Лекция 1 Тіл білімі туралы жалпы түсінік. Тіл білімінің ғылымдар жүйесіндегі орны, басқа ғылым салаларымен байланысы
Лекция 14 Тіл және қоғам. Қазақстандағы әлеуметтік лингвистикалық
жүктеу/скачать 1,22 Mb. Pdf көрінісі
|
| Лекция 14
Тіл және қоғам. Қазақстандағы әлеуметтік лингвистикалық жағдаят. Тілдің ең басты қасиеті – қатынас құралы болу қызметі. Тіл - адам баласы қоғамында қатынас құралы, сөйлесіп, пікір алысудың құралы ретінде қызмет атқаратын қоғамдық құбылыс. Тіл мен қоғамның арасындағы байланыс екі жақты болады. Біріншісі: тілсіз ешбір қоғам өмір сүре алмайды. Тіл жоқ жерде қоғамда бірлесіп еңбек етуі мүмкін емес. Өйткені тіл – қоғамның өмір сүруінің басты шарты. Екіншісі: тіл қоғам бар жерде ғана өмір сүреді. Қоғамнан тыс тіл жок, тілдің екінші басты қызметі – ол ойлаудың, ойды жарыққа шығарудың кұралы. Адамның ойы тіл (сөйлемдер) арқылы белгілі болады. Демек, ойлау мен тіл бір-бірімен тығыз байланысты. Тілдің бұл екі қызметінен басқа, яғни қатынас құралы болу қызметі мен ойлаудың құралы болу қызметінен басқа, тағы бір қызметі бар. Ол – оның атауыштық (номинативтік) қызметі. Яғни тіліміздегі әрбір сөз, сөз тіркесі – белгілі бір заттың,ұғымның,қимылдың, сынның аты, атауы болып табылады. Тілдің төртінші қызметі – экспрессивті-эмоционалдық қызмет. Тілдің экспрессивті-эмоционалдық қызметі деп – адамның сол затқа, ұғымға деген өзіндік (субъективті) қатынасын, эмоциясын, яғни не жақсы көру, не жек көру сезімін айтамыз. Мысалы: алақай, масқара, қап, айналайын т.б. Тіл – халықтың тарихы, оның күллі өмірінің ізі. Тілден сол тілді жасаушы халықтың арманы мен үміті, қайғысы мен қуанышы сезіліп тұрады. Тіл – талай заманның жемісі. Ол бірнеше қоғамға қызмет ете береді. Мысалы, қазақ тілі феодалдық қоғамға да, социалистік қоғамға да қызмет етті. Енді, міне, нарықтық қатынас қоғамына да қызмет етіп отыр. Тіл белгілі бір топтың, айталық, не байдың, не кедейдің мұқтажын өтеу үшін емес, қоғамдағы барлық таптар үшін қызмет атқарады. Олай болса, тіл таптық сипатқа емес, жалпы халықтық сипатқа ие болады. Бұл – оның ең басты ерекшелігі. Сонымен, тіл таптық құбылыс емес. Ол – қоғамдық құбылыс. Тіл қоғамға қызмет етеді және осы жағдай тілді қоғамдық құбылыстар қатарына жатқызады. Қоғамдық құбылыстар қатарына тілден басқа қоғамның экономикалық құрылымын (базисін), қоғамның саяси, құқықтық, діни, эстетикалық, философиялық көзқарастары мен соларға сәйкес мекемелерді (мұның бәрі құрылым болып табылады) жатқызады. Әйткенмен көрсетілген қоғамдық құбылыстарға қарағанда, тіл – адам қызметінің барлық аясында – мәдениет, білім, өндіріс, ғылым және т.б. салаларда жаппай қолданылады. Мұның бәрі тілдің басты қызметі – қатынас құралымен тығыз байланысты. Лингвистикалық теорияларда тілдің қоғамдық құбылыс ретіндегі статусы әр түрлі көрініс тапқан. Мысалы, Н.Я. Марр коммунизмнің пайда болу дәуіріне тілдің синтетикалық типін жатқызады да, ал жеке сөз таптарының, сөйлем мүшелерінің пайда болуын қоғамдық формациялардың өзгеруі, яғни қоғамдық еңбек бөлінісінің пайда болуы, қоғамның топтарға бөліну дәуірімен байланыстырады, ал флективті тілдерді сословиелік және таптық қоғаммен байланыстырады. Бұл идеялардың бәрі тілдің жол үсті сипатымен бекітілген, яғни құрылымға жатқызылған. Құрылым базиске қызмет етеді және базис өзгергенде өзгереді. Мысалы, капиталистік қатынастар пайда болысымен феодалдық қоғамға қызмет етіп жүрген құрылым жаңа бағытқа икемделеді. Тіл тағдыры қоғамдағы экономикалық қатынастардың өзгерісіне тікелей байланысты емес. Қоғамның экономикалық құрылымының ерекшелігі тілдің тарихи өзгерісімен байланысы болмайды. Дегенмен тілдің адамзат қоғамы жағдайына тәуелді екендігін жоққа шығара алмаймыз. Бұл тіуелділік тілдің диалектілерге бөлінуінде анық байқалады. жүктеу/скачать 1,22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|