Л-фараби атында ы аза лтты

143
настаивает на авторстве текстов, выраженной пози-
ции  и  мнении  пишущего.  Исследователи  считают, 
что  «в  Германии,  Франции  или  России  работники 
прессы были озабочены прежде всего эффективно-
стью  журналистского  воздействия  на  аудиторию, 
что в свою очередь требовало серьезной разработки 
теории жанров, двигало вперед методические при-
емы диалога и полемики. В США и Великобрита-
нии главным стала оперативность, умение «добыть 
факты». А это привело к написанию информацион-
ных материалов по принципу «перевернутой пира-
миды», во многих газетах – анонимности репорте-
ров.  В  итоге  для  одних  журналистика  –  это  часть 
общелитературного  процесса,  где  автор  выступает 
в периодических изданиях и имеет дело не с худо-
жественным вымыслом, а реальными событиями и 
явлениями действительности. Для других журнали-
стика – один из каналов коммуникации, используе-
мый  в  целях  распространения  через  СМИ  важной 
для коммуникатора информации» /2/.
Такая бинарность подходов к журналистике не 
лишает её качеств целостного явления, как бы, раз-
деляя мир на левое и правое полушарие. Право на 
существование имеет и то и другое. 
На современном этапе в стройную теорию за-
падной журналистики прагматически включена по-
литика, следовательно, возрастают в разы и активно 
востребованы манипулятивные возможности СМИ. 
Индексы  достоверности  и  ответственности  сни-
жаются. По мнению Ясена Засурского, президента 
факультета  журналистики  МГУ  «падение  доверия 
- это один из главных вызовов, с которым столкну-
лась мировая журналистика» /3/.  Можно говорить 
о  перенасыщении,  «перегреве»  рынка  новостей,  в 
котором информация выступает коммерческим про-
дуктом,  обслуживающим  определенные  интересы. 
Или  просто  дезориентирует  аудиторию,  создавая 
мощный поток необъяснимых явлений и новостей. 
Грамотный читатель не хочет интерпретации, наде-
ясь из «чистого факта» найти, вычленить, зерно ис-
тины. Однако факт, поставляемый аффилированным 
журналистом, в ряду таких же, специально отобран-
ных  и  организованных  фактов,  приводит  к  другой 
логике, нужной вещателю факта, но далекой от ис-
тины. 
«В море новостей мы не найдем нить Ариадны, 
которая бы вывела нас на реальную дорогу событий. 
Реальные знания об экономике, политике и других 
секторах нашего общества, исчезают из поля зрения 
журналистов, вступивших в гонку за новостями.  
Люди  получают  огромное  количество  фактов 
и новостей, но оказываются беспомощными перед 
лицом  меняющегося  мира.  Эксперты  говорят  не  о 
гибели газет, а о гибели главной функции прессы – 
разъяснении сути событий» /4/.
На  этом  фоне  интересно  знакомиться  с  тема-
тикой  и  тональностью  материалов  зарубежных 
журналистов  о  Казахстане.  Геополитическое  по-
ложение нашей страны, а также активный внешне-
политический курс выводят её на высокий уровень 
«цитируемости»  в  иностранных  СМИ.  В  контен-
те  наличествуют  материалы  обоих  направлений: 
«журналистики факта» и «журналистики мнений». 
Однако с сожалением приходится признать, что аме-
риканские,  например,  авторы,  выбирают  для  осве-
щения негативные факты жизни Казахстана, что уже 
само по себе демонстрирует позицию и отношение 
к факту. 
Журналист    Джоанна  Лиллис  так  начинает 
свой материал о Казахстане 15 сентября 2011 года: 
«Политическая  репутация  президента  Казахстана 
Нурсултана Назарбаева во многом зиждется на его 
заслугах в деле становления и упрочения стабиль-
ности в стране в царящей вокруг беспокойной об-
становке…» /5/.  В материале от 7 сентября тот же 
автор допускает фактическую неточность, называя 
Кызылординскую область западом страны /6/.
В материале «Поздравим невесту (если только 
жених  –  не  китаец)!»  /7/  есть  строки:  «Президент 
Казахстана  Нурсултан  Назарбаев  любит  превозно-
сить обстановку толерантности и межнациональной 
гармонии как одно из величайших достижений сво-
ей республики». Далее следует информация о том, 
что один из казахстанцев обратился в блог премьер-
министра  Карима  Масимова,  («к  правой  руке  На-
зарбаева», - как пишет журналист), с предложением 
ввести санкции для граждан, совершающих «такой 
опрометчивый  шаг,  как  вступление  в  брак  с  ино-
странцем».  Далее  следует  комментарий  в  легком 
шутливом  стиле:  «Беспокоят  не  все  граждане  Ка-
захстана,  а  главным  образом  «алматинские  казаш-
ки»,  проделывающие  этот  фокус  «из  финансовых 
соображений». Что же до иностранцев, в массовом 
порядке устремившихся в Казахстан и завладеваю-
щих казахстанскими женщинами в целях обретения 
столь желанного гражданства, то речь идет, оказыва-
ется, о Китае, коим неизменно стращают всех и вся» 
/там же/.
