Қазақстан жаңа экономикалық саясат жылдарында

230
231
үкіметі күштеуге негізделген азық-түлік саясатын одан əрі 
жалғастырды. Орталық үкіметтің 1920 жылы 20 шілдедегі “Сібірдегі 
артық астықты алу туралы” декретінің күші Қазақстанның солтүстік 
аудандары мен Семей губерниясына да тарады. Осы декретке  сай 
1921 жылдың  тамыз айына дейін бүкіл елдегі шаруаларға 119 млн. 
пұт (РКФСР көлемінде 423 млн.пұт) төтенше салғырт төлеу жүктелсе, 
соның ішінде 35 млн. пұт Солтүстік Қазақстанға міндеттелді.  
Тапсырманың    26  млн.  пұты  Семей  облысына  міндеттелінсе,  тек  
Қостанайдың өзінен 6 млн. пұт астық  алынды.   Артық өнімдер 
ғана емес, азыққа қолданылып отырған астық жəне тұқым қоры 
да тəркіленіп отырды. Астық салығы мал шаруашылығымен ғана 
айналысып отырған аудандарға да салынды. Оны төлеу үшін олар 
малдарын сатып астық сатып алуға мəжбүр болды. 
Кеңес үкіметінің солақай  саясатының  нəтижесінде Республи-
каны сұрапыл  аштық жайлады. Бөкей губерниясында — 100 мың,  
Оралда — 400 мың, Семей губерниясында — 500 мың, Орынбор — 
445, Ақтөбеде — 360  мың адам ашықты. Көшпелілер арасында өлім 
ересек тұрғындардың 30 процентін қамтыса, ал кейбір аудандарда  
халықтың 75 проценті қырылған. Əулиеата уезінде халықтың қатты 
қырылғандығы  соншалық, бұрынғы бірнеше болысты біріктіріп, 
бір болыс ұйымдастыруға тура келді. Жалпы зерттеушілер  2 млн 
300 мыңнан аса адам ашықты, 1 млн-ға жуығы аштық пен аурудан 
өлді деген мəліметтерді келтіреді. 
Мұсылман зиялы қауымы арасынан мұндай сорақылыққа қарсы 
шыққан Т. Рысқұлов болды.  Ол аштықпен жүйелі түрде күресу үшін, 
құрамына бірнеше комиссариаттардың өкілдерін кіргізіп, арнайы 
ұйым құруды талап етеді. Түрікатқару комитеті Т. Рысқұловтың та-
лабын қолдап, аштықпен күресті өздерінің қызмет жағдайына сəйкес 
республиканың азық-түлік, жер шаруашылығы, денсаулық сақтау, 
қаржы, темір жол комиссариаттарына жүктейді. Аштықпен күресті 
тікелей басқаратын ерекше Орталық комиссия ұйымдастырылады. 
Оның төрағасы болып Т. Рысқұлов тағайындалады. Бұл ұйым алғаш 
жұмысқа кіріскенде  көптеген объективті қиындықтармен қатар, 
өзі тектес азық-түлік ісіне қатысы бар басқа ұйымдар тарапынан 
жасалған қасақана іріткі салу əрекеттеріне кездесті. Рысқұлов жал-
пы Орталық комиссияның құрылуының өзін “дені дұрыс құбылыс 
емес”,  үкіметтің  құрамында    аштықпен  күресуге  міндетті  толып 
жатқан  “экономикалық органдар бола тұра,  мұндай ерекше ұйым 
құруға мəжбүр болудамыз” дейді.
Өткір пікір таластардан кейін, яғни Т. Рысқұловтың аса зор 
еңбегінің арқасында Түрікатқару комитеті мен ХКК-і бұл Орталық 
комиссия қорына құнсызданған болса да 42 млн. сом қағаз ақша  
бөледі. Орталық комиссияның облыстар мен уездерде, болыстар 
мен қалаларда жергілікті мекемелері мен бөлімшелері ашылады, 
олардың басына сауатты мамандар отырғызылады. 
Аштықпен күрес комиссиясының жұмысына есеп берген баянда-
масында Т. Рысқұлов Түркістан өлкесінің байырғы халықтарының 
сұрапыл аштыққа ұшырап, қатты қырылуына революциядан 
бұрынғы патша өкіметінің отаршылдық саясаты мен əсіресе, рево-
люциядан соң орнаған кеңес өкіметінің шовинистік саясаты басты 
себепкер болғандығын ашық атап көрсетеді.
Қазақ Орталық Атқару Комитеті (ҚОАК) де аштыққа ұшыраған 
аудандарға өз тарапынан көмек көрсету шараларын ұйымдастырды.  
ҚОАК-ті жанынан аштыққа ұшырағандарға көмек көрсету үшін ко-
миссия құрылады. Республикалық  комиссияны ҚОАК-нің төрағасы 
Мендешев басқарды. Қазақстандағы ауыр жағдайды ескере отырып, 
КазАКСР ОАК-і   ашыққандарға көмек беруші Орталық Комиссияның 
шешіміне сəйкес, бұл аудандардың тұрғындарын астық,  картоп т.б. 
мемлекеттік салықтардан босатты.     
Қазақ қоғамын жайлаған аштықты Орталықтағы Кеңес үкіметі 
мойындамады. Республиканың кейбір басшылары мен орыс жұртшы-
лығы негізінен өлкенің көшпелі тұрғындарын қамтыған сұрапыл 
аштықты “кездейсоқ, тұтқиылдан тап болған зобалаң” ретінде  
бағалады. Өлке халқының мұндай нəубетті бұрын-соңды басынан 
кешпегендігі Орталық үкіметті  ойландырмады да. Мұндай жағдай  
Кеңес өкіметінің өзі жүргізіп отырған саясатқа еш күмəн келтірмей,  
оны толық дұрыс деп есептегендігінің айғағы еді.
Республиканың экономикасындағы ауыр дағдарыс, яғни мем-
лекеттің күштеу саясатына негізделген азық-түлік саясаты 1920—
1921 жылдары шаруалардың Кеңес үкіметіне қарсы стихиялы 
қарулы көтерілістерінің тууына əкелді. Көктем-жаз айларында 
басталған шаруалардың наразылықтары “Азық-түлік салғырты 
жойылсын!”, “Большевиктерсіз Кеңестер үшін!”, “Ерікті саудаға 
жол берілсін”,— деген ұрандармен басталып, қарулы көтерілістерге 
ұласты.  Өскемен, Павлодар, Семей, Петропавл, Қостанай, Көкше-
тау, Ақмола, Атырау, Орал, Шымкент уездерінде ашық түрдегі 
көтеріліс кеңінен орын алды. 
1921 жылы наурызда Қазан төңкерісінің орталықтарының бірі 
болған Кронштадта  матростар көтеріліске шықты. Кронштадтықтар 
негізінен Ресей селоларынан келген, флотта əскери міндетін өтеп 
жүрген  шаруалар  еді.  Олар  Азамат  соғысының  аяқталуына  бай-

232
233
ланысты армияны таратуды, шаруаларға жер мен онда өндірілген 
өнімді пайдалануға бостандық беруді, ақшаның тұрақтылығын 
қамтамасыз етуді жəне жұмысшыларға жалақы төлеуді талап етті. 
Бұл жəне Қазақстанды да қамтыған басқа да көтерілістер ұйым-
дасуы жəне қару-жарақпен қамтамасыз етілуі нашар болғандықтан 
Қызыл Армия əскерлерінің күшімен талқандалды. Қазақстандағы 
көтерілісшілердің  кей бөліктері Қытайға өтіп кетті. Елде көтеріліс-
ке қатысқаны үшін мыңдаған адамдар тұтқындалып, олардың  
932-сі сотқа тартылды. Кеңес үкіметі бұл қарсылықтардың бəрін 
“контрреволюциялық баскөтерулер” деп бағалады.
Алайда    большевиктер  өздерінің    биліктен    айырылып  қалу  
қаупінің күшейгенін, осыған орай шаруашылық саясаттың мүлде  
жаңа принциптеріне  көшу қажеттігін айқын сезді. Партияның   
Х съезі (8 наурыз, 1921 ж.) көтерілісшілерді айыптағанмен, 
экономикалық саясатты өзгертуге мəжбүр болды. Съезд ша-
руашылық мүддені іске қосудың жаңа жүйесін жасаудың ша-
раларын  белгіледі,  яғни  «Соғыс  коммунизм»  саясатынан  жаңа 
экономикалық саясатқа көшу туралы шешім қабылдады. 
Партияның Х съезінде қабылданған жаңа экономикалық 
саясаттың мəні неде?
Кеңес үкіметі мемлекеттің қолында ірі өндіріс орындарын, 
банкті қалдырып, жеке  капиталды өндіріске ендіруге рұқсат берді. 
Мемлекеттік жерлер, кішігірім мемлекеттік кəсіпорындар белгілі 
мерзімге жеке шетел ұйымдары мен тұлғаларға жалға берілді. Сау-
да бостандығы  жүзеге асырылды, яғни мемлекеттің бақылауымен 
жеке саудаға рұқсат берілді. Сауда негізінен ауыл мен қаланың 
ортасындағы негізгі байланыс көзіне айналып, сонымен қатар 
мемлекеттік жəне кооперативтік сауда да дамуы тиіс болды. Жеке 
ауыл  шаруашылық    қожалықтарына,  жеке  меншіктегі  кішігірім 
кəсіпорын иелеріне жалдамалы еңбекті пайдалануға рұқсат берілді. 
Еңбекке деген міндеткерлік жəне еңбек армиялары жойылды. 
Өндіріс орындарын жұмысшы күшімен қамтамасыз ету еңбек бир-
жалары арқылы жүзеге асырылатын болды.  Елдегі ақша жүйесін 
нығайту, ақысыз қызмет көрсетуді жою, еңбекке ақшалай жалақы 
төлеу міндеттелді.  
Жаңа экономикалық саясаттың аясында қабылданған  міндет-
тердің ішіндегі ең  маңыздысы — азық-түлік салғыртын азық-түлік 
салығымен алмастыру туралы шешім болды. Азық-түлік салғырты 
кезінде шаруа қожалықтары өндірілген өнімнің өзін қамтамасыз 
етуге қажетті үлесінен артығын мемлекетке тапсыруға міндетті 
еді. Азық-түлік салығының ендірілуі, яғни белгіленген мөлшердегі 
ғана салықты өтеуге байланысты, олар өндірілген өнімнің артығын 
өз еркімен пайдалану құқығына ие болды. Бұл ендірілген салық 
жүйесіндегі өзгеріс өндіруші шаруа қожалықтарына өте  қолайлы 
болды.  Себебі,  олар    өндірілген  өнімнің  белгілі  мөлшерін  ғана 
мемлекетке тапсырып, қалған өнімді сатуға немесе өзінің басқа 
қажеттерін өтеуге мүмкіндік алды. Осыған байланысты енді шаруа 
қожалықтары егістік көлемін ұлғайтуға, сөйтіп өнімді көп өндіруге, 
яғни еңбек өнімділігін арттыруға   ынталы болды. 
Енді осы жаңа экономикалық саясаттың қазақ өлкесінде 
ендірілу əдістері мен жолдарын қарастырып көрейік.  РКФСР ХКК-
нің арнайы декреті бойынша бірыңғай азық-түлік салығы мал 
шаруашылығымен айналысатын аудандарға да ендірілді. Қазақстан 
ауылы мен деревнясында жаңа экономикалық саясаттың  алғашқы 
азық-түлік салығы науқаны өте қиын жағдайда жүргізілді. Оның 
себебі, ЖЭС ендірілген жылы да партия, кеңес жəне азық-түлік ор-
гандары азық-түлік салғырты саясатын жалғастырды да, ол бойын-
ша дайындалған өнімдерді Орталыққа жіберу жөніндегі Еңбек жə-
не Қорғаныс кеңесінің тапсырмасын орындаумен айналысты. Мы-
салы, көшпелі мал шаруашылығы аудандарында алғашқы бірыңғай 
азық-түлік салығы 131,9% көлемінде орындалды. Бұл əрине, соғыс 
коммунизм саясатының əрі қарай жалғасуы  болды. 
Сөз жүзінде ЖЭС ендірілгенімен Кеңес үкіметі іс жүзінде баяғы 
қарқынмен экономикаға өзінің бақылауын жүргізуді тоқтатпады.  
Бірнеше ай бойы мемлекет қала мен деревня арасындағы айырбасты 
кооперация арқылы бақыламақ болды. 1921 жылы 7- сəуірде мем-
лекет өзінің арнайы декретімен кооперацияға фабрика-зауыттық 
өнімдерді ауыл шаруашылық өнімдеріне айырбастауды міндетті 
тапсырма етіп берді. Бірақ бұл мəселені жүзеге асыру өте қиын 
болды. Оның себебі мемлекеттің бақылауымен жүргізіліп отырған 
тауар айырбасы жеке саудамен жарысқа түсе  алмады. Оның үстіне 
мемлекеттік тауар айырбасы ЖЭС-тың принциптеріне сай келмеді, 
яғни сауда бостандығына кедергі келтірді. Мұндай жағдай  халықтың 
жаңадан ендірілген шаруашылық саясатына деген сенімсіздігін ту-
дырды. 
Жоғарыдағы аталған кемшіліктер біртіндеп азық-түлік са-
лығы саясатының кең ендірілуі барысында жойыла бастады. 
1924—1925 жылдары ауыл шаруашылық салығынан КазАКСР 
бүкіл шаруашылығының 32,7%-і босатылса, 1925—26 жылдары — 
33,8% босатылған еді. Əсіресе, 1924—1925 жылдары мал өсіруші 

234
235
шаруашылықтың 72%-ке жуығы алым-салықтан босатылды. 
Көшпелі жеке қазақ шаруашылықтарына 3—5 жылдық мерзімдерге 
жеңілдіктерге негізделген несиелер берілді. Сонымен қатар мемле-
кет тарапынан ауылшаруашылық машиналары мен құралдарын са-
тып  алуға  негізделген  несиелер  де  белгіленді.  Осының  бəрі    ұсақ 
тауар өндірушінің материалдық құштарлығын арттырды, оның өз 
шаруашылығындағы қорларына иелік ету еркіндігін күшейтті.  
ЖЭС-тің аясында нарықтық қатынастардың күшеюі сауданың 
дамуына ықпал етті. Ал ол болса ақшаның тұрақтануына əсерін 
тигізді. Осы жағдайға байланысты ЖЭС-тің алғашқы кезінде 
ендірілген салықтың натуралды түрін партияның ХІІ съезі (1923 ж. 
сəуір) ақшалай түрде де өтеуге мүмкіндік берумен  алмастырды. Ал 
1924 жылы салықты өтеудің тек ақшалай түріне толық көшірілді. 
Осы жылы ақпан айында Кеңес үкіметі ақша реформасын 
жүргізіп, кеңестік ортақ жаңа ақша өлшемі тұрақты сомды енгізді. 
Осы жағдайлар Қазақстанда жəрмеңкелік сауданың кең өрістеуіне 
жол ашты. 1926 жылы  Қазақстанда 128 жəрмеңке жұмыс істеді.  
Бұл кездегі ірі жəрмеңкелер қатарына — Ойыл, Қоянды, Қарқара, 
Темір, Көкшетау, Атбасар жəрмеңкелерін жатқызуға болады. Осы 
кездегі жəрмеңке саудасының жалпы айналымы 20—23 млн. сом-
ды құрады. Сондай-ақ, осы өркендей бастаған жəрмеңкелік сауда да 
ауыл шаруашылығының дамуына ықпалын тигізді.
Қазақстанда 1921—22 жылдары ЖЭС аясында жүргізілген 
шаралардың бірі жер-су реформасы болды. Реформаның негізгі 
міндеті 1920 жылы құрылған ҚАКСР-нің аумағында қазақ жерлерін 
біріктіру болды. Патшалық биліктің жүргізген саясаты нəтижесінде 
Қазақстанда жер мəселесі өте күрделі мəселелердің біріне айналған 
еді. Осыған байланысты қазақ автономиясы құрамында жер саяса-
тын жүргізуші жетекші орган — Жер комитеті құрылды. Ол қазақ 
автономиясы аясында  қазақ жерлерін біріктіру мақсатымен 1921 
жылы 7 ақпанда декрет қабылдады. Қазақ АКСР-нің Жер комитеті 
қабылдаған бұл декрет бойынша кезінде көш-қон қорына (пересе-
ленческий фонд) тартып алынып, пайдаланылмай тұрған Семей, 
Ақмола,  Торғай  жəне  Орал  облыстарындағы  бос  жатқан  жерлер, 
олардың 1917 жылға дейін алынғанына қарамастан қазақтарға 
қайтарылады. 1921 жылы 19 сəуірде  Жер комитеті кезінде патша 
үкіметінің Сібір жəне Орал казак əскерлерінің  тартып алған жерлерін 
қазақтарға қайтару туралы шешім қабылдады.  Осы декретке сай 
қазақтар Ертіс өзені бойында 177 мың, Орал өзені жағалауында 208 
мың десятинадан астам жерлерді қайтаруға тиіс болды.
1922 жылы 26 тамызда Федералды Жер комитеті мен БОАК-ті 
“Қазақстанда негізгі еңбекпен жерді пайдалану туралы” заң қабыл-
дады.  Ол заң 31 тамызда күшіне енді. Бұл заң бойынша əркімнің 
өз жерінде қалуға жəне ол жерді пайдалануға құқығы болды.  Жер  
заңға сəйкес құжатталған жағдайда ғана  оны пайдаланушы сол 
жердің иесі болады. Ал даулы жерлерге заңға негізделген съездің 
немесе жер органдарының шешімі қажет болды.
Алайда осы негізгі заңнан соң 1922 жылы 30 қазанда Кеңес 
үкіметі Ресей аумағын түгел қамтыған  “Жер кодексін” қабылдады. 
Осы кезден бастап жер туралы бүкіл мəселенің бəрі мемлекеттің 
идеологиялық  құндылықтарына  негізделген    құқыққа    ие  болды. 
Бұл кодекс бойынша жермен тұрғылықты халық қамтамасыз етілуі 
керек болды. Сонымен бірге  автономияларға қосымша ұсыныстар 
мен негіздемелер жасауға рұқсат етілді. Бұл кодекс отырықшы-
егіншілікпен айналысатын аудандарды қамтыды да, көшпелі аудан-
дар мүлде кірмей қалды. Соның салдарынан қазақ қоғамы  жермен 
толық қамтамасыз етілмеді. 
Кеңес үкіметі патшалық үкіметтің жер мəселесіндегі отарлық са-
ясатын жойғысы келгенімен, іс жүзінде  жерді пайдалануды таптық 
тұрғыдан шешті. Соның нəтижесінде жергілікті қазақ халқы мен 
қоныс  аударушылардың  құқығы  теңестірілді.  Оның  үстіне    пат-
ша үкіметі  кезінде жерге орналасқан басқа ұлт өкілдері ол жер-
ден айырылғысы келмей үлкен қарсылық көрсетті. Сонымен қатар 
олар өз иеліктеріндегі жердің межеленбеуін, яғни шекараларының 
айқындалмауын пайдаланып, жаңа жерлерді тартып алды. 
Осы жағдайлар  жер жəне жерге орналастыру мəселесін  шешуді 
өте  қиындатқанымен, жаңа экономикалық саясат шеңберінде азық-
түлік салғыртының азық-түлік салығымен алмастырылуы 3—4 
жыл ішінде қазақ ауылы мен деревнясын дағдарыстан шығара ба-
стады. 1925 ж. егістік жердің  көлемі 3 млн. гектар болса, 1928 жылы 
4 млн. гектарға жетті, яғни бұл 1913 жылдың (4,4 млн. га) деңгейіне 
жеткендігін көрсетеді. 1925 ж. 92 млн. пұт астық жиналса, 1927 ж. 
астықтың жалпы түсімі 104 млн. пұтты құрады. 1925 ж. мал саны 
1922 ж. салыстырғанда екі есе өссе, 1925—1928 ж. аралығында жыл 
сайын 5%-ке артып отырды.
Қазақстанның өнеркəсібі саласында да едəуір өзгерістер бол-
ды. Қазақстан халық шаруашылығы орталық кеңесі (ВСНХ) сегіз 
(Балық, Тері, Илецктұз, Павлодартұз, Батысалтын, Ақжалалтын, 
Сексеул,  Спирт)  трестерді  жəне  сантонин  зауыты  мен  Қарғалы 
шұға комбинатын  біріктірді. Губерниялық кеңестің құзырына 

236
237
жергілікті  деңгейдегі    өндірістер  бағынды.  Олардың  көбі  жалға 
берілді. Сонымен бірге Қазақстанның көптеген өндіріс орындарын 
одақтың қорғанысына қажетті, оның мүддесін дүниежүзілік ры-
нокта қорғайды деген желеумен бүкілодақтық деңгейдегі трестерге 
біріктірді. КазАКСР-де одақтық деңгейдегі Ембімұнай, Алтайпо-
лиметал, Атбасцветмет сияқты трестер құрылды. Олар республи-
ка бюджетіне белгілі мөлшерде ғана қаржы бөліп тұрды. Ал қалған 
табыстардың  бəрі орталықтың иелігінде болды. Мұндай жоғарғы 
дəрежеде өндірістерді орталықтандыру саясаты кейін де үстем бол-
ды.
Сөйтіп, Кеңес үкіметінің елдің өнеркəсібін қалпына келтіру мақ-
сатында жүргізілген шаралары кейін республика экономикасына 
орталықтың үстемдігінің мейілінше күш алуына əкелді. Өндіріс 
орындарын орталықтанған трестерге біріктіру, сонымен бірге 
өндіргіш күштерді региондарға орналастыруда кемшіліктерге жол 
ашты, яғни  Қазақстан экономикасының ұзақ мерзімге шикізаттық 
сипатын айқындады. 
ЖЭС аясында Республиканың халық шаруашылығында болған 
өзгерістер елдің дағдарыстан шыққанын, экономикалық дамуда 
жаңа  үрдістің  кең  етек  жайғанын  көрсетеді.  Елдің  шаруашылық 
жүйесі нарықтық экономика қатынасына біртіндеп енді. Өлкенің 
экономикасы  көпукладты сипатқа ие бола бастады, яғни əртүрлі 
меншік түрлерінің қатар өмір сүру мүмкіндігі пайда болды. 
Меншіктің əртүрлі түрлерінің қалыптасуы, олардың арасындағы 
бəсекелестік пен ұдайы өндірістегі бірін-бір толықтыруы халық 
шаруашылығының алға даму бағытын айқындады.   
Большевиктер таптық мүддені қорғау принциптерінен ажырама-
са да, жаңа экономикалық саясат аясында мемлекеттің экономикаға 
араласуы шектелді. Мемлекет белгілі мөлшерде ғана көпукладты 
ұдайы өндірісті кредит, салық жүйелері арқылы ғана реттеп от-
ырды. Экономикалық өмірдің нақты дамуын қамтамасыз ететін 
мұндай саясат өте орынды еді. 
Алайда ірі өнеркəсіп саласын мемлекеттік монополизациялау 
нəтижесінде олар өз өнімдерін тұтынушыларға (əсіресе аграрлық 
сектордағы жеке тұтынушыларға) өте жоғары бағамен ұсынды. Пар-
тия жəне үкімет шешімдері ауыл шаруашылық кооперациясының 
ЖЭС жағдайындағы жаңа рөлін анықтағанына қарамастан, оны 
бақылап отыруға мемлекет мүдделі болды, соның нəтижесінде мем-
лекет  ауылшаруашылық тауарларын сатып алу бағасын өзі белгіледі 
жəне ол  өте төмен болды. 
Ұзақ əлеуметтік даму барысында қалыптасқан дəстүрлі тауар-
лы шаруашылық мемлекет тарапынан ендірілген мұндай реттеуші  
бақылауға сəйкес келмеді. Мемлекет тарапынан жүргізіліп отырған 
мұндай саясат ұсақ ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілер та-
рапынан  қарсылық  тудырды.    Олар  өндірген  өнімдерін  төменгі 
бағамен сатудан бас тартты. Алайда бұл қарсылықты мемлекет өзі 
жүргізіп отырған саясаттың кемшілігінен деп есептемеді. Керісінше 
ол қарсылықты тап жауларының іс-əрекеті деп бағалады.  Мемлекет 
тарапынан жеке  шаруа қожалықтарына қарсы бақылауды күшейтті.  
Ұсақ тауар өндірушілерді əкімшілік жолмен бақылау мен ығыстыру 
саясаты сауданы шектеуге, яғни  ЖЭС-тің шектелуіне əкелді.    
Мұндай жағдай “соғыс коммунизм” саясаты тұсындағы əкім-
шілік басқару əдістерін жандандырды. Экономикалық даму 
жүйесіне əкімшілік тұрғыдан араласу большевиктердің негізгі 
жұмыс əдісіне айналды. Таңдау мүмкіндігі, еркіндік, шаруашылық 
еріктілік туралы заңдар тек қағаз жүзінде қалып отырды. Экономи-
каны жоспарлы түрде дамыту идеясы күш алды. Дағдарыстардың 
бəрі осы жоспарлаудағы кемшіліктерден деп есептелді. Жергілікті 
партия жəне кеңес органдары кооперацияны басқаруда əкімшілік 
əдіске жиі сүйенді. Алайда экономиканы мемлекеттің тарапынан 
жоспарлы түрде дамыту мен əкімшілік басқару əдістері нарықтық 
қатынаспен сəйкес болмады. Соған қарамастан таптық идеология-
ны ту еткен Кеңес үкіметі экономиканы жоспарлы түрде  дамыту 
идеясына сүйеніп, 1925 жылдың аяғында өнеркəсіп өндірісін халық 
шаруашылығының жетекші саласы етіп  белгіледі жəне оның жоғары 
қарқынмен дамуын қамтамасыз етті. Бұл ЖЭС аясында қалыптасқан  
көпукладты ұдайы өндірістік  жүйенің  қатар даму барысын шектеді, 
яғни 20-жылдардың аяғында ұсақ тауар өндірушілерге қарсы күресті 
күшейтті.  Соның нəтижесінде  нарықтық қатынас  тоқырады, яғни   
ЖЭС  тоқтатылды.  
2.  Қазақстандағы индустрияландыру саясаты 
жəне оның қайшылықтары
Партияның 1925 жылы (18—31 желтоқсан) өткен ХІV съезі елді 
соцалистік индустрияландыру жоспарын жүзеге асыру міндетін 
қойды. Социалистік индустрияландыру саясаты өзінің мазмұны 
жағынан  ірі машиналы өнеркəсіпті, ең алдымен ауыр индустрияны 
бүкіл халық шаруашылығының салаларын түбегейлі қайта құруды 

238
239
қамтамасыз ететіндей дəрежеде дамытуға бағытталды. Кеңестер 
одағының экономикалық тəуелсіздігі мен қорғаныс қабілетін 
қамтамасыз ету үшін алдыңғы қатарлы  капиталистік елдерді ин-
дустриялды даму жағынан барынша қысқа тарихи мерзімде қуып 
жетіп, елді индустриялды державаға айналдыру міндетін қойды. 
Партия мұндай міндетті орындау үшін елдің бүкіл материалдық 
жəне өндіргіш күшін толығымен осы мақсатқа бейімдеу қажет деп 
шешті.    
Алайда социалистік индустрияландырудың капиталистік ин-
дустрияландырудан ерекшелігі болды. Капиталистік мемлекеттер 
өздерінің индустриялды дамуын, əдетте, пайда тез түсетін жеңіл 
өнеркəсіп салаларын дамытудан бастайды. Осы салаларға тəн бо-
лып келетін кəсіпорындардың шағындылығы мен оған жұмсалатын 
қаржының (капиталдың) айналымдылығы əуелгі кезде жеңіл 
өнеркəсіпті өте тиімді салаға айналдырады. Тек уақыт өткен соң 
ғана жинақталған қаржы біртіндеп ауыр өнеркəсіпке ауысуына бай-
ланысты ауыр индустрия салаларын дамытуға мүмкіндік туады.  
Кеңестік тарихнамаға партияның 15- съезі елді индустриялан-
дыру съезі болып енді. Көптеген кеңестік кезеңдегі зерттеулерде 
лениндік индустрияландыру саясаты республикалардың ұлттық 
ерекшеліктерін қатаң ескерді деген пікір басым болды. Алайда 
большевиктер партиясының басшылығымен жүзеге асырылған елді 
индустрияландыру  саясаты шеткері орналасқан ұлттық аймақтар, 
оның ішінде, əсіресе, Қазақстан үшін отаршыл бағытта болды. 
Жалпы Қазақстанда индустрияландыру саясатының  бағыты 
қандай болу керек деген мəселе сол кездің өзінде  өте үлкен пікір-
таластар туғызды. Бір топ өлкедегі кеңес жəне партия қызметкерлері  
көшпелі халық  бірден социализмге  өте алмайды деп есептеді, 
яғни қазақтың көшпелі  өмір салты  ұлттық ерекшелік болып та-
былады,  олай  болса  елді    индустрияландыру  бағыты  оның  осы 
ұлттық ерекшелігін  жояды деп есептеді.  Мұндай пікірдегі партия 
мүшелерін большевиктер негізгі партиялық жолдан ауытқушылар, 
яғни “уклонистер” деп айыптады.  
Келесі бір топтың өкілі С. Садуақасов   өнеркəсіптің дамуы қазақ 
халқын  ауыл шаруашылығынан алыстатып, қазақтардың дəстүрлі 
мал шаруашылығының құлдырауына əкеледі деп есептеді. Бірақ, 
ол мүлде индустрияландыру саясатына қарсы болды деуге болмай-
ды. Оның пікірі бойынша Қазақстанның өндірістік бағытта алға 
жылжуы үшін республикада индустриялық өнеркəсіптерді көптеп 
салып, оны ары қарай дамыту қажет. С. Садуақасов шикізат қоры 
көздеріне өнеркəсіптерді жақындату мақсатын көздеді. Ол өлкеден 
шикізаттарды  өндірістік  аймақтарға  тасып,  одан  кейін  ол  жақтан  
дайын  өнімді  қайта    алып  келуге  кететін  шексіз  транспорттық 
қаржы жұмсауға, яғни өлкені  тек шикізат көзі ретінде пайдалануға 
қарсы болды. 
Қазақстанға өнеркəсіпті күштеп ендіру мүмкін емес, ол қазақ 
қоғамының табиғи қалыптасқан жағдайына жат деп есепте-
гендер болды. Олардың пікірінше артта қалған көшпелі халық  
индустрияландырудың өте жоғарғы қарқынына ілесе алмайды. Со-
нымен қатар  өндіріс орындарына жергілікті ұлт өкілдерін көптеп 
тарту, яғни  жергіліктендіру (коренизация) саясаты өндірісті өте-
мөте қымбаттатады, қазақтар  жұмыс істей алмайды, олар бəрібір 
даланы аңсайды деген көзқарас та болды. Мұндай пікір айтушы топ-
ты большевиктер “ұлыдержавалық шовинистер”  деп айыптады.  
Осылайша большевиктер социалистік индустрияландыру сая-
сатының бағыттары жөнінде пікір айтушыларға əртүрлі айдар 
тақты. Ал өздері белгілеген елді “социалистік индустрияландыру” 
бағытын ешбір қатесі жоқ, толық аяқталған саясат деп қарастырды. 
Большевиктер белгілеген индустрияландыру саясатында Қазақстан 
Одақтың шикізаттық бөлшегіне айналуы  керек болды. Орталық 
ұсынған бұл көзқарасты осы кезде өлкенің партия ұйымының 
басшылығына тағайындалған  Ф. Голощекин де қолдады. Республи-
ка өмірімен мүлде таныс емес Ф. Голощекин өлкенің шаруашылық 
жүйесіндегі ерекшелікті  мойындамады.  
Қазақстанда индустрияландыру саясатын жүзеге асыру барысы 
елдің орталық аудандарымен салыстырғанда өте күрделі жағдайда 
жүргізілді. Біріншіден, өлкенің əлеуметтік-экономикалық дамуы 
Рессейдің орталық аудандарымен салыстырғанда артта қалған 
еді. Екіншіден, өлкеде соғыстан қираған шаруашылықтарды қайта 
қалпына келтіру шаралары созылып кетті. Яғни,  ол уақыт жағынан  
бірінші бесжылдықпен сəйкес келді. 
Осындай жағдайларға қарамай большевиктер Қазақстанды 
бүкілодақтық көлемдегі елді индустрияландыру бағытында 
жетекші орынға қойды. Қазақстанды индустрияландырудың ең 
алғашқы қарлығашы Түркістан-Сібір темір жолы болды. Инду-
стриаландыру жылдарында Қарағанды-Балқаш, Гурьев-Доссор, 
Ақмола-Қарағанды, Жарық-Жезқазған, Рубцовка-Риддер темір жол-
дары салынды. Өлкені  индустрияландыру барысында кеңес үкіметі 
түрлі-түсті металлургия, көмір жəне мұнай өндіріс орындары мен 

240
241
теміржол саласын одан əрі өркендету  міндеттерін қойды. Осыған 
байланысты  жаңа өндіріс орындарын салу жəне жұмыс істеп 
тұрған өндіріс орындарын қайта құру үшін тек 1933—34 жылдары 
566,6 млн сом қаржы  бөлінді. Оның бестен төрті ауыр индустрия-
ны дамытуға жұмсалды. Олардың  ішінде Қарағанды шахталары, 
Шымкент қорғасын жəне Балхаш мыс қорыту зауыттары, Ақтөбе 
химия комбинаты  болды. 
Екінші бесжылдық кезінде республикада Қарағанды көмір 
бассейні  мен  Балқаш  мыс  қорыту  комбинатын  салу  жоспарлан-
ды. Республиканың сол кездегі экономикалық ресурстары мұндай 
күрделі құрылыстарды салуға мүмкіндік бермейтін еді. Алайда со-
ған қарамастан Кеңес үкіметі бұл құрылыстарды тез аяқтау міндетін 
қойды.  Қарағанды көмір өндіріс орындарын да тез қарқынмен да-
мыту  қажет болды. Себебі  түрлі-түсті метал өндіру саласын тез да-
мыту барысы елде көмір өнімдеріне деген сұранысты ұлғайтты. Ал 
сол кездегі елдегі көмір өндіріс орындары сұранысты қамтамасыз 
ете алмады. Осыған байланысты большевиктер төтенше жағдайда 
Қарағанды көмір өндірісінің  бар мүмкіндіктерін жұмылдыруға ты-
рысты.
Қазақстанды индустриаландыру барысында Текелі полиметалл 
жəне Жезқазған мыс қорыту комбинаттары, Өскемен қорғасын-
мырыш зауыттары салына бастады. 1933 жылы ақпан айында 
Шымкент қорғасын зауытының алғашқы пеші жұмыс істеді. Бұлар  
Қазақстанда  ғана емес бүкіл ел көлеміндегі түрлі-түсті металдар-
ды өндіруші өте ірі  өндіріс орындары болды. 1939 жылы Шымкент 
зауыты бүкіл Одақтағы қорытылған  қорғасынның 73,9 процентін 
берді.  Балқаш    мыс  қорыту  зауыты  республикадағы  қорытылған 
мыстың 51 процентін берді. Осының бəрі Қазақстанды түрлі-түсті 
металдар шығарудан одақ көлемінде  2 орынға шығарды.  
Мұнай өндірісінен де Қазақстан алдыңғы орынға шықты. 1940 
жылы мұнай өндірудің көлемі 700 мың тоннаға жетті. Мұнай 
өндіруден Қазақстан Одақ көлемінде 3 орынға шықты. Ембі мұнай 
орны игерілді.  Сағыз жəне Құлсары  мұнай орындары  ашылды. 
Қазақстанда химия өндірісі қалыптасты. 1933 жылы қарашада 
Ақтөбе химия комбинаты мен Аралсульфат комбинаты да іске 
қосылды. 1928—1940 жж. темір жолдардың өсуі 50 процентке ар-
тып, оның ұзындығы 6581 км-ге жетті.
Қазақстан 20-жылдардың аяғы мен 30 жылдары, өте қысқа 
мерзімде  аграрлы елден индустриялы елге айналды. Большевиктер 
өлкені  индустрияландыруды өте жоғарғы қарқынмен жүргізді. Мы-
салы: Одақ көлемінде мұнай өндіру 1926—1940 жж. 3 есе көбейсе,  
Қазақстанда — 5,9 есе көбейді; көмір өндіру Одақ бойынша  5,7 
есе артса, Қазақстанда ол 77,4 есеге артқан; электр қуатын өндіру 
Одақ көлемінде 23,7 есе артса, Қазақстанда — 486 есе артқан, яғни 
одақтық көлемнен 20 еседен артық болған; темір жолдар салу Одақ 
бойынша 1,4 есеге, ал Қазақстанда — 3,1 есеге артқан. 
Қазақстанда индустрияландырудың өте кең көлемде жəне 
жоғарғы қарқында жүзеге асырылуы инженер-техникалық  ма-
ман кадрларды қажет етті. Əсіресе, 1933—1934 жылдары өндіріс 
орындары мен ауыл шаруашылығы жаңа құрал-саймандармен, 
машиналармен қамтамасыз етілді. Оларды игеру үшін маман кад-
рлар  қажет  болды.  Бұл  мəселені  шешу  үшін  қысқа  мерзімді  кур-
стар, фабрика-зауыт мектептері, техникалық минимум үйірмелері 
ашылды. Өнеркəсіп орындары шоғырланған қалаларда орта 
мамандандырылған оқу орындары ашылды. Жоғары дəрежедегі 
маман кадрларды даярлау үшін республикада Қазақ мемлекеттік 
университеті, Тау-металлургия институты сияқты алғашқы жоғары 
оқу орындары ашылды. 1933—1937 жылдары жоғары оқу орында-
ры мен техникумдар 13 мың маман кадрларды даярлады. Соны-
мен қатар республиканың өндіріс орындары үшін маман кадрлар-
ды Рессейдің орталық аудандарындағы жоғары оқу орындарында 
даярлады. Алайда айта кететін бір жəй, Кеңес үкіметі өте күрделі 
инженер-техникалық маман кадрлар даярлайтын жоғары оқу орын-
дарын республикада ашпады. Бұл мəселеде республика орталыққа 
тəуелді болды. 
Қазақстанда өндірілген шикізаттарды өңдейтін өндіріс орын-
дары салынбады. Өлкені индустрияландыру барысында өнеркəсіп 
өндірісінің жүрегі болып саналатын машина жасау бағыты,  оның 
жетекші салалары: станок жасау, автомобиль шығару, трактор, ауыл 
шаруашылығы машиналарын жасау мүлде қамтылмады. Республи-
каны  индустрияландыру  тек шикізаттық бағытта болды. 
Осындай сипатта жүргізілген өлкені индустрияландыру 
саясатының қазақ халқы үшін салдары да болды. Біріншіден, 
өлкенің экономикалық дəстүрі толық өзгерді, өнеркəсіп саласының 
өркендетілуі ауыл шаруашылығы өнімдеріне қарағанда өнеркəсіп 
өнімдері үлесінің көбеюіне əкелді. Екіншіден, қала халқы 
санының артуына, қалалардың урбанизациялануы мен күшеюіне 
əкелді. Қала халқының жартысы дерлік (47,5 %) 50 мыңнан астам 
халқы бар қалаларда жинақталды. 1928—1939 жж. Қазақстан 
қалалары тұрғындарының санының көші-қонымның нəтижесін-

242
243
дегі механикалық өсуі 1,8 млн адамнан асты. Үшіншіден, көші-
қонымның нəтижесінде демографиялық  өзгерістер болды, яғни 
Қазақстан көп ұлтты республикаға айналды. Большевиктер  өлкеге 
жұмысқа басқа ұлттардың алдыңғы қатарлы  өкілдерін əкелді 
деуге болмайды. Себебі, кеңес үкіметі əртүрлі қылмысы үшін 
сотталып, түрмеде отырғандардың  еңбегін арзан жұмыс күші 
ретінде  пайдаланды. Сонымен қатар индустрияландыру саяса-
ты республикада жергілікті ұлт өкілдерінің санының азаюына да 
əсер етті. Төртіншіден, индустрияландыру саясаты нəтижесінде 
өлкедегі ұлтаралық қарым-қатынас шиеленісті. Оның себебі, 
Орталықтан əкелінген еуропалық ұлт өкілдерінен шыққан пар-
тия, кеңес қызметкерлері мен жұмысшылар қазақ қызметкерлері 
мен жұмысшыларына  менмендікпен жоғарыдан қарады. Мұндай 
көзқарас туралы фактілерді құжаттардан көруге болады. Больше-
виктер, сонымен қатар ірі өндіріс орындарының  басшылығына 
жергілікті ұлт өкілдерін жібермеуге тырысты. Орталық үкіметтің 
нұсқауын бұлжытпай орындайтын адамдарды орталықтан жіберіп 
отырды.
Қорыта айтқанда, большевиктер индустрияландыру саясатын 
жүзеге асыру нəтижесінде өлкенің экономикалық даму үрдісіне 
толық өзгеріс əкелді. Бұрынғы кезеңде жетекші орында болған ауыл 
шаруашылығы, əсіресе, көшпелі мал шаруашылығы жəне оның 
өнімдері əрі қарай дамытылмай,  дағдарысқа ұшырады. Оның себебі, 
большевиктік саяси басқару жүйесі  өлкенің экономикалық   даму-
ының  бағытын өзгертті, яғни  халық шаруашылығының жетекші 
саласы етіп  өнеркəсіп өндірісін белгіледі жəне оның қарқынын 
жеделдетті. Кеңес үкіметі экономикалық дамудың объективті 
 
заңдылықтарын мүлде жоққа шығарды. Халық шаруашылығының 
барлық саласы əкімшіл-əміршіл  большевиктік басқару əдісіне  
бағынышты болды.  Өлкенің бұл кездегі өнеркəсіп өндірісінің  да-
муы шын мəніндегі индустриялық даму жолымен жүргізілмеді. 
Кеңес өкіметі республиканы тек шикізат көзі етіп  пайдаланды. 
Сөйтіп, большевиктер патшалық Ресейдің өлкені экономикалық 
тұрғыдан отарлау саясатын одан əрі жалғастырды. 

жүктеу/скачать 1,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: