Конрад Аденауэр атындағы Қор

243
Қазақстанға шетелдік инвестициялар: ауқымын прагматикалық бағалау және  
оның экономикалық дамуға ықпалы
2008 жылдан 2017 жылға дейінгі аралықта тікелей шетелдік инвестор-
ларға төлеуге арналған табыстың жалпы сомасы 175,5 млрд АҚШ долла-
рын, ал ТШИ-дың жиынтық таза міндеттемелері 111 млрд АҚШ долларын 
құрады, онжылдықтағы 65 млрд АҚШ долларының жалпы айырмашы-
лығы Қазақстанның төлем балансы үшін айтарлықтай жүктеме болды. 
Бұл соңғы үш жылда ағымдағы шоттағы баланстың теріс сальдосының 
тұрақты төмендеуіне алып келген 19,7 млрд долларға орташа есеппен 
шетелдік инвесторлардың табыстарының жоғары кетуіне байланысты 
дамыған бастапқы табыстың теріс сальдосы. Өз кезегінде, теріс ағымдағы 
шоттағы теңгерім экономика үшін көптеген түрлі проблемаларды туды-
рады – теңгенің құнсыздануына және халықаралық резервтерді төменде-
туге, қарыздық жүктемені ұлғайтуға, дербес кредиттік рейтингтерге теріс 
әсер етуге және халықаралық көрсеткіштер мен рэнкингтердегі позиция-
лардың жоғалуына алып келеді. Қазақстаннан инвестициялық кірістердің 
кетуіне байланысты туындаған проблема, бұл шығыс тұрақты түрде жоғары 
болып табылады және егер қолайлы сыртқы экономикалық жағдайлар 
кезінде оң сауда балансымен өтелсе, онда мұнай бағасының төмендеуі 
(2015–2017 жылдардағыдай) осы өтемақыны жоғалтады, сөйтіпағымдағы 
есеп теріс болып, дереу аталған мәселелерді тудырады. Осылайша, эко-
номикадағы шетелдік капиталдың жоғары үлесі кейде артықшылықтар 
берудің орнына жағымсыз құбылыстарға айналады. Тікелей инвести-
циялардан түскен табыстарды алып тастасақ,, инвесторлар алатын бар-
лық кірістердің Қазақстаннан шықпайтынын көреміз, олардың кейбіре-
улері қайта инвестицияланғанын да ескеру қажет. Дегенмен, бұл бөлік 
жалпы алғанда көп емес, яғни 2005 жылдан 2017 жылға дейінгі кезеңде 
Қазақстандағы ТШИ-дың жалпы кірісіндегі реинвестицияланған кірістің 
орташа үлесі 16%-ды құрады, ал осы кезеңде бірнеше жылдар бойына 
нөлге жақын болды (8-сурет). Осылайша, Қазақстандағы тікелей инве-
стициялардың басым бөлігін елден келетін шетелдік инвесторлар алады.