В обзоре А.Абировой «Все самое интересное о 
Казахстане в иностранной прессе» /8/ за десять дней 
одного года можно проследить, какие темы интерес-
ны западному читателю: нефть, контроль Москвы, 
новое присутствие Китая, терроризм и полномочия 
Президента.
Можно  отметить,  что  взгляд  западных  журна-
листов  на  Казахстан,  это  чаще  всего  это  критиче-
ский подход к неоднозначным фактам развития на-
шей  экономики  и  государственности.  Журналисты 
не  преминут  напомнить  миру  о  сроке  пребывания 
Президента у власти, количестве нефти, коррупции, 
уровне  свобод  и  реформирования  пенитенциарной 
системы. Возникает чувство, что порой специально 
выискиваются негативные факты. Именно они, как 
кажется  некоторым  зарубежным  аналитикам,  от-

144
Хабаршы.  Журналистика, Баспа ісі, Жўртшылыќпен байланыс сериясы                2011  (30)2 
ражают состояние дел в республике. Под сомнение 
ставятся традиционные «козыри» Казахстана: меж-
национальная дружба, экономическая стабильность, 
демократические реформы, толерантность, неприя-
тие терроризма и насилия. Все это, несомненно, вли-
яет на имидж страны, уровень её привлекательности 
для инвесторов и мировой общественности. 
Пытаться  изменить  взгляды  зарубежных  жур-
налистов,  манеру  подачи  информации,  оградить 
Казахстан от подобных эскапад – все равно, что бо-
роться с ветряными мельницами, И это понимают 
специалисты:  языковеды,  редакторы,  корректоры, 
которые констатируют демократизацию нравов и со-
ответственно языковых норм, желтизну бульварных 
таблоидов в мировом масштабе. Журналисты сверя-
ют свои издания со вкусовыми пристрастиями чи-
тателей, слушателей, зрителей. Сами СМИ условно 
разделились на качественные и массовые. Читатели 
же в массе своей не читают книг, а в газете, журна-
ле, информационных интернет-версиях желают ви-
деть каждый свое, кто-то лаконичную информацию 
обо всем происходящем в мире, кто-то откровенные 
картинки и примитивный текст. Поэтому на протя-
жении более трех веков существования журналисти-
ки не умолкают споры о том, каким должен быть ее 
язык, стилистика, в чем должна заключаться редак-
торская правка. 
Зарубежная журналистика сегодня представля-
ет собой широкий спектр источников информации, 
нацеленных на широкого читателя.  Среди зарубеж-
ных изданий, наряду с бульварными, которые изда-
ются  миллионными  тиражами  и  отличаются  вуль-
гарностью,  разжиганием  низменных  инстинктов, 
существуют так называемые серьёзные издания для 
представителей  правящих  кругов,  интеллигенции, 
чиновников и т.п., издаваемых  меньшими тиража-
ми.  В  соответствии  с  этим  различается  и  уровень 
аналитики  публикуемых  материалов,  степень  вме-
шательства редактора в текст.
Современные  зарубежные  аналитические 
материалы  представляет  собой  квинтэссенцию 
официально-делового,  публицистического  и  разго-
ворного  стилей.  Такая  многоголосица  обусловлена 
историческим  процессом  развития  журналистики. 
Формируясь на заре ХVII века, газеты изначально не 
ограничились  функцией  информационных  вестни-
ков, помещая на своих страницах манифесты, очер-
ковую прозу, сатирические произведения. Образцом 
яркой публицистики и поныне считают газету Жана 
Поля Марата «Парижский публицист» /9/, содержа-
щую революционные призывы и аналитику. 
Язык  газеты  не  возник  на  пустом  месте.  Как 
публицистика вобрала в свой арсенал лучшие тра-
диции литературного слова, ораторского мастерства, 
эмоциональность  живой  народной  речи,  богатство 
фольклора,  силу  политического  манифеста,  так  и 
журналистика стремится организовать диалог с чи-
тателем интересно, живо, понятно, но качественно 
и грамотно. 
Аналитические материалы зарубежной прессы 
о  Казахстане  основаны  не  только  на  знании  жан-
ровой  специфики,  методов  индукции  и  дедукции, 
анализе и синтезе, но и на культе, приоритете фак-
тов или мнений, геополитических, экономических, 
культурных интересов конкретных стран. 
Надо отметить, что все жанры, представленные 
в конкретных формах медийных текстов, объединя-
ет  информационное  начало,  являющееся  сущност-
ной  характеристикой    журналистского  творчества.  
Информация, выражающаяся в жанрах зарубежной 
журналистики,  имеет  разные  интерпретированные 
значения.    Это    обусловливает  выделение  отлич-
ных  друг  от  друга  видовых  групп  аналитических 
медиатекстов.  Например,  в  одной  группе  социаль-
ная  информация  констатируется,  комментируется;  
во второй - посредством выявления характеристик 
респондентов  комментируется,  анализируется;  в 
третьей - анализируется, обобщается;  в четвертой 
-  анализируется,  типизируется,  обобщается,  обле-
кается стилистическими резервами языка; в пятой - 
негативная информация облекается сатирическими 
оттенками. 
Традиционно  при  подготовке,  редакторском 
анализе, оценке аналитического материала обраща-
ют внимание на наличие достоверных фактов в их 
причинно-следственной  взаимосвязи,  обоснован-
ного  прогноза  развития  явлений,  плана  действий, 
связанного  с  отображаемым  предметом.  Сила  ана-
литического  материала    -  в  обобщениях,  опираю-
щихся  на  развернутую  аргументацию.  Ведь  такой 
текст  излагает  итоги  исследования,  проведенного 
журналистом-аналитиком.
Работая над статьей, злободневной проблемой, 
журналист выступает как ученый-теоретик. Он  ис-
следует  процесс,  явление,  событие,  выявляет  при-
чины ситуации, сложившейся в той или иной сфере, 
оценивает эту ситуацию, определяет тенденции раз-
вития. На практике авторы аналитических материа-
лов нередко не дотягивают до этих требований. За-
рубежная аналитическая статья отличается большей 
прагматичностью,  политизированностью,  меньшей 
эмоциональностью.
Таким  образом,  в  аналитических  материалах 
обязательны комментарии, сопоставление, взаимос-
вязь и взаимозависимость фактов, наличие логиче-
ских  выводов,  теоретических  обобщений,  практи-
ческих рекомендаций. Именно с точки зрения этих 
критериев  должен  оценивать  редактор  аналитиче-
ские материалы.
Особого внимания редактора требуют аналити-
ческие материалы, комментирующие какие-либо со-
бытия, явления общественной жизни. Комментарии 
нередко  касаются  официальных  решений  органов 
государственного управления и поэтому им может 

145
отводиться важное место. Их построение имеет раз-
личные варианты. Во всех случаях общим является 
то,  что  основу  составляет  фактический  материал, 
который  комментируется  автором,  причем  обычно 
с  использованием  данных  общественного  мнения. 
Авторскому  комментарию  может  предшествовать 
постановка  вопроса.  Основанием  для  этого  может 
послужить  редакционная  инициатива,  письмо  или 
устное обращение в редакцию читателей и т.п. Тра-
диционно  комментарий  призван  популяризировать 
факты, однако в материалах, которые своим содер-
жанием  связаны  с  официальными  материалами, 
этого  нет.  Здесь  главное  -  разъяснить  ситуацию  и 
показать, что выигрывает или теряет общество или 
отдельные группы людей в результате действий ру-
ководства  страны.  Не  лишенные  критического  со-
держания такие комментарии выполняют роль сред-
ства обратной связи правящих органов с народом.
Очень  популярен  сегодня  среди  зарубежных 
журналистов-аналитиков  обзор.  Под  этим  «заго-
ловком»  часто  публикуются  статьи,  рецензии.  В 
специальные, и прежде всего научные, периодиче-
ские издания обзоры пришли из информатики, где 
они рассматриваются как один из основных видов 
информационных  документов.  Высокий  авторитет 
этого жанра определяется тем, что он в значитель-
ной  мере  обеспечивает  информативность,  емкость 
изложения.
В  современных  периодических  изданиях  этот 
жанр представлен обзорной статьей, которая пред-
ставляет  собой  синтезированный  текст,  где  дается 
сводная  характеристика  какого-либо  вопроса  или 
ряда  вопросов,  основанная  на  использовании  ин-
формации,  извлеченной  из  некоторого  множества 
отобранной для этой цели первичных документов за 
определенное время. Как более сложная разновид-
ность аналитического жанра обзорная статья пред-
ставляет  собой  результат  аналитико-синтетической 
переработки первичной информации.
В этой связи актуализируются новые подходы 
к классическому редактированию. В статье «Расизм 
в  Литве  провоцируют  журналисты?»  журналист 
пытается  разобраться,  почему  столь  много  взаим-
ных оскорблений происходит в Интернете?: «Из-за 
анонимности комментаторы не стесняются в выра-
жениях, а порой призывают к насилию или истре-
блению целых наций. Агрессивность обоюдная. Со 
страницы  www.kurier.lt  мы,  например,  регулярно 
удаляем  оскорбительные  комментарии  в  адрес  ли-
товцев.  Аналогичная  ситуация  на  таких  популяр-
ных  интернет-порталах  как  DELFI,  где  редакторы 
просто физически не в состоянии остановить весь 
поток грязи в отношении различных наций… В лю-
бом случае получается, что грызню, вначале во вре-
мя дискуссий, а потом уже конкретные физические 
конфликты  провоцируют  непосредственно  журна-
листские материалы. И, соответственно, чисто тео-
ретически, именно журналист и СМИ, которые он 
представляет, разжигают рознь и должны нести от-
ветственность» /10/. 
