Кучербаева Д. К. А. НҰрмановтың «ҚҰланның ажалы» романының КӨркемдік әлемі
жүктеу/скачать 160,51 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- А.Нұрманов «Құланның ажалы» романындағы эпитеттер қолданысы. 1) Отты күн
| Айқындау, яғни эпитет – заттың, құбылыстың айрықша сипатын, сапасын анықтайтын суретті сөз. Эпитеттсіз тіпті айтарыңды анықтау, суреттеп отырған нәрсеңді нақтылау қиын. Әрине, бұрын соңды сан мәртебе қолданылып, ығыр болған эпитеттерді қайталай берудің керегі жоқ. Мысалы, эпитет жөнінде сөз бола қалса, әрқашан үлгі ретінде Абайдың:
Сұр бұлт түсі суық, қаптайды аспан, Күз болып дымқыл тұман жерді басқан,- деген жолдарын немесе Асқар Тоқмағамбетовтің; Жұп –жұмыр жұмысшының білегі бар, Тап –таза таптық ойы, тілегі бар Қып –қызыл Ленин туы бір қолында, Бір қолда балға, орақ күрегі бар, - Деген шумағын желдірте жөнелеміз. Талас жоқ, кезінде бұл эпиттертердің (сұр, түсі суық, дымқыл немесе жұп –жұмыр, тап –таза, қып –қызыл) өлеңге тым ажар, тым –тәуір әсте дарытқаны рас –ты. Алайда осыларды дәл қазыр қайта тізбектеп жатсақ, біздің сөзімізге ажар да, әсер де бітпеген болар еді. Өйткені бұлар көп қолданылды. Бұдан шығатын қорытынды –эпитеттен біржола бас тарту емес, оны тыңнан табу, жаңадан жасау, бұрынғыларды қайталай бермей, өзінше нұсқалы түрлерін туғызу. Сонда суреткер тіліне жаңа рең, жас ажар бітеді. Сонда бұл –ауыз әдебиетіне қайтып оралу емес, жақсы дәстүрді жаңашылдықпен жалғастыру, жаңғарту; бұл арқылы суреткер айтар сөзін ғана емес, өзін, өзінің творчестволық бетін бірге айқындамақ. [43,63]. Тілдің аса пәрменді көркемдеу, бейнелеу тәсілдерінің бірі – эпитеттің құрылымдық, лексика – семантикалық, структуралық ерекшеліктері көптеген зерттеуші – ғалымдардың еңбектеріне арқау болды. Мәселен, эпитете мәселесі орыс тіл білімінде А.Зеленецкийдің, Л.И.Тимофеев, В.Сорокиннің, Д.Э.Розентальдың, қазақ тіл білімінде А.Байтұрсыновтың, Қ.Жұмалиевтің, З.Қабдоловтың, Р.Сыздықованың т.б. еңбектерінде сөз болды. Қазақ тіліндегі тұрақты эпитеттің тілдік табиғатын арнайы қарастырған Г.Ө.Мұхаметқалиеваның кандидаттық диссертациясында эпитетке былайша анықтама беріледі. ‟Эпитет дегеніміз – екі немесе одан да көп компоненттен тұратын, өзара қабыса байланысқан, көркем бейнелі, образды сөз тіркесі. Демек, эпитет – адамның не заттың, не табиғат құбылыстарының өзгеше белгілерін көрсету, олардың бейнесін оқушылардың көз алдына елестету, ой – қиялына әсер ету үшін қолданылатын көркем сөз образы. Академик М.Балақаев өз еңбегінде: ‟Суреткердің өз – өзіне тән тіл шеберлігін сөздің көркемдік қасиетін талдағанда сөз бен образ арасындағы осы бір стильдік нәзіктікті яғни жеке сөздердің қолданылуындағы ерекшеліктердің бәрі жиналып келіп тұтас контекстік мән алатындығы, ойды бейнелі, нақты, шынайы көрсету үшін эпитетсіз елестету мүмкін емес” – деп өте ұтымды тұжырым жасаған. Қазақ тіліндегі эпитеттер басқа тілдегі сияқты негізінен зат есімнен, сын есімнен, есімше, көсемше етістіктері арқылы жасалады. Эпитет туралы А.Байтұрсынов өзінің ‟Әдебиет танытқыш” атты еңбегінде: ‟Бір нәрсені көптен айырып, көзге көбірек түсіретін етіп айтқымыз келгенде ол нәрсенің атына айқын көрсететіндей сөз қосып айтамыз, сондықтан айқындаудың өзге түрі көркейту деп айтылады” – деп эпитетке анықтама берді. Көркейту дегеніміз – эпитет термині ретінде алынған. Эпиттеттің барлық түрі халық ауыз әдебиетінен алынған. Ұлы Абай сондай –ақ әр қоғам, әр дәуір суреткерлер шығармаларында көптеп кездеседі. Эпитет–заттық құбылыстың айрықша сипатын, сапасын анықтайтын сұлу суретті сөз. Эпитет –көркем әдебиеттің көркемдегіш амал-тәсілі. Эпитетсіз көркем шығарма болмайды, болуы да мүмкін емес. Эпитеттегі әр суреткер тыңнан тауып, жаңадан өрнектеуі, бұрынғыны қайталай бермей өзінше эпитет әлеміне бет бұруы керек [43,54]. Эпитет – тіл өрнегіндегі өте жиі көрінетін әрі бояу ерекшелігі де құбыла құлпырып келетін құбылыс. Эпитет, айтарыңды анықтау, әрі нақтылап ерекше, айырма сипат табатын суретті сөз. ‟Халықтың жалпы тілінде болса да, өзіне дейінгі әдебиетте аз қолданылатын сөзбен сөйлемдерді орнықты, заңды, басқаша түрде әдебиетке енгізуді жаңалық деп қарауымыз керек”, - деп ғалым Қ.Жұмалиев жазады. Эпитет жайында айтылып жүрген теориялық пайымдауларда әлі күнге дейін бірізділік жоқ сияқты. Мысалы, Л.И.Тимофеев: ‟Кең мағынада қандай болса да бір ұғымды анықтап, айқындап, сипаттап және тағы басқа тұратын әрбір сөз эпитет болады. Бізде осы уақытқа дейін эпитет – көркем анықтауыш, реңді, бейнелі және тағы сол сияқты, ал жай анықтауыш сөз болғанда мұндай көркемдік болмайды деген есеппен, эпитет деген ұғымды (көркем анықтауыш) анықтауыш сөз деген ұғымнан бөліп қарауға жиі ұмтылу бар...бұл бөлу бұрын ескертілгендей, поэтикалық тілді ерекше, бейнелі деп қарау талабына байланысты. Біздіңше бұл дұрыс емес”, - дейді. Кез келген сөз жеке тұрып та не болмаса алдынан, артынан анықтайтын сөздермен келіп те бейне жасай береді. Олай болса, эпитет – бейнені айқындап, көріктеп тұратын көріктеу құралы. Р.Сыздықова: ‟Эпитет – адамның, заттың, құбылыстың, бір белгісін, сырын, сипатын, қасиетін атап көрсететін сөз, бірақ осы қызметте келетін жай анықтауыш сөзден эпитеттің айырмасы бар. Жай анықтауыш заттың, құбылыстың, адамның өзіне тән қалыпты сынын (белгісін, қасиетін, түрін, түсін т.б.) білдірсе, эпитет өзі атайтын белгіні бейнелеп көрсетеді, өйткені бұл белгі сол заттың, адамның, құбылыстың, табиғи қалыпты белгісі емес”, - дейді. Жоғарыдағы ғалымдардың эпитет жайында айтқан пікірлерін ескере отырып, тұжырымдайтын болсақ, эпитет көркем шығарма тілінің бейнелі және айшықты болуына үлкен ықпалын тигізеді. А.Нұрманов «Құланның ажалы» романындағы эпитеттер қолданысы. 1) Отты күн өзінің аумас, айнымас жолымен батысқа қарай құлдилап барады. 2) Сол сәт өзен бойын қаумалаған қалың тоғай іші айдаһар жорғалап өткендей изең-изең ете қалды да, жас тал жапырағы біраз бұлаңдап тұрып басылды. 3) Қиялай түскен күннің жалқын сәулесі ашық айдындағы су бетін қорытқан күмістей жарқыратады. 4)Сол-ақ екен, қарала мойын қоңыр балапандар құйрықтары шоштаңдап, балдыр мен шылау арасына сүңгіп жем іздей бастады. 5)Өзеннің жоғары жағындағы қалың тал шоғырынан көз айырмаған күйі ол артымен шегіншектеп, еңкейе боздың тамағының астынан өтті де, екі аттың ортасында тұрып, бойын жазды. 6) Құлан шоқ талдың көлеңкесіне жәйлап отырып, винтовкасын жанына қойды да саптама етігін шешті, масысының жиырылған қонышын тартып, артық киімінен жеңілденген соң, мылтығын оң қолына іле, сып етіп орнынан тұрды. 7)Иесінің осы белгысымен боз шілбірді созып, тұныққа ұмтылды да мөлдір суды сұзыпіше бастады, мойнын иіп, саптаяқтай төменгі ернінен суды тамшылата, оқта-текте басын көтеріп, пышақпен жонғандай жұп-жұмыр құлағын қайшылап сәл тұрады. 8)Соған еркінсіген қара қанат балапандар құйрықтары шоштаңдап, балдыр мен шылауштың нәзік желектерін толқытып, жем іздеп суға сүңги бастады. 9)Өткір көзі жапырақтың жібір еткеніне дейін ыиялып, құлағы шоп арасымен тышқанның жорғалағанын да еститін халде. 10)Межелі жеріне жеткенше неше бір шоқ тал, тобылғы, шағыр бұталарының арасымен өтті, бір қу бұтақ аяғының астында сытыр етіп сынған жоқ. 11)Құлан ыстық құмды бауырымен сізіп бұтаға жақындады. 12)Енді анық байқады, тал астынан біреудің, күс-күс қап-қара өкшесі шығып жатыр екен. 13)Ашулы үн тағы да өзен бойын жаңғырықтырып, алысқа кетті. 14)Қиыршық құмды бұрқырата көктей етіп, жаңағы жанды қара көрінген талды айналды. 15)Дала қауындай боп өскен жирен сары сақал-мұрт арасынан имектеу келген құс тұмсығы жылтырайды. 16) Жаздың аптап ыстығы басылған, күн көзі де жалтаңға көшіп, салқын ауа бойға бір рахат бергендей. 17) Қазір оның бірі жоқ, қоңыр самалы бетті желпіп, адамды сонырқатады. 18) «Әй, әкеңнің!... Қотыр тайын беріп, әбден қорлағаны –ай мына Қарынбайдың. [44,55] 19) Елден қашып, Сөрелідегі құрақты көл басында отырған көңілдесінің үйінен ол таңғы салқынмен аттанып кеткен еді. 20) Содан суыт жүріспен Қабырға бойына құлап, Талдыөзектегі бір ауылдан түс ауа қымыз ішкен. жүктеу/скачать 160,51 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|