244
Қазақстан экономикасының трансформациясы
8‑сурет. 2005–2017 жылдары Қазақстанға тікелей шетелдік 
инвестициялардан түскен кірістердің негізгі құрамдас бөліктері, млн $ 
14
-5 000
0
5 000
10 000
15 000
20 000
25 000
30 000
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Дивндендтер
Қайта инвестицияланған кірістер
(қазақстандық кәсіпорындардың бөлінбеген 
пайдасындағы инвесторлар үлесі)
Борыш құралдары
бойынша кірістер
Қазақстандағы шетелдік тікелей инвестициялардың статистикалық есепке 
алу ерекшеліктерінің тақырыбын жалғастыра отырып, олардың ішіндегі 
ең маңызды бөлігінің, әсіресе Қазақстандағы заңды тұлғалар мен жеке 
тұлғаларға тиесілі болатынын, бірақ та олар ЕО елдерінде түрлі себептер-
мен тіркелгендігін атап өткен жөн (салықты оңтайландыру, инвестициялар-
дың сақталуын қамтамасыз ету және т. б.). Бұл жағдай, әсіресе жинақталған 
ТШИ жалпы сомасының жартысына жуығын (2017 жылдың үшінші тоқса-
нында 160,2 млрд АҚШ долларынан 70,1 АҚШ доллары) құрайтын Нидер-
ландымен инвестициялық ынтымақтастыққа тән.
15
 Нидерландыда әдетте 
дәстүрлі түрде, қазақстандық капиталы бар отандық компаниялар мен 
14
 ҚР Ұлттық Банкі деректері бойынша есептелді: Салымдар бағытындағы тікелей инве-
стициялар: кезеңге кірістер / Салымдар бағытындағы тікелей инвестициялар статисти-
касы. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, ресми интернет-ресурс. URL: http://www. 
nationalbank. kz/?docid=680&switch=russian (ақпарат алынған күн: 30.03.2018).
15
 Елдер бойынша Қазақстанның халықаралық инвестициялық позициясы (ХИП) // Инве-
стициялар бағытындағы тікелей инвестициялардың статистикасы. Қазақстан Респуб-
ликасының Ұлттық Банкі, ресми интернет-ресурс. URL: http://www. nationalbank. kz/
?docid=680&switch=russian (ақпарат алынған күн: 2.04.2018).

245
Қазақстанға шетелдік инвестициялар: ауқымын прагматикалық бағалау және  
оның экономикалық дамуға ықпалы
банктердің (ең ірі, тіпті ұлттық) акционерлері болып табылатын көпте-
ген еншілес және басқа да компаниялар бар, бұл осы елден Қазақстан 
Республикасына келетін инвестициялардың жоғары деңгейін түсіндіреді.
Бір жағынан, мұндай инвестициялардың жоғары үлесі Нидерландының 
Қазақстанға инвестиция салуда түсетін үлкен пайданы басшылыққа 
алады, екінші жағынан жоғарыда талқыланған ТШИ-ды статистикалық 
есепке алу мүмкіндігі көптеген жағдайларда инвестициялардың өте ұзақ 
тарихымен байланысты, сондықтан жинақталған ТШИ көрсеткішін өтеу 
үшін пайдаланылатын қазақстандық активтерден жинақталған кірістің 
ұзақ мерзімді көлемі де бар. Біздің еліміздің жетекші инвестициялық 
серіктестері тізімінде бірқатар оффшорлық аумақтардың болуы да тіке-
лей шетелдік инвестициялардағы Қазақстанның нақты капиталының 
жоғары үлесін көрсете алады. ТШИ бойынша жинақталған он төрт елдің 
ішінде 1 млрд доллардан асатын Бермуд аралдары (жинақталған ТШИ 
4,3 млрд доллар), Виргин аралдары (2,6 млрд АҚШ доллары) және Люк-
сембург 
16
 (2,1 млрд АҚШ доллары) сияқты оффшорлық юрисдикциялар 
бар, олардың жиынтық инвестиция көлемі шамамен 9 млрд АҚШ долла-
рын құрайды, бұл Қазақстандағы жинақталған ТШИ 5%-на сәйкес келеді.
Экономикалық ынтымақтастықтың басқа салаларындағы шағын инди-
каторлары бар Қазақстанның ірі инвестициялық серіктестері арасында 
қатысу «салық оңтайландырылған» қорлардың немесе кейбір көлеңкелі 
капиталдың осы елдер арқылы өтуіне мүмкіндік жасап,, сондай-ақ бірқатар 
ірі қазақстандық компаниялардың құзыреттілігін өзгертті, қазіргі уақытта 
бұл фирмалар шетелдік инвесторлар ретінде әрекет етуде. Мысалы, Eurasian 
Resource Group (ERG) – 2006 жылы ENRC-ге айналдырылған бұрынғы Еура-
зиялық топ (90-жылдардағы жекешелендіруден кейінгі ірі металлургиялық 
активтерді біріктірген «Казхром» TҰК, Қазақстан алюминийі және т. б.) Лон-
дон қор биржасында 2007 жылы тіркелген британдық компания болды, ал 
қазіргі уақытта Люксембургте тіркелген. тура осылай «KazMinerals» кор-
порациясы (бұрынғы «Қазақмыс») және жекешелендіруден кейін шетелге 
тіркелген басқа да металлургиялық компаниялар да бар. Олардың бәрі 
қазақстандық компанияларға, соның ішінде қазақстандық иеленушілерге 
16
 Елдер бойынша Қазақстанның халықаралық инвестициялық позициясы (ХИП) // Инве-
стициялар бағытындағы тікелей инвестициялардың статистикасы. Қазақстан Респуб-
ликасының Ұлттық Банкі, ресми интернет-ресурс. URL: http://www. nationalbank. kz/
?docid=680&switch=russian (ақпарат алынған күн: 2.04.2018).

246
Қазақстан экономикасының трансформациясы
тиесілі, ал де-юре шетел азаматтары болып табылады және шетелдік 
инвесторлардың мәртебесі бойынша елімізге инвестиция да жасайды, 
бұл олардың шын мәнінде қазақстандық екенінеқарамастан ТШИ ағын-
дарының статистикасын жақсартады.
Мемлекеттің қатысуымен жүзеге асатын ұлттық компаниялардың қыз-
меті негізінен Нидерланды басшылығымен Қазақстанға шетелдік инве-
стициялардың көзі ретінде негізделген, көбінесе резиденттік рұқсатпен 
шетелдік еншілес ұйымдар арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, «ҚазМұнай-
Газ» ұлттық мұнай компаниясы «Норт Каспиан Оперейтинг Компани» 
(NCOC – North Caspian Operating Company) – Солтүстік Каспий теңізінің 
қазақстандық секторындағы Қашаған және басқа да мұнай кен орында-
рын игерумен айналысатын ең ірі мұнай консорциумы, бірақ Нидерлан-
дыда тіркелген «ҚМГ Қашаған Б. В.» еншілес компаниясы арқылы тікелей 
әрекет етуде.
17
 Сәйкесінше, осы жобаға «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ жасаған 
инвестициялар шетелдік ретінде тіркелген. Қазақстандағы голландия-
лық еншілес компаниялар арқылы бизнесті жүргізу тәжірибесі тек мұнай 
өнеркәсібінде ғана емес, сондай-ақ экономиканың басқа секторларында 
да (мысалы, банк секторында) кеңінен таралған, ал еуропалық деп сана-
латын бұл тәжірибе қазақстандық өндірістің инвестицияларын елеулі 
түрде бұрмалайды, яғни шетелдік қаражаттардың ұлттық экономикаға 
түсуінің шынайы жағдайының жасырын қалуына ықпал етеді. Өкінішке 
орай, қазақстандық компаниялардың шетелдік еншілес компаниялары-
нан шетелдік инвесторлардың ағыны бойынша қаражат бөлуге мүмкіндік 
беретін статистикалық деректер жоқ, бұл осы құрамдас бөліктің тиісті 
деректерін тазартуға мүмкіндік бермейді.
Егер біз әлі күнге дейін Қазақстандағы шетелдік инвестициялардың ағыны 
мен жинақталған көлемін сынап көруге тырыссақ, атап айтқанда, несие 
немесе өтелетін қорлардың басқа түрлері (тауар несиелері, аванстар 
және т. б.) 
18
 немесе құрамдас бөліктерден тиісті көрсеткіштерді тазарту 
арқылы ТШИ статистикасы үшін жергілікті бизнестің шетелдік еншілес 
компаниялардан өту арқылы нақты шетел инвестицияларының көлемін 
шамасы бойынша азайтуға болады. Мұндай бағалау әдіснамалық сипатта 
емес, өйткені шетелдік инвестицияларды есепке алудың қазақстандық 
17
 Солтүстік Каспий жобасы. ТОО PSA website. URL: http://www. psa. kz/about/history/ (ақпа-
рат алынған күн: 06.05.2017).
18
 «Басқа инвестициялар» статистикасы бойынша есептелген.