Таким образом, работу модератора  сайта мож-
но  назвать  «новым  редактированием».  В  режиме 
он-лайн редактор контролирует контент и стилисти-
ку комментариев. Бинарность редактирования про-
является  в  необходимости  не  только  исправлять  и 
корректировать текст, но и нести ответственность за 
содержание всего сайта.  
Стилистика текстов зарубежных авторов о Ка-
захстане отражает редакционные задачи: информи-
ровать,  убедить,  воздействовать,  что  увеличивает 
опасность  манипуляции  фактами.  К  сожалению, 
приходится  согласиться  с  выражением,  что  в  со-
временных СМИ «содержание оказывается важнее 
журналистского  мастерства.  Газеты  и  телевидение  
нам сообщают информацию почти одновременно с 
тем, что происходит в мире, но не могут объяснить 
суть происходящих событий.
Поток  информационных  сообщений  призван 
затемнить, скрыть то, что происходит в мире. Чита-
тели утрачивают целостное восприятие мира, газета 
превращается в новое средство дезинформации .
Статья Алекса Джонса из The New York Times, 
написанная  в  защиту  прессы,  проиллюстрирована 
рыбой, в которую завернута газета. Автор выдвигает 
тезис не о гибели газет, а о гибели главной функции 
прессы – разъяснения сути событий. Гибнут не про-
сто  газеты,  гибнет  искусство  понимания  того,  что 
происходит в мире» /4/.
1. Чигринская Л.Ф. Основы журналистики. Тамбов: Изд-во Тамб. гос. Тех. ун-та, 2001.
2. Михайлов С.А.Современная зарубежная журналистика: правила и парадоксы. СПб.: Изд-во Михайлова В.А. 2002 г.
3. Засурский Я. Взгляд на Восток. //Журналистика и медиарынок. № 2, 2010.
4. Засурский Я. Средства массовой дезинформации. http://zassoursky.ru
5. Джоанна Лиллис В Астане развернулась острая полемика о языке. www.eurasianet.org
6. Джоанна Лиллис Астана столкнулась с террористической угрозой.7 сентября, 2011. www.eurasianet.org 
7. Джоанна Лиллис Поздравим невесту (если только жених – не китаец)! 4 сентября 2011.www.eurasianet.org
8. Абирова А.Все самое интересное о Казахстане в иностранной прессе. http://inosmi  
9. Ученова В.В. У истоков публицистики. М., 1987, С. 87.
10. Тарасенко Д. Расизм в Литве провоцируют журналисты? //«Литовский курьер». №19 (689) 2011.

146
Хабаршы.  Журналистика, Баспа ісі, Жўртшылыќпен байланыс сериясы                2011  (30)2 
Б
үгінгі  таңда  Қазақстандағы  ме-
диа  кеңістікке  елдегі  халықтың 
көпшілігін 
құрайтын 
қазақ 
жұртшылығы шешуші түрде əсер етіп 
отыр деу қиын. Біз заңдық тұрғыдан тəуелсіз мем-
лекет болып есептелсек те, ақпараттық тұрғыдан 
тап  сондай  егеменді  ел  ретінде  қалыптасқан 
жоқпыз.  Өйткені,  біздегі  билік  пен  бизнес  тара-
пынан бірінші кезекте назар аударылатын БАҚ – 
орыс тілді БАҚ. 
Демократиялық 
мемлекеттік 
құрылым 
қағидасы бойынша, елде ұйымдасқан негіздегі үш 
сектор болуы тиіс: біріншісі – билік, екіншісі – биз-
нес, үшіншісі – қоғамдық немесе үкіметтік емес 
ұйымдар не құрылымдар. Қазірде демократиялық 
қоғам жəне мемлекет құру жолына түстік деп жа-
тырмыз. Яғни, бізде осы үш сектордың үшеуі де 
бар.  Өкініштісі  сол,  оның  шешуші  маңызы  бар 
алғашқы  екеуі  билік  пен  бизнес  қазақ  тіліндегі 
ақпаратты қажет етпейді. Билік өзіне қажетті бүкіл 
мəлімет  пен  құжаттарды  алдымен  орыс  тілдік 
негізде алады жəне дайындайды. Қазақ тіліндегісі 
тек аударма ғана.
Көптеген  елдер  сақтанып  жүрген  “Тіл 
Д рмен СМАЙЫЛ,
баспа ісі және дизайн 
кафедрасыны  а а о ытушысы
МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ 
– АҚПАРАТТЫҚ 
ҚАУІПСІЗДІК КЕПІЛІ

147
агрессиясы”  мен  ”Мəдени  агрессия”  ұғымдары 
Қазақстанды  да  айналып  өткен  жоқ.  Қазақ  тілін 
дамытуға соңғы кезде көңіл бөліне бастағанымен 
орыс тілінің өктемдігі күшінде тұр. 
Демек, көп векторлы саясат жүргізіп, ұлттар 
мен ұлыстардың бірлігін сақтап отырған елімізде 
журналистер қоғамдағы өткір мəселелерге қалам 
сілтер  алдында  саясаттың  ара  салмағын  саралап 
барып, мемлекет мүддесін ескеруі қажет-ақ /1/.
Бұл мəселе еліміздің ақпараттық қауіпсіздігін 
əшкерелейді.  Өйткені,  Қазақстанда  ақпараттық 
қоғам  қалыптастыруда  тіл  мəселесі  əлі  күнге 
дейін шетқақпай көріп келеді. Айталық шетелдің 
ақпараттық  қоғамынан  мысал  келтіргенімізде 
онда  тілге  қатысты  қандай  да  бір  күрделілік 
жоқтың қасы. Ал қазақ ақпараттық қоғамындағы 
ең бірінші мəселе – осы тіл мəселесі екенін айта 
кетуіміз керек. Себебі, ақпараттық-инновациялық 
технологияларды  жүзеге  асыруда  Қазақстанда 
мемлекеттік  тілді  техниканың  тіліне  айналды-
ру  мəселесі  əлі  күнге  дейін  кемшін  қалып  отыр. 
Бұл  мемлекет  жүзеге  асырып  отырған  «Элек-
тронды үкімет», «ҚазСат» секілді ірі ақпараттық 
коммуникациялық  технологияларды  дамыту  жо-
баларында да, Интернет, мобилді салалаларда да 
тыс қалып келе жатқан мəселе. 
Ақпараттық  қауіпсіздік  –  мемлекеттік 
қауіпсіздікпен  пара-пар  екенін  ескерсек,  еліміз 
осы  мəселелерді  алдыға  шығарып,  мемлекеттік 
тілді  техника  мен  технологияның  тіліне  айнал-
дыруды  ойластыру  қажет.  Ақпараттық  қоғамды 
қалыптастыруда 
қарапайым 
азаматтардың 
өздеріне  қажетті  ақпараттармен  қамтамасыз 
етілуінде де қазақ тілінің мəселесі бірінші кезек-
те қарастырылғаны жөн. Бұл бір жағынан əлемдік 
«ақпарат майданында» өз қауіпсіздігімізді құнттау 
үшін де қажет.
Қазіргі  шетелдердің  ақпарат  жүйесінде 
«Жұлдызды  соғыс»  деген  терминнің  пайда  бо-
луы тегін емес. Француз зерттеушісі Жозе Фрэш 
«Шығыс  пен  Батыс  арасындағы  «жұлдызды 
соғыс»  «образдар  соғысына»  айналды.  Оның 
негізгі  қаруы  ядролық  қарудан  гөрі  өзінің  əсер 
етуі жағынан көп тиімді аудиокөрініс құралдары 
болды»,  деп  жазады.  Шын  мəнінде  осындай 
ақпаратты  «соғыс»  қазір  де  жүріп  жатыр.  Ол 
космостық  телевизия  байланыстары,  спутниктік 
жүйелер көмегімен жүргізіліп, хабарлары радио-
теледидар  бағдарламалары  арқылы  таратылады 
/2/.
Ақпараттық  қауіпсіздік  –  мемлекеттік 
ақпараттық  ресурстардың,  сондай-ақ  ақпарат  са-
ласында  жеке  адамның  құқықтары  мен  қоғам 
мүдделері  қорғалуының  жай-күйі.  Ақпаратты 
қорғау – ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету-
ге бағытталған шаралар кешені. Тəжірибе жүзінде 
ақпаратты  қорғау  деп  деректерді  енгізу,  сақтау, 
өңдеу  жəне  тасымалдау  үшін  қолданылатын 
ақпарат  пен  қорлардың  тұтастығын,  қол 
жеткізулік  оңтайлылығын  жəне  керек  болса, 
жасырындылығын  қолдауды  түсінеді.  Сонымен, 
ақпаратты  қорғау  –  ақпараттың  сыртқа  кетуінің, 
оны  ұрлаудың,  жоғалтудың,  рұқсатсыз  жоюдың, 
өзгертудің,  маңызына  тимей  түрлендірудің, 
рұқсатсыз  көшірмесін  жасаудың,  бұғаттаудың 
алдын  алу  үшін  жүргізілетін  шаралар  кешені. 
Қауіпсіздікті 
қамтамасыз 
ету 
қойылатын 
шектеулерді 
қанағаттандыруға 
бағытталған 
ұйымдастырушылық, 
бағдарламалық 
жəне 
техникалық əдістер мен құралдардан тұрады.
Ақпараттық қауіпсіздік жүйесін қалыптастыру 
кешенді  мəселе  болып  табылады.  Оны  шешу 
үшін 
заңнамалық, 
ұйымдастырушылық, 
бағдарламалық, техникалық шаралар қажет.
Соның  ішінде,  ақпараттық  қауіпсіздікте 
ең  алдымен  мемлекеттік  тіл  мəселесін  алға 
қоятын  болсақ,  бұл  ақпараттық  қана  емес, 
мемлекеттік  қауіпсіздік  мəселесінде  де  көптеген 
күрделіліктердің  шешілуін  қамтамасыз  етпек. 
Мұнда  дербестік,  егеменді  психология,  бəрі-бəрі 
жатыр.
Ұлттың  басты  белгісі  –  тіл.  Алғашында 
адамдардың  бір-бірімен  қатынас  құралы  ретінде 
пайда болған тіл дами келе ұлттың аса маңызды 
көрсеткішіне  айналды.  Тіліне  қарап,  ол  елдің 
қаншалықты  дəрежеде  екенін  байқауға  болады. 
Тілі  еркін  ел  –  тəуелсіз  ел.  Тіл  шұбарлығы  -  əлі 
де  бодандықтан  шыға  алмай  жатқандықтың  бір 
белгісі. Тіл – ұлт өмірінің аса маңызды бөлігі. Тіл 
дегеніміз – ұлт, ұлт дегеніміз – тіл. Тілсіз мылқау 
ұлт болмайды, тілі құрыса, артынан ұлты да жой-
ылады.  Өмір  дегеніміз,  күрес  дейтін  болсақ,  тіл 
майданындағы қарусыз майданда қаншама тілдер 
жеңіліс  тауып,  онымен  бірге  ұлты  да  тарих  сах-
насын  тастап  шығып  жатыр.  Ұлттың  болашағы 
оның  тілінің  тағдырына  тікелей  байланысты  де-
сек,  əрбір  ұлт  алдымен  тілін,  сол  тілдегі  рухани 
құндылықтарын  көзінің  қарашығындай  сақтай 
білу керек. Тіл тағдыры – ұлттың ұлт болып өмір 
сүруінің, ұлт болашағының мəселесі. Сондықтан 
да,  ұлт  зиялылары  осы  мəселеге  назарды  ұдайы 
аударып отырған. Осы орайда, біз олардан əлі де 
үйренуіміз керек сияқты. 
Қазағым,  елім-ұлтым  деп  зарлап  өткен,  сол 
жолда  құрбан  болған  алашшыл  азаматтардың 
барлығы  да  «алдымен  тіл,  тіл»  деп  өткен. 
Солардың бірі – Мағжан: «Тіл əрбір адамға қандай 
қымбат болса, əрине, ұлт үшін де қымбат. Тілсіз 

148
Хабаршы.  Журналистика, Баспа ісі, Жўртшылыќпен байланыс сериясы                2011  (30)2 
ұлт,  тілінен  айрылған  ұлт  болып  жасай  алмақ 
емес. Ондай ұлт құрымақ. Ұлттың ұлт болуы үшін 
бірінші шарт – тілі болу. Ұлттың тілі кеми бастауы 
ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен 
қымбат нəрсе болмасқа тиісті...
Бір ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, 
тұрмысы,  мінезі  айнадай  көрініп  тұрады.  Қазақ 
тілінде  қазақтың  сайран  даласы,  біресе,  желсіз 
түндей тымық, біресе, құйындай екпінді тарихы, 
сары далада үдере көшкен тұрмысы, аспайтын, са-
спайтын, сабырлы мінезі – көрініп тұр. Қазақтың 
сары  даласы  кең,  тілі  де  бай.  Осы  күнгі  түрік 
тілдерінің  ішінде  қазақ  тілінен  бай,  орамды  тіл 
жоқ» /3/ – деп, ұлт өміріндегі тілдің аса маңызды 
орнына  назар  аудара  отырып,  қазақ  халқының 
болашағы – тілі туралы ойлануды əрбір азаматқа 
ескерткен сияқты.
Ұлттық тілге қырын қараған кеңестік кезеңде 
жасаған  Ғ.Мүсірепов  те  былай  дейді:  «Қай 
халықтың болса да қоғамдық өсу-өркендеу жолын-
да көтеріле алған биігі мəңгілік болып ана тілінде 
сақталып отырады. Қай халықтың болса да ақыл-
ой тереңдігі, сана-сезім сергектігі көп салалармен 
тармақтана, молыға келіп, тағы да сол ана тілінің 
алтын  қорына  қосыла  береді.  Ана  тілі  қорлана 
береді,  ажарлана  береді.  Қай  халықтың  болса  да 
басынан  өткен  дəуірлері,  қилы-қилы  кезеңдері 
ана  тілінде  із  қалдырмай  өте  алмайды.  Ана  тілі 
ғасырлар  бойында  жасала  береді.  Тіл  диалекти-
касы – жасаған сайын жасара беруінде. Ана тілі 
дегеніміз – сол тілді жасаған, жасап келе жатқан 
халықтың  мəңгілігінің  мəңгілік  мəселесі.  Ана 
тілін тек өгей ұлдары ғана менсінбейді, солар ғана 
аяққа басады» /4/. Тілдің ұлт өміріндегі маңызы, 
құдіреті  жайлы  толғанбаған  қаламгер,  қоғам 
қайраткері  жоқ  шығар,  сірə.  Өйткені,  қоғамдық 
өмірдегі аса маңызды əлеуметтік күрделіліктерді 
жүзеге  асыру  ұлт  мəселесін,  яғни,  оның  тілі 
жайын  шешуден  басталады.  Тіл  мəселесі  дұрыс 
шешілмеген жерде тыныштық болмайды. 
Тіл  мəселесіне  тек  қазақ  зиялылары  ғана 
емес,  басқа  ұлттардың  оқығандары  да  ұдайы 
көңіл бөліп отырған. Бұл ретте қазақ ұлтшылдары 
айтқандарының  басқа  ұлт  өкілдері  айтқан 
пікірлермен үндес шығып жататындығын аңғару 
қиын  емес.  Демек,  тіл  мəселесі  –  тек  қазақтың 
ғана емес, əлемдік мəселе. Орыстың педогог жазу-
шысы  К.Д.Ушинскийдің  пікіріне  құлақ  тосайық: 
«Ана тілі – халықтың өткен ұрпағын, қазіргі жəне 
келешек ұрпағын бір тұтастық, мызғымас бірлік, 
ажырамас туыстық жағдайда мəңгілік біріктіретін 
ең  сенімді  құрал.  Ана  тіліміз  арқылы  ғана  біз 
халқымызды, Отанымызды танып, білеміз, халық 
рухының  сарқылмас  бастауы  да  сонда  жатыр. 
Ел-жұртымызды,  туған  жерімізді,  оның  өзен-
көлдерін, оның бораны мен найзағайын ана тіліміз 
арқылы ғана қабылдап, соларға деген перзенттік 
махаббатымызды  жеткіземіз»  /5/.  Бұл  пікірді 
басқа ұлттың өкілі емес, қазақ айтып отырғандай 
əсер етеді. Демек, ұлы ойлар, ұлы мақсаттар бір 
ғана  халыққа  қызмет  етіп  қоймай,  басқалардың 
да  кəдесіне  жарап  отыруы  өміршең  заңдылық 
сияқты. Бұдан барлық ұлттардың да алдына қойған 
мақсаттарының  бірдейлігі,  бұл  мақсаттарына 
жетуі үшін халықаралық, ұлтаралық келісімдерге 
барудың аса қажеттілігі көрінеді. Олай болмаған 
жағдайларда  ұлтаралық  қақтығыстар  туындап, 
халықтардың  өсіп-өркендеуіне  айтарлықтай 
кедергілер келтіретіні тағы да анық.
Жалпы, қазақ тілінің қазақ жерінде мемлекеттік 
тіл  болуы  үшін  күрес  өткен  ғасырдың  жиырма-
сыншы  жылдары  Қазақ  Автономиялы  республи-
касы құрылғаннан бері жүріп келеді. Ол кезде де 
қазақ тілі мемлекеттік тіл болатын. Бірақ Кеңестер 
одағында  мемлекеттік  орыс  тілі  болғандықтан 
да  оған  бағынатын  Қазақстанда  қазақ  тілі  ресми 
түрде мемлекеттік тіл деп саналғанымен де, оры-
стандыру саясатының салдарынан орыс тілінің та-
банында тапталып жатты. «Түрі ұлттық, мазмұны 
социалистік мəдениет» жасау жолында қазақ тілі 
шала  күй  кешті.  Сол  қарқынмен  кете  бергенде 
енді бір отыз-қырық жылдың о жақ, бұ жағында 
қазақ тілі қолданудан шығып, өлі тілдердің біріне 
айналу қаупі де бар еді.
Тəуелсіздік  алғалы  бері  де  тіліміздің 
қарыштап кеткені де шамалы болып тұр. «Баяғы 
жартас, бір жартас» сол күйінде. Саяси тұрғыдан 
тəуелсіздік алғанымызбен де, тіліміз əлі бұғаудан 
босана  алмай  жатыр.  Мұның  басты  себебі  неде? 
Басты себеп, біздің əлі де ұлт ретінде ұлттық сана-
сезіміміздің төмендігінде, билік басындағылардың 
ұлт тағдыры үшін аса маңызды осы бір мəселеге 
лайықты мəн бермегендігінде жатыр.
Тіл  –  адам  баласының  ғана  емес,  ұлттың, 
халықтың,  қоғамның  болмысын  көрсететін 
құбылыс. Адамзаттық құндылықтар қатарында тіл 
ғылымнан да, мəдениет пен өнерден де бұрын ата-
лады. Ғылым да, мəдениет те, өнер де, материалдық 
игіліктер  де,  саясат  та  тілдің  қатысуымен  жаса-
лады.  Тіл  адамның  жан-дүниесіне  өлшеусіз  əсер 
ете алатын құдіретті саяси тетік ретінде ертеден-
ақ  пайдаланылған.  Ахмет  Байтұрсынов:  «Тіл  – 
адамның  адамдық  белгісінің  зоры,  жұмсайтын 
қаруының бірі» /6/ - деп атаған.
Сондықтан,  мемлекеттік  тіл  мəселесі 
ақпараттық қоғамды қалыптастыруда, ақпараттық 
қауіпсіздікті  арттыруда  басты  əсер  етуші  фак-
тор  ретінде  қарастырылу  керек.  Бұл  ұлттық  əрі 

149
мемлекеттік  қауіпсіздіктің  ең  негізгі  ұстыны. 
Сонымен  қатар,  мемлекеттік  тіл  ақпараттық 
қауіпсіздікте басты орын алатын ынтымақ құралы 
да болып қалмақ. Өйткені, Елбасымыз айтқандай 
«Қазақстан  халқын  топтастырудың  аса  маңызды 
факторы  болып  табылатын  мемлекеттік  тілді 
меңгеру  -  Қазақстан  Республикасының  əрбір 
азаматының парызы болып табылады» /7/.
Бұл  ана  тіліміздің  унитарлы  Қазақстан 
мемлекетінде тұратын 140-тан астам ұлыс пен эт-
нос  өкілінің  басын  ұйыстыруға  қабілетті  екенін 
ашып айтқан Елбасымыздың байсалды да дəлелді 
пікірі əрі жүргізіп отырған саясаты.
Елбасымыз 
Н.Ə. 
Назарбаев 
биылғы 
Қазақстан халқына арнаған «Болашақтың іргесін 
бірге қалаймыз!» атты Жолдауында «2017 жылы 
мемлекеттік тілді меңгерген қазақстандықтардың 
саны  кем  дегенде  80  пайызға  жетеді.  Ал  2020 
жылға  қарай  кем  дегенде  95  пайыз  болады. 
Он  жылдан  кейін  мектеп  бітірушілердің  100 
пайызы  мемлекеттік  тілді  меңгереді»  /8/  -  деп 
Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  тілі 
болып  табылатын  қазақ  тілінің  қолданылу  ая-
сын  кеңейту  мəселесіне  ерекше  мəн  беріп,  ана 
тілімізге қолдау көрсетіп, тіл жанашырларын бір 
серпілтіп тастағаны белгілі. Бұл ҚР Президентінің 
мемлекеттік  тілге  деген  салмақты  да  сабырлы 
көзқарасы əрі ұстанымын айғақтайды. 
Сонымен қатар, тілдің қолдану аясын кеңейту 
үшін  барлық  қызмет  орындарында  ана  тілінде 
сөйлеуді  дамыту  керектігін  айтқан  Елбасы, 
ағылшын тілін меңгеруді де басты назарда ұстауды 
ескертті.  Бұл  дегеніміз  бір  шетінен  жаһандану 
дəуіріне деген Қазақстаннның нақты қадамдарын 
айқындайды. Ал бұл бағытта ұлттық иммунитетті 
де  естен  шығармағанымыз  абзал.  Ал  оған 
иммунитетті  қалыптастыратын  бірден-бір  фак-
тор – мемлекеттік тіл болмақ. Яғни, мемлекеттік 
тіл  мəселесін  ақпараттық  қауіпсіздік  деңгейінде 
ғана  емес,  ұлттық  қауіпсіздік  дəрежесінде 
қарастыруымыз керек деген сөз. 
1. Қожабергенова Б. ҚазҰУ Хабаршысы. //Журналистика сериясы. 2007 №2 (23), 29-32 беттер.
2. Омашев Н.О. Ақпарат əлемі. 1-том. Алматы: – Қазғұрт, 2006, 18-21бб.
3. Жұмабаев М. Шығармалар. Үш томдық. 2-3 том. Алматы: Білім, - 1996, - 290 б.
4. Мүсірепов Ғ. Күнделік. Алматы: -1997, 248-249 б.б.
5. Ысқақұлы Д. Ұлттың ұлы қазынасы. //Жұлдыз, №8, - 2007, - 23-24 б.б.
6. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы, Алматы: Ана тілі, - 1992, - 141 б.
7. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың «Қазақстан экономикалық, əлеуметтік жəне саяси жедел 
жаңару жолында» атты Қазақстан халқына жолдауы. Астана, 2005.
8. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» атты Қазақстан 
халқына жолдауы. Астана, 2011.

150
Хабаршы.  Журналистика, Баспа ісі, Жўртшылыќпен байланыс сериясы                2011  (30)2 

жүктеу/скачать 9,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: