение китайцами своих северных и западных соседей с обжитых ими территорий. При этом к северу от Китая располагались ди а к западу жуны или рунги. Последние, согласно В.В. Бартольда и И.В. Пьянкова были предками тибетцев и кетов. К северо-востоку располагались горные жуны- предки манчжур и корейцев. Эти неспокойные и подвижные соседи северных и западных границ Китая систематически вторгались в территории земледельческой культуры Китая, грабя крестьян и налагая дань на правителей мелких княжеств и государств, что влекло за собой ответные карательные походы со стороны Китая. При этом, часто в источниках встречается обобщенное название всех кочевых народов в форме дижун или жунди, что дает исследователем основание считать их одним народом. Так, в одной из своих из последних статьей посвященных этой проблеме И.В. Пьянков приходит к выводу, что все походы и миграции скифов были инициированы древними жунди – предками тибетцев и кетов. Он полагает, что они составляли элиту сако-скифского социума (Пьянков 2006). В свою очередь, среди востоковедов – синологов Средней Азии распространено мнение, что жуны-рунги и ди это тюркоязычные народы, проживавшие на северных и западных границах Китая (Ходжаев 2010; Абдухолик Абдурасул угли 2006). Позиция сторонников этой точки зрения восходит к арабо-тюркской исторический традиции Махмуда Кашгари, Юсуфа Баласагуни, Тахира ал-Марвази и др. о тюркских странах Чин и Мачин. Махмуд Кашгари сообщает, что на крайнем востоке Азии находится страна Верхний Чин или Тавгач или Мачин (Китайское Манжоу, русское Манчжурия) в которую также включена и Корея. Западнее находится Средний Чин, это земли киданей и уйгур. Отмечается, что они все закоренелые язычники. Нижний Чин это земли государства караханидов (Абдухолик Абдурасул угли, 2006). В данном случае топонимы Чин и Мачин объединяют территории всех народов алтайской языковой группы за исключением огузов и кипчаков, занимавших в XI в. западные и северные регионы Азии. Но эти же источники отмечали, что языки киданей и тибетцев отличаются от тюркского. Скорее всего, в походах и налетах на приграничные земли Китая и Средней Азии могли объединяться самые разные кочевые этносы, да и китайские хронисты могли путать их участников.
255
По Т.В. Рябковой
По Т.В. Рябковой
256 Таким образом, изучение истоков алтаеязычных и древнетюркских этносов сложная комплексная проблема, упирающаяся в толкование и корреляцию источников археологического, лингвистического и этнокультурного содержания.
1.
Абдурасул Абдухолик угли. Чин ва Мочин. Т. 2006 2.
Византийские историки. Пер. с греч. Дестуниса Ю. СПб. 1860. 3.
Геродот. История в девяти книгах. Пер. с греч. Мищенка Д.Г. изд. 2, Т.1-2, М. 1888. 4.
Крюков М.В. Софронов М.В., Чебоксаров Н.Н. Древние китайцы: проблемы этногенеза. М. 1978. 5.
Кубатин А. Новый взгляд на раннюю историю тюрок в свете новых лингвистических данных //Ўзбекистон тарихининг долзарб масалалари ѐш олимлар тадқиқотларида: асосий йўналишлар ва ѐндошувлар. Республика ѐш олимларининг анъанавий иккинчи конференцияси материаллари тўплами. Т. 2010. 6.
7.
Пьянков И.В. Жуны и ди, и аримаспы и амазонки (К вопросу о дальневосточном импульсе в истории Евразийских степей конца II-I тыс. до н.э.) //Записки Восточного отделения Российского археологического общества (ЗВОРАО). Новая серия. Т. II (XXVII). СПб. 2006. 8.
9.
Ткачев А.А. Дандыбаевская культура: проблемы происхождения и датировка //Исторический опыт хозяйственного и культурного освоения Западной Сибири. Книга I. Барнаул. 2003. 10.
УДК 28:304.2 ИСЛАМ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ КЕЙБІР ҚАЗАҚИ ӘДЕТ-ҒҦРЫПТАР ТУРАСЫНДА Сыздықова Г.М., Авизова А.Қ. М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан
Кҿшпелі тайпалар ислам уағыздарын ҿздерінің ескілікті наным-сенімдерімен тоғыстырып қабылдады, ҽрі аралас кҥйінде қолданып отырды. Сонымен бірге ислам жергілікті ҽдет-ғҧрыптарға сіңісу арқылы оларға жаңа тҥсінік берген, исламтанушы ғалымдар былай деп атап кҿрсетеді: «ислам, сталкиваясь с традициями, устранения которых было избрано им самим исторической задачей, в процессе своего исторического развития трансформировал чужие религиозные предания и обычай, перерабатывал и изменял их в духе своих идей» [1]. Ислам мҽдениетіндегі ежелгі діни тҥсініктердің табы қалған ортаның бірі –ҽулиелерге табыну болып табылады. Бҧл туралы алғаш пiкiр айтқан И.Гольдциер былай деген: «почитания святых стало оболочкой, под которой внутри ислама могли сохранится уцелевщие остатки побежденных религии» [2]. Исламдағы ҽулиелер культi, исламмен бiрге жаулап алынған территорияларға да ҿтедi, мҧсылман дiнбасылары халық табынған жергiлiктi ҽулиелердi мҧсылмандық кейiпке ендiре бастады. Ҽулиелер культi бҧдан былай, тек таза мҧсылмандық ҽулиелер ғана емес, жергiлiктi ҽулиелер бейнелерi арқылы да кҿрiнедi. Бҧл исламның жергiлiктi жерлерде жылдам таралуына жҽне бҿтен халықтардың оны тҥсiнуiне, қабылдауына қолайлылық жасады. Сол сияқты, ҽулиелi орындар дiндi насихаттайтын орындарға айналды, ҽулиелердің қасиетiне сену халықты дiнге бiр қадам болса да жақындатты. Ҽулиелi орындар бҧл ролiн ҽлi кҥнге дейiн жоғалтқан жоқ. Ҽулиелер культiнің дамуы мен таралуында ерекше орында сопылық алады. Сопылық дҽстҥр бойынша айрықша қҧрметке ие пiрлер тiрi ҽулиелер қатарында саналды. Шейхтар ҽулиелердің кереметтiгi туралы аңыздарымен мҧсылмандық агиографиялық ҽдебиетке ҥлкен ҥлес қосты.
257 Халықтың кҥнделiктi санасында ҽулиелердің ҽртҥрлi категорияларына табыну бiртҧтастықта кҿрiнедi. Исламға дейiнгi нанымдармен байланысты жергiлiктi ҽулиелердi қҧрмет тҧту да, мҧсылмандық ҽулиелер культi де атқарылатын ритуалдар мен ҽдет-ғҧрыптардың мазмҧны бойынша бiр-бiрiнен айырмашылығы аз. Ҽулиелер культi агиология кейiпкерлерi- ҽулиелерге сыйынудан, олардың мазарларына табынудан, табыну ритуалдарынан кҿрiнедi. Оңтҥстiк Қазақстанда, соның iшiнде Тҥркiстан маңында ҽулиелер мен ҽулиелi орындар кҿп. Халық арасында кездесетiн, Тҥркiстанда тҥмен бап афоризмi осыған меңзесе керек, Бҧлардың арасында халық арасында ҽлi кҥнге дейiн кең танымалдары Ҽзiрет Сҧлтан (Қожа Ахмет Иассауи), Арыстан баба, Укаша-ата, Жылаған ата, Кҿк тонды ата, Баба араб, Yйрек ата, Yндемес ата, Гауhар ана, Ибрагим ата, Баба Тҥктi Шашты Азиз, Қара Бура, Ҧзын ата. Тҥркiстанда бҧлардан басқа да ҽулиелi орындар кҿп, олардың тарихы О.Дастановтың еңбегiнде [3] нақтылы кҿрсетiлген. Бҥгiнде аталған мазарлардың кейбiрi танымалдығын жоғалтып, сағаналары ескiрген. Тҥркiстан ҿңiрiндегi кҿптеген мазарлардың ҿздерiне тҽн атқаратын қызметтерi бар. Мысалы, Кҿк тонды атаға ―кҿк жҿтел‖ тиген балаларды емдеуге апарса, Жылаған ата мен Гауhар анадан перзент сҥйгiсi келген ҽйелдер медет сҧраған. Ал, Укаша атаға ҿз тағдырын болжап, хабардар болғысы келгендер барған. Ҽулиелер культiнде ежелгi дiни нанымдар исламдық кейiпке ене отырып, табыну iс- ҽрекеттерiнің жиынтығын қҧрайды. Мазарды айналып ҿту, онда тҥнеу арқылы аруақтармен байланыс жасау, қҧрбан шалу, кiре берiстегi маңдайша, есiк, қабырғаларды қолмен ҧстап тҽуеп ету, қҧран оқу, теңге тастау, тақ санды шелпек немесе басқа тағам пiсiрiп тарату, маңайдағы қҧдықтан су iшу, талдарға шҥберек байлау, т.б. табыну ритуалдары канондық сипат алған. Бҧл iс- ҽрекеттердің кҿпшiлiгi негiзiн ежелгi дiни тҥсiнiктер мен табыну ҽдет-ғҧрыптарынан алған. Ҽсiресе айналып ҿтудің жан-жақты мҽнi бар. Қазақтарда адамды айналып ҿту оның қиындықтары мен бақытсыздығын ҿз басына алу ҧғымын бiлдiредi. Бҥгiнгi кҥнде жиi кездесетiн жақсы кҿретiн адамды «айналайын» деп атау, ал жас балалардың адамды айналуы жаман ырымға баланып, тиым салынатыны осы себепке байланысты. Кейбiр ҽулиелi орындардың ҿзiне ғана тҽн табыну ритуалдары болуы мҥмкiн. Ҽзiрет Сҧлтанға зиярат етiп, ниетке жету ҥшiн, алдымен Арыстан бабқа тҥнеу парыз. Бҧл туралы халық арасында мынандай аңыз бар. Ҽмiр Темiр ҽмiрiмен салынып жатқан Иасcауи кесенесiнің кҥнi бойы тҧрғызылған қабырғалары тҥнде қайта-қайта қҧлай берген соң, қҧрылыс басына қарауыл қойылады, байқаса, қабырғаларды мҥйiзiмен сҥзiп, қҧртып жҥрген ҥлкен қара ҿгiз екен. Сонда Ҽмiр Темiрдің тҥсiне Иасcауи ата енiп, аян берiп былай дептi: «Менi ырза еткің келсе, алдымен менің ҧстазыма қҧрмет қыл, ҽйтпесе ниетің қабыл болмайды». Осыдан кейiн Ҽмiр Темiр қҧрылысты тоқтатып, Арыстан бабаның басына кесене орнатқан екен. Бҧл аңыздан ҧстаз-пiрлердi айрықша қҧрмет тҧтқан сопылық дҽстҥр анық кҿрiнiп тҧр. Ҽулиелерге тiкелей келмей-ақ, оған сырттан табыну ритуалдары бҧл кҥнде кең тараған. Ол, бiрiншiден, мҧсылмандар маңызды бiр iс бастарда қайда жҥрсе де ҽулие пiрге сыйынып, оны кҿмекке шақырудан кҿрiнедi. Мысалы, бҧндай жағдайда олар «Уа, пiрiм, Ҽзiрет Сҧлтан қолдай гҿр» дейдi. Екiншiден, бiрнеше отбасы жиылып мал сойып, ҥйлерiнде ҽулиеге арнап қҧран оқу арқылы, одан қолдау кҥтедi. Yшiншiден, мҧсылмандар ҿздерi тiкелей зияратқа бара алмаған жағдайда, бiреулер арқылы атағанын берiп жiбередi. Бҥгiнде ҽулиелi жерлерге зиярат ету ҽулиелер культiнің кҿрiнуiнің негiзгi формасы, философ ғалым Д.М.Угриновичтің кҿрсетуiнше «табыну – дiншiл адамдардың ерекше ҽрекеттерi, оның кҿмегi арқылы олар дiни сенiмнiн табиғаттан тыс кҥшiне ҽсер етуге тырысады» [4]. Қайсыбiр мҧсылман болмасын, оларды зияратқа итермелейтiн нҽрсе ҽулиелерден медет сҧрау болып табылады. Иасауи кесенесiнің алдында бiр жас қыздан мҧнда келу себебiн сҧрағанымызда, ол ҽулиеден болашағының жақсы болуына кҿмек сҧрайтынын айтты. Ал, Ҥмбет деген тҽуiпшiлiкпен айналысатын кiсi ҿзiне емделiп жҥрген ауруларды ертiп келiп, олардың жазылып кетуiне шипа сҧрайды. Тiптi, Тҥркiстан қаласының оқу орындарында оқитын студенттердің бiразы емтихан алдында мiндеттi тҥрде Иассауи кесенесiне кiрiп, жақсы баға сҧрайтындықтарын айтты. Бақытжан есiмдi осы қаладағы бiр оқу орнының директоры, ҽйелi тҽуiптердің айтуынша ҽруақ қысып қатты ауыра берген соң, оны алып Арыстан бабқа тҥнегеннен кейiн, нҽтижесiнде ҽйелiнің ҽруақтарды мойындап, емшiлiк қасиет қонғанын айтты. Кҿптеген зиярат етушiлер ҿздерiнің нашар тҥс кҿргенiн, ондағы жаманатты болдырмау ҥшiн ҽулиелерден кҿмек сҧрайтындықтарын айтты. Кҿпшiлiк мҧсылман ҽйелдер ҿмiрiнің қиын жағдайларында Гауhар ана кесенесiне баратындығы қазiргi ҿмiрде кҿп кездесетiн жағдай. Мҧсылмандар арасында ең кҿп зиярат жасаушылар -емшiлiк, 258 кҿрiпкелдiкпен айналысушылар. Олардың айтуынша аруақтары аян берiп, тiптi қай ҽулиеге зиярат ету керектiгiн де кҿрсетедi; зиярат ету олардың емшiлiк қасиеттерiн жоғалтпауына, аруақтармен байланысының ҥзiлмеуiне кҿмектеседi. Ҿйткенi, аруақтар кҿбiне, ҽулиелi мазарларды мекендейдi. Кҿрiп отырғанымыздай, ҽулиелер культi исламдағы тағдыр ҧғымын бҧрмалап, ҿңiн айналдырып отыр. Жоғарыда айтып кеттiк, ҽрбiр мҧсылман басына қиын жағдай туғанда, бақытсыздыққа душар болғанда, ауруға ҧшыраған жағдайларында тағдырдан қашып, мҥмкiндiгiнше жағдайын жақсартуға тырысқан [5]. Ол ҽулиелерге сыйына отырып, олардан ҿзiн жҽне отбасын бақытсыздықтан қорғауын сҧрайды. Кҿптеген мҧсылмандардың санасында ҽулиелерге сыйыну тек бiр ғана аллаға сыйыну iлiмiмен қайшылықта кҿрiнбейдi. Олардың айтуынша «ҽулиелерге сыйына отырып, қҧдайға да сыйынамыз, себебi мҧсылмандарға кҿмектесу кҥшiн ҽулиелерге қҧдайдың ҿзi бередi». Философ ғалым Г.Саксанов былай дейдi: «исламдағы ҽулиелер культi жҽне «ҽулиелi жерлерге» зиярат ету бiр жағынан исламға дейiнгi нанымдар мен культтердің исламданылуы, бейiмделуi, қайта ой елегiнен ҿткiзiлуi, яғни жергiлiктi ҽдет-ғҧрып пен ырым-жоралар ықпалымен, екiншi жағынан ислам догмасы, агиологиясы жҽне табыну сферасы ықпалымен қалыптасты» [6]. Қазақтарда, басқа кҿптеген халықтардағыдай ҽулиелер культiнде, ата-бабалар iздерi кҿрiнедi. Дiн танушы С.А.Токарев былай деп кҿрсетедi: «ата-бабалар культi ҽмбебапты емес, ең маңыздысы, ол алғашқы тҧрмыстық қҧбылыс емес. Ол тарихи дамудың кейiнгi сатысы - патриархалды-рулық қҧрылыс сатысына тҽн» [7]. Ата-бабалар культi жанның ҿлмейтiндiгi туралы ҧғымға байланысты келiп шыққан. Ш.Уҽлиханов атап кҿрсеткендей: «Адам ҿлген сҽттен бастап жаратылыс пен табиғаттың ҥстемдiгi кiлт ҥзiлiп, оның ҿзi аруаққа – онгонға, барлық қҧдiреттi кҥштерден тҽуелсiз кейiпке айналады» [8].
шығады. Этнограф Ҽ.Тҿлеубаев былай деп кҿрсетедi: «адам қайтыс болғаннан кейiн оның жаны ―аруаққа‖, яғни ата-бабалардың рухына айналып кетедi» [9]. Адамдардың физикалық денесi ҿлгенмен, олардың жаны халық сенiмiнде аруақ тҥрiнде зират бастарында, ҽулиелi орындарда, ҥй маңында ҿмiр сҥре отырып, тiрiлермен байланысын жоғалтпайды. Ҽсiресе, аруақтардың кҿп мекендейтiн жерi ҥйдің босағасы деп есептелiнедi. Yлкендердің «босағаға тҧрма» деген тыйымы да тiкелей осы ҧғымға байланысты. Ҽруақтар отбасымен, туған-туысқандарымен қатар ҿмiр сҥре отырып, олардың кҥнделiктi ҿмiрдегi iстерiне араласып отырады. Кҿп жағдайда туыстарының сҽттi жҽне бақытты ҿмiр сҥруi; оның ықпалына байланысты болады. Егер ҿлгеннен кейiнгi ырым- жоралар дҧрыс орындалса, онда ҿлген адамның рухы жайбарақат, рахат кҥйге тҥсiп, ҿз ҥрiм- бҧтақтары мен туған-туысқандарына шапағатын тигiзiп, жебеп жҥредi, ал олай болмаған жағдайда жауығып, аруағы қарғап-сiлейдi [10]. Сондықтан оларды ырза ету ҥшiн қазақтар арнайы қҧрбандық шалады, зират басына барып қҧран оқиды, оны кҥтiмге алады. Екiншi жағынан, адамдар аруаққа тек ҿзiне жақсылық ҽкелу ҥшiн табынбайды, атақты дiнтанушы Л.Штернбергтің айтуынша да «бҧл культтің тҥпкi мҽнi: қайтыс болған ата-бабалардың о дҥниеде жақсы ҿмiр сҥруi ҥшiн жасалатын қамқорлық» [11]. Ислам дiнiндегi тиымға қарамастан, бҥгiнде ҿлгендердің басына кҥмбез, не қымбат белгi орнату кеңiнен кездеседi. Бҧл қҧбылыстың ҿзi аруақтарды риза ету ҧғымынан туса керек. Ҿйткенi Ш.Уҽлиханов атап кҿрсеткенiндей: «қазiргi қазақтарда ҿлгендерге кҥмбездi мазар орнату балаларының қасиеттi борышы» [12].
Қазақтар аруақты таза немесе кҥштi жҽне таза емес, ҽлсiз аруаққа бҿлiп қарайды. Бҥгiнгi кҥнде қазақтардың кҿпшiлiгi ҿзiнің белгiлi бiр қасиетiн ҽруақтарының кҥштiлiгiмен байланыста кҿредi, оған дҽлел бҥгiнде халық арасында «мен жҽй адам емеспiн, ҽруағым кҥштi» деген сҿз тiркестерiнің жиi кездесуi болып табылады. Информаторлардың айтуына қарағанда, ҿлгендер рухының бҽрi аруаққа айналмайды. Аруаққа айналу - ҿлген адамның тiрi кезiндегi қоғамдағы, отбасындағы алатын орнына тiкелей байланысты. Ҧлылар мен мықтылар ҿлгеннен соң да қҧдiреттi, аруақты, ал ҧсақ-тҥйек кҥйкi тiршiлiктің сҥйе де, кҥйе де бiлмейтiн пенделерi ҿлгеннен соң да рухсыз, ҽрекетсiз қалады-мыс [13]. Халық ҧғымында соңғы аталғандардың немесе қарапайым адамдардың рухы, уақыт ҿте келе, бiртiндеп аруаққа айналады. Философ ғалым В.Тимошин былай деп кҿрсетедi: «он жыл немесе жҥз жыл бҧрын ҿлген ата-бабалар тiрiлердің санасында оларға не кҿмектесе, не қарсылық жасай отырып ҿмiр сҥредi. Ҿлген ата-бабалар, тарихи жеке тҧлғалар жҽне тарихи кейiпкерлер - бҽрi уақыттың бiр деңгейiнде қалып, тiрiлердің кҥнделiктi iстерiне араласады» [14]. Қазақтарда аруақты қастерлеу салты қазiргi кҥнге дейiн ҿз кҥшiн жоймаған, ҽрбiр қазақ маңызды iс бастарда «ата-бабам аруағы қолдай гҿр», не қиналғанда «иҽ, аруақ» деп одан жебеу тiлейдi. Ш.Уҽлиханов «ерте замандарда, белгiлi ҧлы адамдардың моласы кҿп кҿзден жасырылатын
259 дҧшпандары арамдап, қорламауы ҥшiн, немесе адам аяғы баспайтындай қастерленiп қорық ҧйымдастырылады, бағып-қағылады» [15] деп кҿрсеткен. Қазiр де қазақтар зираттарды биiк жерге ыңғайластырып, айналасын қоршап, аяқ-асты етпей қастерлейдi, оның жанынан ҿткенде дауыстап сҿйлемейдi, арнайы дҧға оқиды. Yлкендердің «молаға қарай саусағыңды шошайтпа, дҽрет сындырма» деген тиымдары ҽруақтарды қастерлеуге байланысты нанымдар болуы керек. Ҽулиелер культi мен ата-бабалар культiнің сабақтастығы мҽселесiне қайта оралсақ, этнография жҽне исламтанушы ҽдебиетте бҧл сабақтастық кҿпшiлiк таныған пiкiр болып табылады. Бҧл мҽселенің ортаазиялық вариантына этнограф ғалымдар ҿз еңбектерiнде [16] арнайы тоқталып ҿткен. Ҽулиелер мен ата-бабалар культiнің байланысын Оңтҥстiк Қазақстан материалдары бойынша этнограф ғалым Р.Мҧстафина былай деп кҿрсетедi, «Ҽулиелер культiнің ата-бабалар культiмен байланысын адам аттарындағы қасиеттi «ата», «баба сҿздерi кҿрсетедi. Ҽулилер культiнің ата-бабалар культiмен тығыз байланысы модификацияланған рулық ғибадатхана болып табылатын мазарлар культiнен де кҿрiнедi. Ҽрi бҧл байланыс Қазақстанда ерекше айқын кҿрiнедi» [17]. Тҥркiстан ҿңiрi материалдары аруақтарды аса қҧрметтеу ҽулиелер культiнің қалыптасуында басты роль атқарды деген Г.П.Снесаревтің пiкiрiн дҽлелдей тҥседi. Екiншi жағынан, қазақтар басқа да халықтардағыдай ежелден басына қиын-қыстау iс тҥскен кезеңдерде аруақтарын кҿмекке шақыратын. Аруақтардың дҽл осы функциясы ҿзгерместен, ҽулиелер культiне ҿткен. Қазақтардың дҽл бҥгiнгi кҥннің ҿзiнде ҽулиелерден де, аруақтардан да бiрдей мазмҧндағы тiлек тiлеуi ҽулиелердi қҧрмет тҧтудың аруақтар культiмен сабақтастығының айғағы. Ата-бабаларды аса дҽрiптеп қҧрметтеу iздерi - кҽсiпшiлiк ҽулиелерi культiнен кездесiп қалады, шығыстанушы ғалым Г.Снесарев былай дейдi: «ҽулиелер жҽне ҿлген кҽсiпшiлер рухынын мҽнi бойынша бiрдей қызмет атқаратындығы қолҿнер жҽне кҽсiпкерлiк дiни наным жҥйесiнде байқалады. Сипатты белгiлерi - кҥнделiктi ҿмiрде ҿндiрiске қамқорлық жасау аруақтар рухына тҽн болып отырғанда, қолҿнердің шығуы туралы анық емес аңыздар ең алдымен библиялық - қҧрандық кейiпкерлермен байланыстырылады» [18]. Кҽсiпшiлiк iстердің қамқоршы ҽулиелерi қатарына кҥй атасы Қорқыт, қазақ батырларының қамқоршысы Баба Тҥктi-Шашты-Ҽзиз, егiншiлiк қамқоршысы Диқан баба, малшылар қамқоршысы Қошқар ата, бақыттылық ҽкелушi Қыдыр ата т.б. жатады. Ата-бабалар культiндегi қандық-туыстық байланыс ҽулиелер культiнде де кҿрiнедi. Ҿлген ата- бабалардың ең алдымен ҿз ҧрпақтарын қолдайтыны сияқты, ҽулиелер де алдымен ҿз туыстарының тiлеуiн қабыл етедi. Мысалы, Тҥркiстандағы Қожа Ахмет Иассауидың атымен байланысты қҧйымшақты жҽне бақшайыш қожа ҿкiлдерiне, жиындарда бата қайырғанда артышылық берiледi. Себебi, қарапайым қазақтан гҿрi, қожалардың тiлеуi ҽулие қҧлағына тез жетедi. Ортаазиялық халықтардағыдай бҧл кҥнде қазақтарда аруақтарға табыну, ҽулиелерге табынумен қатар сақталған. Аруақтарға арнап иiс шығармайтын, мал сойып, қҧран оқылмайтын отбасы қазақтар арасында кемде-кем. Оңтҥстiк Қазақстандағы ата-бабалар культi мен ҽулиелер культiнің жақсы сақталуы ҽртҥрлi себептермен тҥсiндiрiледi. Ең бастысы олар адамдардың ҿмiрлiк маңызы бар проблемаларымен - отбасының амандығы мҽселелерiмен тығыз байланысты.
жүктеу/скачать 5,18 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|