Лекция тезистері Синтаксис туралы түсінік
Бірыңғай мүшелердің интонация арқылы байланысуы
жүктеу/скачать 0,62 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бірыңғай мүшелердің жалғаулықтар арқылы байланысуы
| Бірыңғай мүшелердің интонация арқылы байланысуы
Сөйлемнің бірыңғай мүшелері бір-бірімен салаласа байланысады. Бірыңғай мүшелердің салаласа байланысуы екі тәсіл – интонация және жалғаулық арқылы жүзеге асады. Интонация санамалы түрде, кезектесе кішкене пауза жасаумен атқарылады. Мақсат – қазақ тілінде қатесіз сөйлеу, қатесіз жазу (Газеттен). Алаш партиясының алдына қойған міндеті: патшалық Ресейдің отарлау саясатынан, басып кіріп қоныстанушылардан әбден зардап шегіп тозуға айналған қазақ жұртын дәстүрі, тілі, өнері бар халық ретінде сақтап қалу, жойылып кетпеуін көздеу (Досжанов). Солай десіп сұлтан мен бек пәтуаға келісті (Мағауин). Тау да, сай да, бұлақ та, тал да Дәрменге үн қосты (Аймауытов). Махаббат, мейірім, ән мен күй, ойын-күлкі, наз келді (Жамбыл). Байланысудың екі тәсілі бір сөйлемде қатар, аралас қолданылуы мүмкін. Интонация жеке сөздерден кейін де, немесе жалғаулық арқылы жұптасқан бірыңғай мүшелерден кейін де келіп байланыстыра береді. Қазақтың қара тырнағы мен көлеңкесінен, ұртын толтырып бауырсақ шайнауынан, сапырып сары қымыз ішуінен де ұлтшылдық іздеген зымиян темір қыспақ ендігі жерде ұлт тарихын, оның Абылай сынды арыстарын жазуға жол қалдырмаған еді (Досжанов). Бірыңғай мүшелердің жалғаулықтар арқылы байланысуы Бірыңғай мүшелерді байланыстыратын жалғаулықтар қазақ тілінде біршама бар. Олар мыналар: да, де, та, те, және, мен, бен, пен, бірақ, дегенмен, әйтсе де, сонда да, я, не, немесе, әлде, алайда т. с. с. Бұл жалғаулықтар өздеріне тән мағынаға сай байланыстыру қызметін атқарады. Сондай мағыналарға сәйкес бұл талғаулықтар мынадай үш топқа бөлінеді: ыңғайластық, қарсылықты, талғаулықты. Ыңғайластық жалғаулықтары мыналар: және, мен, бен, пен, менен, тағы, да, де, та, те, әрі. Ыңғайластық аталатын жалғаулықтар бір топқа біріктірілгенімен олардың әрқайсысының өзінің дербес семантикалық өзгешелігі бар. Мысалы, және, мен жалғаулықтары бірыңғай мүшелерді жұптастыра байланыстырса, да, де жалғаулығы байланыстырумен бірге сөзге үстемелеу, күшейту мағынасын да жүктейтіні байқалады. Сондай-ақ, және, мен жалғаулықтары санамалап айтылған интонация тәсілімен байланысқан бірыңғай мүшелердің ең соңғысының алдында ғана қолданылу ерекшелігі байқалады. Қазақ халқының тарихымен қатар фольклоры сақталған бұл адамдар бірнешеу. Олар: Қорқыт, Асан Қайғы, Жиренше шешен, Алдар Көсе және жалпы Шығыс елінің бәріне ортақ - Қожанасыр (Ертегілер). Қарсылықты жалғаулықтар: бірақ, дегенмен, әйтсе де, сонда да, алайда. Бұл жалғаулықтар бірыңғай мүшелер бір-біріне қарсы қойыла айтылғанда қолданылады. Дала аласа, бірақ тығыз бетегемен жайнаған. Ән арқаның қоңыр желіндей жай жылжып, бірақ кең жайылып барады (Әуезов). Талғаулықты жалғаулықтар: я, не, не болмаса, немесе, әлде. Жалғаулықтардың бұндай түрі бірыңғай мүшелердің екшеліп, талғанып қолданылатын жағдайларында жүзеге асырылады. Сонымен бірге кезектілікті білдіретін мағынасы бойынша да пайдаланылады. Көзге түртсе көрінбейтін қара түн, Күңірене ме, күле ме әлде әлдекім? (Жұмабаев). Кезектілік мәнді көбінесе біресе, бірде, кейде жалғаулықтары білдіреді. Ағаларымыз да кейде сезіммен, кейде есеппен жәбірлепті, кейде әлдекімнің айтағына еріп кетіпті (Тәжібаев). Толқын біресе жарды сүзіп, біресе қайтып бұрқанып жатыр екен. Ботакөз біресе көлге, біресе айнаға қарап, көлдің толқынына еліктегендей толқынды бұйра қара шашын бұрынғыдан да жиі елпе түсті (Мұқанов). Мейлі, құй жалғаулықтары бейтарап мәнді білдіреді: Қылсын мазақ, мейлі тағдыр ойнасын, Жалмауыз жер мейлі жұтсын, тоймасын (Жұмабаев). Бірыңғай мүшелер интонация және жалғаулық шылаулар арқылы байланысады. Бірыңғай бастауыштар: Көргендер де, көре алмағандар да мәз. Бірыңғай баяндауыштар: Жауабын айт, не сұрастырып көр. Бірыңғай толықтауыштар: Азды да, көпті де бағала. Бірыңғай анықтауыштар: Не қыздың, не жігіттің сөзі керек. Бірыңғай пысықтауыштар: Барынша жайдары, бірақ алаңдай сөйледі. Сөйлемдегі бірыңғай мүшелерді түсіндіріп, жинақтап тұратын сөздер болады. Олар жалпылауыш сөздер деп аталады. Бірыңғай мүше мен жалпылауыш сөз бір сұрауға жауап беріп, сөйлемдерде бір синтаксистік қызмет атқарады (Мысалы: Серік, Ләйлі, Гүлжайна – бәрі қуанышын бөлісіп жатыр). жүктеу/скачать 0,62 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|