247
Қазақстанға шетелдік инвестициялар: ауқымын прагматикалық бағалау және  
оның экономикалық дамуға ықпалы
әдістемесі әлемнің көптеген елдерінде қолданылатын халықаралық 
стандарттарға сәйкес келеді. Ағындар мен жинақталған ТШИ-дың нақты 
ауқымын анықтау елдегі «нақты» шетелдік инвесторларға инвестициялық 
тартымдылығының болмау себептерін түсінуге, оларды тартуға кедергі 
келтіретін салалық мәселелерді айқындауға, осы үдерісті ынталандыру 
әдістерінің және механизмдерінің деңгейінде мемлекеттік саясатқа түзе-
тулер енгізуге мүмкіндік береді.
Тұтастай алғанда, Қазақстанға шетел инвестицияларын тарту саласын-
дағы жағдайға шолуды қорытындылай келе, біз келесі тұжырымдарды 
шығара аламыз:
1.  Шетелдік инвестициялардың салалық құрылымы, әсіресе тау-кен 
өнеркәсібіне, геологиялық барлауға және құбыржол көлігіне шоғыр-
ланған, тікелей инвестицияларды тартуға ерекше назар аударатын 
айқын тауарлық сипатта болады.
2.  Елге тартылатын инвестициялардың басым бөлігі (жинақталған 
көлемдегі 167 млрд АҚШ доллары немесе Қазақстандағы шетелдік 
инвестициялардың 73,5%) әртүрлі қаражат, яғни төленетін ақшалай 
қаражат, ал оның қайтарылуы капиталдың Қазақстаннан шығып 
кетуді білдіреді.
3.  Капиталға салынған жинақталған инвестицияның үлесі салыстыр-
малы түрде кішкентай және тікелей шетелдік инвестициялардың 25% 
құрайды, яғни осы терминнің классикалық мағынасына салынған 
инвестициялар жалпы жинақталған ТШИ-дың төрттен бір бөлігі ғана.
4.  Тікелей шетелдік инвестициялардың таза түсімі 2012 жылдан бастап 
төмендеп келеді және 2006 жылғы деңгейден де төменге түсті.
5.  Шетелдік инвесторлардың тікелей инвестициялардан түсетін кірісі 
2010 жылдан бастап ТШИ-дың таза түсімінен тұрақты түрде асып 
түседі, бұл тікелей шетелдік инвестициялардың төлем балансына 
және ағымдағы шотқа теріс әсерін білдіреді, яғни кіріс балансының 
теріс сальдосы соңғы үш жылдағы теріс ағымдағы шоттардағы негізгі 
қалдықтардың негізгі себебі болып табылады.
6.  ТШИ құрылымында шетелдік инвесторлардың үлесі бөлінбеген 
пайда болып табылады, бұл шетелден қаражаттың нақты түсуі 
болып табылмайды және Қазақстандағы отандық кәсіпорындардың 

248
Қазақстан экономикасының трансформациясы
есебінен қалыптасады, бірақ шетел инвесторларының нақты ағыны 
көрінісін қиындататын шетелдік инвестициялар ретінде статисти-
када көрініс табады.
7.  Шетелдік инвестициялардың ағынының елеулі бөлігі шетелдік 
еншілес ұйымдар арқылы жүзеге асырылатын қазақстандық компа-
ниялардың (соның ішінде ұлттық компаниялардың) қаражаты болып 
табылады, солар арқылы шетелдік еншілес компаниялар өтеді және 
ол нақты шетел инвестицияларын асыра бағалайды.

249
Қазақстан еңбек нарығын құқықтық реттеу: проблемалары және шешімдер

жүктеу/скачать 11,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: