Лекция 1 Тіл білімі туралы жалпы түсінік. Тіл білімінің ғылымдар жүйесіндегі орны, басқа ғылым салаларымен байланысы
Лекция 15 Тілдердің дамуы және өзара байланысы. Тілдік қатынастар
жүктеу/скачать 1,22 Mb. Pdf көрінісі
|
| Лекция 15
Тілдердің дамуы және өзара байланысы. Тілдік қатынастар Зерттеушілерді тілдердің шығу тегі емес сонымен қатар мыңжылдықтар бойында тілдің бастапқы дамуы, қандай өзгерістер болған сұрақтары қызықтырады. Бастапқы кезде алғашқы – қауымдастық кезіңде тіл тайпа тілі ретінде қолданысын тапты. Қазіргі уақытта да тайпа тілдерін байқауға болады. Осы тілдерге мысалы,солтүстік Америка және оңтүстік Америка үндістерінің тілдерін, кавказ тілдерін: агульдық, цахур, рутуль, андий және т.б. тілдерін жатқызуға болады. Тілдердің туыстық тайпаларының спецификалық ерекшеліктерінің туындауына ұзақ мерзімдегі бөлек өмір сүру әкеп соқты. Сондықтан тайпа тілдері ең алғашқы және көне диалект болып табылады. Диалект – өзіндік фонетикалық қатары бар, сонымен қатар лексикалық, грамматикалық ерекшеліктері бар, сөйлеудің жеке топ адамдарының тіл өзгешілігі. Диалект түсінігі тарихи болып табылады. Тайпа диалекттері аймақтық диалекттерімен ауысты. Адам қауымының дамуымен, туыстық байланыстың аймақтық байланысқа ауысуы, мемлекеттік, сонымен қатар, тайпа аралық қауымдастықпен,халықтықтың қалыптасуы аймақтық диалектілердің пайда болуына әсер етті. Тайпа тілдері халықтың тілдеріне ауысу жолында. Халықтық тіл біркелкі емес, диалекттік бытыралығымен сипатталады. Мысалы, көне грек тілі түрлі нұсқаларда алға шықты, олар: аттикалық, иондық, дорий және т..б. тілдерінде. Бұл географиялық туралаудан қалыптасқан дербестік қала-полистары бекітулі шаруашылық қауымдастықтармен байланысты болды. Уақыт өте келе диалекттік дифференциацияға дәл осы локалдық бытыраңқылық жетектейді.Мысалға, маарий тілдерінің екі диалекттерінің қалыптасуы Волга өзенінің тілдік ареалының бөлінуімен байланысты. Басқа жағдайда ерікті тілдесуге аймақтардың әкімшілік бөлінуі кедергі болды. Мысалы, мемлекеттің тарихи бөлінуінің феодалдық жазмыштары тілдің диалекттік бытыраңқылығына әсер етті. Бұл неміс, итальян және т.б. тілдерінде көрініс тапты. Ең көне диалекттер болмашы айырмашылықтарға ие болды. Феодалдық бытыраңқылық жағдайларындағы диалекттер ерекше нышан ретінде сипатталады. Орыс тілінің диалекттік мүшелеуін мысал ретінде қарастырайық. Оңтүстік орыс, солтүстік орыс және өтпелі-орта орыс үстеуі аймақтық жеке- жеке орналасу және феодалдық бытыраңқылықтан қалыптасқан. Солтүстік орыс үстеуін осы диалектте екпінсіз О дыбысы, екпінді орындағы айтылуынан айырмашылығы болмағандықтан “О” дыбысын “ Окающий” деп атайды. Оңтүстік орыс үстеуі бұл - “Акающий” үстеу болып табылады. Осы жағдайда екпінсіз “О”“а” дыбысы сияқты айтылады. Сонымен қатар, диалекттер фонетика, морфология, лексиканың да спецификалық ерекшеліктеріне ие. Осы аталған диалекттерінің ішінде көбірек ұсақ құрылым – сөйлеу бөлініп шығады. Мысалы, солтүстік орыс үстеулерінде цоканье мен чаканье жатады, “Ц”“Ч”-ныңорнына, және немесе: цас – час, цасто- часто, курича – курица, купеч – купец. Дегенмен, цоканье мен чаканье солтүстік орыс аймақтарындағы диалекттерінде бірдей таралмайды. Бір аудандарда цоканье (Архангельск) болса ал өзге аудандарда чаканье (Киров ауд.) айқындалады. Осыған байланысты солтүстік орыс үстеулері жеке сөйлеулердің белгілерінің барын немесе цоканье мен чаканьяның мүлдем жоқтығы білдіреді. Демек, диалекттік бытыраңқылықтың түрлі тарихи дәуірлерде қалыптасып, және саяси, географиялық, экономикалық және мәдениеттік жекелену нәтижесінде дамуы, капиталистік кезеңге дейінгі қоғамға, әлі де халықтықтық консолидациясының ұлтқа деген жағдайларының бастау алмауына сипатталады. жүктеу/скачать 1,22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|