Ұлт тұЛҒасы – Ұлы жырау кетбұҚА
жүктеу/скачать 1,64 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Мұрат ӘБУҒАЗЫ. КҮЙ АТАСЫ – КЕТБҰҚА
- Қайрат СӘКИ, арабист-мәмлүктанушы. А ЙН Д ЖАЛУТ ШАЙҚАСЫ
- «Парасат» журналы, №7, 2001ж. 21-22 б. Қайрат Сәкидің «Құтыз сұлтан» мақаласынан.
Мұрат ӘБУҒАЗЫ. КҮЙ АТАСЫ – КЕТБҰҚА
Қазақ тарихында Кетбұғаның есімі қабырғалы би, ержүрек батыр, дәулескер күйші ретінде белгілі. Әйгілі «Ақсақ құлан» күйінің авторы. Осы уақытқа дейін Кетбұғаның өмір сүрген кезеңі жөнінде әртүрлі деректер айтылып келеді. Белгілі ғалым-зерттеуші Ақселеу Сейдімбектің «Қазақтың күй өнері» атты еңбегінде: «Атадан балаға жалғасып жеткен ауыз әңгімеде де, жазба деректерде де Кетбұға Шыңғыс ханның замандасы ретінде мәлім. Яғни, шамамен 1150-1230 жылдар аралығында ғұмыр кешкен адам. Ауызша-жазбаша деректерде Кетбұға ұлы жыршы, дәулескер күйші, көріпкел бақсы, тіптен Шыңғыс ханның хат таныған шежірешісі ретінде баяндалады» делінген. Осы мәлімет
энциклопедияда, басқа да
дереккөздерде жиі ұшырасады. Тарих ғылымдарының докторы, профессор Мұхтархан Оразбайдың «Қазақ әдебиеті» газетінің 2007 жылдың қараша айының № 45 санында «Кетбұға күйшінің тарихи суреті табылды» атты мақаласында келтірілген деректерге сүйенетін болсақ «Кетбұға шамамен 1195 жылдары қазіргі Ертіс өзенінің бойында дүниеге келген. Ол 1260 жылы қыркүйек айының 3-і күні Палестин жерінің солтүстігіндегі Айын-Жалут деген жерде соғыста қаза болған. Кетбұға түрік текті найман руынан шыққан аса ірі тұлғалардың бірі. Ол Шыңғысханның сүйікті немерелерінің бірі Құлағу ханның ең жоғарғы әскери қолбасшыларының бірі болған. Шыңғысхан ұрпақтарының батысқа жасаған ұлы жорығында көзге түскен дара әскери қолбасшы, құдіретті батыр». Бұл деректерге қарағанда екі Кетбұға болған ба деген сауал еріксіз туындайды. Себебі бұл келтірілген екі мәліметтерде Кетбұғаның өмір сүрген уақытында едәуір алшақтық байқалады. Шыңғыс ханның 1162-1227 жылдар аралығында өмір сүргендігі тарихтан аян. Бірінші дерекке қарайтын болсақ Кетбұғаның жасы Шыңғыс ханнан үлкен болып шығады. Тарихи деректерге сүйенетін болсақ 1202 жылы Шыңғысхан Найман мемлекетін жаулағанда Кетбұға жеті жастар шамасындағы бала болған көрінеді. Тарихи тұрғыдан қарағанда екінші келтірілген дерек шындыққа жанасады. Кетбұғаның 1260 жылдың қыркүйек айының 3-ші жұлдызында Палестин жерінің солтүстігіндегі Айын-Жалут деген жерде соғыста қаза болғандығы жөнінде Египет, Араб және Парсы елдерінің тарихында да айтылады. Кетбұғаның тарихи суретін Иран мемлекетінің Тегеран қаласының тарихи мұражайларының қорларының бірінен тарих ғылымдарының докторы, профессор Мұхтархан Оразбай тауып әкелген болатын. Тарихи мұрағаттар ішінде «ресім Кетбұға Найман» деген көне парсы тілінде жазылған құжатта қазақтың үкілі домбырасымен отырған бейнесі салынған. Кетбұғаның суреттегі жас мөлшері Парсы елін бағындырған кезге сәйкес келетіндігін профессор М.Оразбай тарихи дәйектерге сүйене отырып дәлелдеген. Осы уақытқа дейін Кетбұға Шыңғыс ханның баласының өлімін домбырамен, кейбір кезде қобызбен күй тартып естірткен деп айтылып келсе, ендігі табылып отырған тарихи деректер
Кетбұғаның домбырашы екендігін айғақтай түсті. Ал, қазақ даласында сақталған аңызда Кетбұғаның есімі әйгілі «Ақсақ құлан» күйімен тығыз байланысты болып келеді. «Ақсақ құлан» десе Кетбұғаның, Кетбұға десек «Ақсақ құланның» қосарлана айтылатындығы белгілі. Қаһарлы Шыңғыс ханның заманының тірі куәсіндей болып жеткен «Ақсақ құлан» қазақтың күй тарихындағы ескі күйлердің бірі болып саналады. Күйдің аңызы бойынша Шыңғыс ханның баласы Жошының қазасын естіртуге байланысты болса, кейде Жошы ханның баласы аң аулап жүріп мерт болғанда осы қайғылы хабарды күймен естірткен болып айтылады. Көршілес Қырғыз халқында «Кетбұқа» деген елдік күй бар және күйдің аңызында Шыңғыс ханның баласы Жошы ханның өлімін күймен естірткен деп келеді. «Ақсақ құлан» күйіне қатысты Маңғыстаулық күйші Мұрат Өскенбаевтың айтуы бойынша аңыз былайша баяндалады:
уәзірі бар екен. Жеті жыл жер бетін шарлап, алыс сапардан оралған оны Жошы хан шақыртып алып, көрген-білгенін сұрапты. - Саруалдың арығы деген жерде көп ордалы құландар жатыр екен. Соның ішінде киелі ақсақ құлан бар екен, оған ешкім жоламайды. Өзіне тиген адамды құлан не теуіп, не таптап өлтіреді, әйтеуір, ажал қармайды екен. Сол ордалы құланды көрдім,- дейді уәзірі. - Оу, ақсақал, мен адамды жылқы не құлан теуіп өлтіреді дегенге сенбеймін,- дейді сонда Жошы ханның қасында отырған баласы. Содан ол қырық жігітке келіп: - Уәзірдің айтқан жеріне біз де барып, көзімізбен көріп қайтайық, - дейді. Қырық жігітті көндіріп, құлан жайылып жүр екен. Ханның баласы қызыл шекпенін киіп, мылтығын қолына алады да, құландарға қарай жүреді. Сонда көп құланның ішінен бір ақсақ құлан үйірінен бөлініп шығып, одағайлап келіп жер тебініп, пысқырып қалғанда айналаны қап-қараңғы тұман басып кетеді. Мергендер бір-бірінен көз жазып қалады. Бір кезде тұманның арасынан: «Қу шақайлыдан қаша жүріңдер, қызыл шекпендінің үстін баса жүріңдер» деген бір дауыс естіледі. Жігіттер тұман сейілгеннен кейін қараса, құландар да, ханның баласы да ізім-ғайым жоқ болып шығады. Олар үш күн бойы іздеп жүріп хан баласының жалғыз шынашағын тауып алады. Үстінен шұбырып өткен көп құлан оны таптап кеткен екен. Мергендер елге келеді. Баласын жоғалтқан хан қайғыдан қан құсып, басын көтермей жатып қалады. «Кімде-кім менің алдыма балаң өлді деп келетін болса, соның құлағына қорғасын құямын», - деп жарлық етеді. Мұны естіген халық ханға баласының өлімін естіртуге қорқады. Сөйтіп, ел-жұрт мұның еш амалын таба алмай, дал болады. Сонда ноғайлыдан шыққан Кербұқа деген домбырашы тәуекелге бел буып, хан сарайына келеді. Ол келе домбырасын тарта бастайды. Сонда домбыраға алғаш салғаны құланның жүрісі екен. Хан басын көтерместен жата береді. Домбырашы әрі қарай толғайды. Домбыра «Балаң өлді, Жошы хан» деп күңіренеді. Сонда хан басын көтеріп алып:
Жошы хан» деп тұр ғой мына күй, - дейді. Сол уақытта Кербұқа: - Тақсыр-ай, балаңыздың өлгенін өзіңізден естіп тұрмын,- дейді. - Өз қолымнан өлтірер едім, әттең, мынау сөз тауып кетті-ау. Бәлен жерде айдаһар жылан бар. Домбырашыны соның алдына апарып тастаңдар,- деп әмір етеді хан. Кербұқа: - Тақсыр, оған да құлдық, тек домбырамды өзіме беріңіз, - дейді. Ханның нөкерлері оның қолына домбырасын беріп, аяғына кісен салып, айдаһардың алдына апарып тастайды. Айдаһар адамды көріп, жұтайын деп қасына келгенде, Кербұқа оның алдына отыра қалып, күй тартады. Сонда айдаһар күй біткенше тыңдап жатқан екен. Күй аяқталған соң ініне кіріп, ат басындай алтынды домбырашының алдына домалатып әкеліп тастайды. Кербұқа алтынды құшақтап еліне қайтады. Ол ханның қаһарынан да, айдаһардың аузынан да осылайша аман құтылып, мұратына жеткен екен». Мұндағы күйшінің айдаһардың алдына барып күй тартып, ат басындай алтын алып қайтып, мұратына жетуі қазақтың ежелгі аңыз-әфсаналарында кездесетін мифологиялық сарындармен астасуынан, оқиғаны әсірелеп айтудан туындаған болуы керек.
Тарихи деректер бойынша «Алтын топшы» кітабында «1223 жылдары Орта Азия елдерін Шыңғысхан өзіне түгелдей қаратып Самарқанд қаласында тұрады. Үш ұлын жинап, ақылын айтып, Монғол үстіртіне қайтып кетудің қамына кіріседі. Сол кезде, үлкен ұлы Жошы қайтып келмей қояды. Шыңғысхан ашу шақырып, Жошыны шақырып келуге үш дүркін шабарман жібереді. Бұл арада Жошы аң аулап жүріп тосыннан мерт болады. Жошының өлімін ешкімнің Шыңғысханға естіртуге жүрегі дауаламайды. Осы кезде атағы жер жарған күйші Кетбұға «мен Жошының өлгенін ұлы ханға естіртем» дейді. Сол бойынша, Қаһарлы Шыңғысханның алдына барып «Ақсақ құлан» атты күйін шертіп береді. Шыңғысхан күйді әбден естіп болып, ауыр күрсінеді «еһ, Жошы өлген екен ғой» деп басын салбыратып, қамығады» - деп жазады. Демек күй аңызында да, тарихи деректің арасында аса алшақтық жоқ, ортақ сарын Шыңғыс ханның баласы Жошының қазасын естіртуге байланысты болып келеді. «Ақсақ құлан» күйі Қазақстанның Алтай мен Маңғыстау түбегіне дейінгі байтақ далада дерлік тартылып күні бүгінге дейін жеткен. Монғолияның Баян-Өлгей қазақтарында, еліміздің Шығыс Қазақстан, Семей, Сыр бойы, Ақтөбе, Орал, Атырау, Маңғыстау өңірлерінде «Ақсақ құлан» күйінің бірнеше нұсқалары бар. Күй теріс бұрауда (квинта) орындалады. Кетбұғаның өзінің тартқан нұсқасы дәл сол қалпында жетті деу қиын. Қазақ күйлеріне тән импровизациялық үрдіс тән екендігін ескеретін болсақ 800 жылда күйдің түрлі нұсқаларының пайда болуын табиғи құбылыс деп қараған жөн. Бірақ
бір нәрсенің басы ашық, ол «Ақсақ құлан» күйін алғаш шығарып, орындаған Кетбұға екендігі анық. Тарбағатайлық домбырашы Бағаналы Саятөлековтың, Сыр бойының күйшісі Нәби Жәлімбетовтың, Маңғыстаулық күйші Мұрат Өскенбаевтың орындауындағы «Ақсақ құлан» күйіндегі ортақ сарын «Балаң өлді, Жошы хан» - деп келетін естірту ретінде домбыраның сөйлейтін тұсы. Дей тұрғанмен де, домбырашы Қамбар Медетовтың жеткізуіндегі нұсқасын айрықша айтуға болады. Біріншіден бұл көне жәдігердің қазақ арасындағы төрелерде сақталуы. Төрелер
Шыңғысханның ұрпақтары болып саналатындығы белгілі. Екіншіден басқа күйлерге қарағанда бітімі, құрылымы, әуені жағынан оқшау сарындағы туынды. Күйдің әуенінен түркі- монғол сарыны байқалады. Әсіресе үстіңгі ішектегі бурдон тәрізді құдіретті, күңіренген сарыннан ескіліктің лебі еседі. Күйдің шығу тарихына, әуеніне қарағанда «Ақсақ құлан» түркі-монғол халқында ертеден келе жатқан адам казасын естірту жанрында шыққандығын байқаймыз. Бүгінгі күні «Ақсақ құлан» домбырашылардың репертуарынан берік орын алған күйлердің бірі. Кең тарағандығы соншалық, бұл күйді орындамаған домбырашы некен саяқ деп айтуға болады және бірнеше озық варианттары бар. Қазақстанның Халық артисі, майталман домбырашы Рүстембек Омаров, КСРО Халық артисі, дирижер, күйші-композитор Нұрғиса Тілендиев, Қазақстанның еңбек сіңірген артисі домбырашы Қошқарбек Тасбергеновтың орындауындағы нұсқаларын айрықша атауға болады.
Кетбұғаның «Ақсақ құланнан» басқа «Нарату», «Терісқақпай» деген күйлері болғандығы жөнінде деректер бар. «Нарату» атты күй әйгілі күйші Абылда да бар. Бұл жөнінде академик А. Жұбанов «Ғасырлар пернесі» атты еңбегінде былай дейді: «Нарату күйі туралы тағы мынадай аңыз бар. Онда
«Нарату» деген күйі кейінгі заманға дейін тартылып келгенге ұқсайды, өкініштісі бүгінгі күнге жетпей қалуында.
Кетбұғаның аты көршілес қырғыз, қарақалпақ фольклорында да кездеседі. Сонымен қатар Кетбұғаның есіміне байланысты да әртүрлі пікірлер бар. Кейде Кербұқа деп те айтылады. Қырғыздарда Кетбұқа болып келеді. Ата-бабаларымыз ертеде аңдарды кие тұтқанқандықтан Кетбұғы болуы мүмкін деген де жорамал бар. Ежелгі наным-сенім бойынша жетіқабат жерді көк өгіз немесе көк бұқа мүйізімен тіреп тұрады деген түсінік бар екендігі белгілі. Сол дәуірдегі Найман ханының аты Байбұқа. Осыған қарағанда Кетбұқа болуы да әбден мүмкін. Дей тұрғанмен де, Кетбұға атауы халық арасына кең тарағандықтан, осыған тоқтаған жөн болар деп ойлаймыз. XV-ғасырда Доспамбет жыраудың, XIX-Махамбеттің «Кетбұғадай билерден, Кеңес сұрар күн қайда» - деп жырға қосуы, «Ақсақ құлан» күйінің 800 жыл бойы халық жадынан өшпеуі Кетбұғаның қазақ халқының сан қатпарлы тарихында орны айрықша екендігін байқауға болады. Әлемді дүр сілкінткен
Шыңғыс хан құрған империяның ең ірі әскери қолбасшысы дәрежесіне жеткен тарихи тұлғалардың бірі, күй атасы - Кетбұғаның есімі ел есінде мәңгі жасай бермек.
Қайрат СӘКИ, арабист-мәмлүктанушы.
ЙН Д ЖАЛУТ ШАЙҚАСЫ
Айн Джалут – Палестинадағы Назарет қаласының маңындағы елді мекен. Байсан қаласының солтүстік-батыс жағында, Джалут өзенінің бойында орналасқан. Осы елді мекенде 1260 жылдың 3 қыркүйегінде мәмлүк әскері мен Кетбұқа ноянның түмені кездеседі. Құтыз сарбаздарының саны қырық мыңдай, Кетбұқа ноян әскері шамамен он мың болатын. Хулагу әскерінің үш мыңын армян, грузин жасақтары құрайды.
Һиджраның 658 жылы рамазан айының 15-күні, яғни 1260 жылдың 3 қыркүйегінде таңертең екі жақ шайқас алаңында бетпе-бет келеді. Мұңғұл әскерінің алдында ақ боз ат мініп, мұңғұл әдеті бойынша екі қолына екі қылыш ұстаған қолбасы Кетбұқа ноян шығады. Қарсы жақта шұбар ат мініп, Құтыз сұлтан тұрады.
Тарихшылар шайқас мұңғұлдардың ұранымен басталды деп жазады. Әл-Мақризи: «Мұсылмандардың жүрегінде үлкен қорқыныш бар еді», - дейді. Мәмлүктер де дабыл қағып, шайқасқа кіруге белгі береді.
Кескілескен ұрыстан соң Құтыз мәмлүктері мұңғұл әскерінің сол қанаты мен ортасынан бөліп, сол қанатын толық қоршауға алады. Сөйтіп, сан жағынан аз мұңғұл әскері екіге бөлініп, қоршауда қалады. Мұңғұл жаяу әскерін мәмлүк атты әскері қуып жүріп қырады. Сол күні мұңғұл әскері талқандалып, жеңіс мәмлүктерге бұйырады. Талай шайқастарда жеңіліс дәмін татып көрмеген мұңғұлдар Палестина жерінде жусап қалады. Құтыз сұлтан аттан түсіп, намазға жығылады, сақалын жас жуып, жауды жеңіп, аталарының кегін қайтаруға күш берген Құдайға ризашылығын білдіреді.
Тарихшылар Кетбұқа ноянның соңғы сағаттарын тәптіштеп жазып қалдырған. Бір деректер бойынша соңғы жауынгері қалғанша соғысқан Кетбұқа ноян атынан құлап қолға түсіп, Құтыз сұлтанның алдына әкелінеді. Құтыз оған: «Жазықсыз адамдардың қанын төккен, ұлы батырларды өтірік уәделермен, ақсүйек отбасыларын жалған сөздермен алдаған оңбаған, ақыры орға түстің бе?!» - дейді. Кетбұқа ешбір тайсалмастан: «Уақытша жеңіспен өзіңді алдама. Менің өлімім туралы хабар Хулагу ханға жетісімен ол теңіздей буырқанып, мұңғұл әскері Әзірбайжаннан Мысыр қақпаларына дейінгі жерлерді таптап шығады. Мен туғаннан ханның құлымын, сен секілді иемді өлтіріп билікке ұмтылған жоқпын», - деп жауап береді. Ноянның басы шабылып, Каир көшелерімен алып жүреді. Кейін қала қақпаларының біріне ілінеді.
Енді бір деректер бойынша Кетбұқа шайқаста қаза табады. Тарихшы Тәңірберді: «Кетбұқа ноянның татарлар арасындағы орны ерекше еді. Оның сөзі, батырлығы және ісі әрдайым есепке алынып отыратын. Ол ержүрек, батыл, нағыз соғыс шебері еді. Парсы жерін және Иракты жаулап алған Кетбұқа ноян болатын. Хулагу хан оған толық сенетін, ешқашан қарсы келмейтін, сөзін жерге тастамайтын. Кетбұқаның шайқастары туралы
таңғажайып әңгімелер айтылатын», - деп жазады
Ал, Кутбуддин әл-Юнини: «Татарлар Баалбекті құрсауға алғанда Кетбұқа ноянды көрдім. Жалбыраған ұзын, жұмсақ сақалды, кейде оны құлағына іліп қоятын әдемі қария. Салтанатты, өктем болатын. Қамалды көру үшін мешітке кіріп, мұнарасына шығады. Кетбұқа ноян Құтыз сұлтанның әскерін женемін деп ойлады. Құтыз әскерінің оң қанатын тас-талқан етті, алайда Құдай жеңісті мұсылмандарға береді. Осы шайқаста Кетбұқа ноян қаза тауып, ұлы тұтқынға түседі. Әдемі жігіт екен, Құтыздың алдына әкелгенде одан: «Әкең қашып кетті ме?» - деп сұрайды. «Ол ешқашан қашпайды», - деп жауап береді ұлы. Біраздан соң Кетбұқа ноянның денесі өлгендердің ішінен табылады. Әмір Ақұш аш-Шамсидің қолынан қаза тапқан екен. Баласы оны көргенде қатты жылап, жоқтау салады. Құтыз сұрауға алғанда ол: «Кетбұқа – татарлардың бақыты еді, енді олардың бағы тайды», - дейді. Шынында солай болады. Иран елхандары қанша тырысқанымен мәмлүктер оларға беріспейді. «Мәмлүктерге қарсы шайқастарда мұңғұлдар бірде-бір рет жеңіске жете алмады», - деп жазады.
Араб тарихшылары мұңғұлдардың жеңілу себебінің бірі ретінде Ұлы Ханның өліміне байланысты Хулагудың Қарақорымға сапар шеккенін алға тартса, ортағасырлық мұсылман тарихшылары оған кереғар мәліметтерді келтіреді. Олардың айтуы бойынша, Хулагу хан ол кезде Тебриз қаласында болған. Әл-Юнини: «Мұңғұл әскерінің Айн Джалут жерінде талқандалуы сол кезде Кіші Азияда Тебризде отырған Хулагу ханның ашу-ызасын тудырады. Ол империяның шығыс жағындағы иеліктерін кеңейткені үшін өзін Ұлы Хан сайлайды деген сеніммен құрылтайға қатысуға аттанады. Бірақ Тебриз қаласына келгенде Құбылай Ұлы Хан болып сайланғандығы туралы хабар келіп жетеді». Ұлы ханды сайлау батыс иеліктердің хандарының қатысуынсыз өткендіктен, Шыңғыс ханның шешімі Яссысының талаптарына қайшы келіп тұрса да, ағасына деген құрметі үшін Хулагу аталған шешімді қабыл алады. Ол Дамаскіге қайтып бара жатқан Шам билеушісі Салахуддин Юсефті жарты жолдан қайтарып алады. «Мысыр елінде мәмлүктер аз, айтарлықтай күштері жоқ деп мені алдадың. Сенің сөзіне сеніп мен аз әскер жұмсап жеңіліске ұшырадым», - деп қасындағы нөкерлерімен қоса бастарын шабуға әмір береді. Баласын қоса өлтірмекші болады. Алайда, Хулагудің жұбайы Тоқыз қатын баланы өлімнен арашалап алып қалады».
Бейбарыс сұлтан 1260 жылы Айн Джалут шайқасы болған жерге «Жеңіс белгісі» деген атпен әйгілі болған ескерткіш тұрғызады. Бұл жеңіс құрметіне тұрғызылған бірден-бір ескерткіш болып табылады. Айн Джалут шайқасы Ислам тарихындағы өте маңызды шайқастардың қатарына жатады. Мұңғұлдар бірінші рет күйрей жеңіліп, Кетбұқа ноян бар әскерінен айырылады. Хулагу кек қайтармақ болып, жаңа жорық жасауға ұмтылғанымен, сол кезде қалыптасқан жағдайға байланысты бұл ойын жүзеге асыра алмайды. Айн Джалут шайқасынан кейін мәмлүктер тек Мысыр жерін ғана емес, Евфратқа дейінгі аймақты түгел билейді. Аюбидтер тұқымының билігінен кеткен иеліктерді біріктіріп, Мысыр мен Шам елін бір орталыққа бағындырады. Араб тарихнамасы Айн Джалуттағы мәмлүктердің жеңісі ислам әлемін ең қатерлі қауіптен құтқарып қана қоймай, ірі мұсылман мемлекетін сақтап қалды деп бағалайды. Сонымен қатар осы шайқас екі ғасыр бойы Таяу Шығыста бірден-бір өктем күшке айналған мәмлүктерді саяси сахнаға шығарды.
жүктеу/скачать 1,64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|