Лекция 1 Тіл білімі туралы жалпы түсінік. Тіл білімінің ғылымдар жүйесіндегі орны, басқа ғылым салаларымен байланысы
Морфология. Грамматика: морфология және синтаксис. Морфема
жүктеу/скачать 1,22 Mb. Pdf көрінісі
|
| Морфология. Грамматика: морфология және синтаксис. Морфема,
морф ұғымдары. «Грамматика» термині бірнеше мағынаға ие. Грамматика – морфологиялық категориялар мен формаларды, синтаксистік категориялар мен құрылымдарды, сөз жасау тәсілдерінің жүйелерін қамтитын тіл құрылысы. Осы құрылымды зерттейтін тіл білімінің саласын да грамматика деп атайды. Грамматика морфология (сөз грамматикасы) мен синтаксистен (сөз тіркесі мен сөйлем грамматикасы) құралады. Сөз лексикалық бірлік ретіндегі сөзжасам сияқты грамматика аясында да сөзжасамға қатысады. Грамматикалық бірлік ретінде қаралатын сөз грамматикалық формаларды тудыру арқылы морфологияны жасайды. Грамматиканы морфология мен синтаксиске бөліп қарастыру кейбір тілдерде шартты түрде қарастырылады. Мысалы, аморфты тілдерде (9 бөлімді қараңыз) морфологияның қызметі маңызды емес. Сондай-ақ, морфология мен синтаксис бір-бірімен байланысты. Бұл морфологиялық жүйе мен синтаксистік жүйе арасындағы алшақтықты нақты анықтауға әрдайым мүмкіндік бермейді. Бұл сөз формасы морфологияның да, синтаксистің де бірлігі болып табылытынына байланысты. Сөз және оның формасы морфология мен синтаксистің ең бір маңызды ұғымдары болып табылады. Біз білетініміздей, сөз – лексикология саласы қарастыратын тілдік бірлік. Сондай-ақ, сөз грамматикалық бірлік болып та табылады. Бұл жағдайда сөз грамматикалық мағыналарымен бірге, оның барлық формаларының жүйесін құрайды. Мысалы, чашка сөзі грамматикалық форма тұрғысынан мына формалар жүйесін құрайды: чашка, чашки, чашке, чашку, чашкой, о чашке және т.б. Грамматикалық форма әр түрлі грамматикалық мағынаға ие сөздің жүйелі өзгеруі тұрғысынан анықталады. Мысалы, өткен шақтың жекеше түріндегі 1 жақ формасы: пишу, читаю, вижу немесе өткен шақтың көпше түрдегі формасы: писали, читали, видели. Морфологияда грамматикалық форма термині екіжақты қолданылады. Біріншіден, грамматикалық форма нақты сөздерді ажырату үшің абстрактылы үлгі ретінде қолданылады. Бұл форма әр түрлі сөздерде көрініс табуы мүмкін: красная, деревянная, скучная (форма прилагательного ед. ч., женского рода, И. п.). Келесі қолданыс нақты сөздің мағынасында жүзеге асады: атау септік, жекеше түрдегі зат есім формасындағы спина сөзі. Терминологиялық шектеу мақсатында сөз форма түсінігі алынады. Сөз формасы – қандай да бір грамматикалық формадағы нақты сөз: в саду сөзі – сад сөзінің сөз формасы. Сөздер өзара байланыспай, бір-бірімен тіркеспей тұрғанда ойды білдіре алмайды. Егер олар сөйлем ішінде бір-бірімен байланысса, онда ойды білдіре алады. Сөздердің бір-бірімен байланысуы, тіркесуі грамматика арқылы, нақтырақ айтсақ, морфология мен синтаксис арқылы іске асады. Грамматика, ең алдымен, сөздердің бір-бірімен қатынасын білдіреді. Ол қатынас - грамматикалық қатынас. Яғни сөйлемдегі сөздер грамматикалық формалар (жұрнақтар, жалғаулар) арқылы бір-бірімен байланысып, грамматикалық қатынасқа түседі. Сөйтіп, грамматика ойды түсінікті етеді. Грамматиканың екі саласы бар: морфология және синтаксис. Морфология — сөздердің морфологиялық кұрылымы мен типтері, морфема мен оның түрлері, сөздердің түрленуі, олардың формалары, сөз таптары туралы ілім. Ал синтаксис - сөз тіркесі мен сөйлем, олардың құрылымы мен түрлері, сөздердің сөйлемдегі қызметі, сөйлем мүшелері туралы ілім. Сөздің морфологиялық құрылымына талдау жасау үшін, ең алдымен негізгі морфологиялық ұғымдарды біліп алуымыз керек. Ол ұғымдар: морфема, түбір морфема, аффикстік морфема - дегендер. Морфема дегеніміз - сөздің ары қарай бөлшектеуге келмейтін ең кіші мағыналық бірлігі. Морфема түбір морфема, аффикстік морфема болып екіге бөлінеді. Мысалы, оның анасы кім? дегендегі ана+сы сөзінде екі морфема бар. Ана — түбір морфема, -сы (тәуелдік жалғауы) — аффикстік морфема. Оның деген сөз де солай: о — түбір морфема, ның — аффикстік морфема, кім - түбір морфема. Морфемалар мағынасы мен қызметі жағынан әр түрлі. |Морфемалардың ішінде негізгі лексикалық мағынаны білдіретіндері, грамматикалық мағынаны білдіретіндері де бар. Мысалы, үйшіктерге деген сөзінің құрамында төрт морфема бар. Оның біріншісі — үй, ол заттық мағынаны білдіреді; екіншісі - шік, бұл кішірейткіш мағынаны білдіреді, үшіншісі — тер, көптік мағынаны білдіреді, төртіншісі — ге, бағыт мағынасын білдіреді. Бұлардың ішіндегі үй морфемасы түбір сөз болғандықтан - заттық, лексикалық мағынаны, үйшік туынды түбір болғандықтан - лексика- грамматикалық мағынаны, ал қалғандары (-тер, -ге) аффикстік морфемалар болғандықтан - грамматикалық мағыналарды білдіріп түр. Лексикалық мағынаны білдіретін морфема түбір морфема немесе негізгі морфема деп аталады да, лексика-грамматикалық немесе грамматикалық мағыналарды білдіретін морфемалар — аффикстік морфема немесе көмекші морфемалар деп аталады. Түрлі тілдердегі түбір морфема мен аффикстік морфемалардың табиғаты әр түрлі болып келеді. Мысал үшін қазақ тілі мен орыс тілін салыстырып көрелік. Қазақ тіліндегі жаз+у, жаз+ба, жаз+ыл+ған деген сөздерді орыс тіліндегі пис+ать, за+пис+ка, пере+пись деген сөздермен салыстырсақ, қазақ сөздерінің түбірі жаз — орысша сөздердің түбірі - пис. Жаз түбірі өздігінен жеке, сөз ретінде қолданыла алады, ал орыс тіліндегі пис- түбірі өздігінен дербес қолданыла алмай, сөз құрамында ғана (письмо, писание, письменный) қолданылады. Оның үстіне пис- түбірі тек заттық мағынаны ғана білдірсе, жаз түбірі әрі заттық мағынаны (жаз ісі), әрі лексикалық мағынаны (бір нәрсені хатқа түсіру), әрі грамматикалық мағынаны (етістіктің бүйрық райы, екінші жақ) білдіреді. жүктеу/скачать 1,22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|