М. Ж. КӨпеевтің 155 жылдығына арналады
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
жүктеу/скачать 1,82 Mb. Pdf көрінісі
|
М. Ж. К пеевті 155 жылды ына арналады
| М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
Жүсіп орақпен оруды ғана айтып қоймайды, оның тоқтамайтынын, қайтусыздығын шегелеу үшін, «жалаңдатып» сөзін шебер пайдаланады. Бір ғана «жалаңдатып» сөзі қатты сермелуі, демек қиып түсуі, өлтіруі мүмкін орақ сипатын нақты көрсете алады. Сонымен бірге жазғытұрымда, демек жас кезінде, тұқым шашпауы, яғни жастықтағы күрес нәтижесіздігі т.б.- бәрі де лирикалық қаһарман шеккен бейнетті аз сөзбен сәтті аңдатып тұр. Шеберлік үндестігін айқындай түсу үшін, екі ақынның «соқыр» сөзін пайдалану үлгілеріне көңіл бөлеміз: Білгенге жол бос, Болсайшы қол бос Талаптың дәмін татуға. Білмеген соқыр, Қайғысыз отыр Тамағы тойса жатуға. Не ол емес, бұл емес, Менің де күнім-күн емес. (Абай, 122 б.) Кітапты молда теріс оқыр, Дағарадай боп сәлдесі, Малқұмар көңілі –бек соқыр, Бүркіттен кем бе жем жесі? (Абай, 166 б.) Керек істі көрмейді өз басына, Соқыр деп салдым соны сөз басына. Дәнемені өз басы көрмеген соң, Жұқтырар соқырлығын жолдасына. (Мәшһүр-Жүсіп, 51 б.) Кедейге келсін соқыр, көзің қысық, Жұлынып бала-шағаң тұрсын пысық. Қалады жер астында жиған дүниең, Бас салса бір тесіктен аңдып мысық. (Мәшһүр-Жүсіп, 152 б.) Көз соқыр, құлақ саңырау болғандықтан, Біз білдік қызық дәурен соның бәрін. (Мәшһүр-Жүсіп, 156 б.) Соқырлар қайдан білсін көз қадірін, Танитын жан қайда бар сөз қадірін? Танысын қарға, бұлбұл қайсысы оңды, Жамандар білмей жүрген өз қадірін. (Мәшһүр-Жүсіп, 160 б.) Абайда «соқыр» сөзі белгілі бір зат, құбылысты тура көру, көрмеу емес, өмір, күрес, т.б. мәнін білмеуге байланысты әрі ауыспалы, әрі кең мағынада алынған. Әсіресе дерексіз ұғым көңілдің «соқыр» екенін ашу арқылы малқұмарлықты сынауы (екінші мысалда) тұсында ақынның сөз мағынасын толықтыру, сынды өткір етіп ұштау шеберлігін көреміз. Мәшһүр-Жүсіп болса, белгілі бір адамның соқырлығын, керек істі көрмеуін сипаттаумен бірге, басқаға жұқтыруы мүмкіндігіне де көңіл бөледі. Сол арқылы соқырлықтың, керек істі көрмеудің, қаншалық кесапаттылығы әсерлі бейнеленген. Сонымен қатар кедей келгенде, көрмегенсу туралы айтқанда да (төртіншіде) «соқыр» сөзінің ауыспалы мағынада келтіріліп, ақын сынын өрістете түсуге қызмет етіп тұрғаны анық. Бұл іспетті ойды соңғы мысалдар (бесінші, алтыншы) хақында да айтуға болады. Мәселен, сөз қадірін білмеушілер жетесіздігін ашу үшін (соңғыда), оны көз қадірін бағымдауы қиын соқырмен салыстыру арқылы автор көп ұтқан. Мұның бәрі орнын тауып қолданылу барысында жеке сөздің белгілі бір жинақтау, мегзеу сипатына ие болуын дәлелдейді. Екі ақынның да философ екенін, белгілі бір сөздің жинақтау, мегзеу сипатын қаншалық ширата білетінін дәлелдеу үшін, «базар» туралы айтқан бірер өлең жолдарын келтіреміз: Базарға қарап тұрсам, әркім барар, Іздегені не болса, сол табылар. Біреу астық алады, біреу-маржан, Әркімге бірдей нәрсе бермес базар. Әркімнің өзі іздеген нәрсесі бар, Сомалап ақшасына сонан алар, Біреу ұқпас бұл сөзді, біреу ұғар, Бағасын пайым қылмай аң-таң қалар. Сөзді ұғар осы күнде кісі бар ма, Демеймін жалпақ жұртқа бірдей жағар, Жазған соң, жерде қалмас тесік моншақ, Біреуден біреу алып, елге тарар. Бір кісі емес жазғаным, жалпақ жұрт қой, Шамданбай-ақ, шырақтар, ұқсаң жарар, «Ит маржанды не қылсын» деген сөз бар, Сәулесі бар жігіттер бір ойланар. (Абай, 64 б.) |