Мақалалар, баяндамалар жинағы
жүктеу/скачать 3,09 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Орыс тілі және тіл мәдениеті
- Языковое строительство и развитие национальных языков в Казахстане в советскую эпоху
Орыс тілі – достық тілі Тіл табиғаттың адамға сыйлаған таңғажайып қасиеті. Бұл арқылы адамзат ғасырлар бойы өзінің күнделікті тіршілігінде бір-бірімен түсінісіп, өмір сүріп келеді. К.Маркс пен Ф. Энгельс тілді адамдардың қоғамдық ортақ өнімі деп тамаша айтқан. Шындығында да еңбек пен сөз бірігіп адам мен қоғамды алға дамытты. Сондықтан да адамзат қоғамын тілсіз көзге елестетудің өзі қиын дейді В. И. Ленин. Ол қоғамдық дәуірдің барлық баспалдақтарында адамдардың арасындағы қатынас құралы болып келеді. Біз сөз етіп отырған тіл арқылы адамдар ұлтқа бөлінген. Уақыт бедерінде қай тіл болсын дамып, жетіліп отырды. Соның нәтижесінде кейбір ұлттық тілдер белгілі тарихи жағдайлар мен әлеуметтік себептердің арқасында әлемдік арнадан орын алды. Сөйтіп, бүкіл халықтар тарихында ерекше роль атқарды. Осындай тілдердің қатарына орыс тілі де жатады. Қазіргі заманымыздағы орыс тілі тарихи функция мен оның роліне байланысты көп ұлтты Совет мемлекетінде қоғамдық негізгі тілге айналып
468 отыр. СССР-дің барлық халықтарының ұлтаралық қатынасының ортақ құралы болған ол біздің Советтік Қазақстанға да тән. КПСС Орталық Комитетінің Бас секретары, СССР Жоғарғы Советі Президиумының Председателі Л. И. Брежнев жолдастың «Тың» атты еңбегінде біздің өлкеміз «жүз тілдер елі» деп босқа айтылмаған. Осы ұлы қатынас құралы арқылы Советтер Одағындағы 120-дан аса халық бір-бірімен түсінісіп, жарқын болашаққа қарай бір сапта нық адымдауда. Біздің көп ұлтты еліміздегі тілдік қатынас мәселесі кездейсоқтық емес. Өйткені көсеміміз В. И. Лениннің өзі кезінде Отанымыздағы халықтардың ана тілдеріне деген толық еркіндігі болуы керектігін атап өте отырып, мемлекеттік тілдің функциясын орыс тілі атқаруы қажет екендігін мақұлдаған болатын. Сондықтан да оған байланысты туындаған проблемалар үкіметіміз бен партиямыздың ұлттық саясатының ажырамас бір бөлігі ретінде және маркстік-лениндік ілімнің негіздеріне сай қаралып мемлекеттік саясат деңгейінде дұрыс та айқын шешіліп келеді. Советтік шындық лениндік идеялардың өміршеңдігін дәлелдеді. Бүгінгі күн мысалдарынан көріп отырғанымыздай ұлы орыс халқының тілін біздің еліміздің халықтары, сонымен бірге Советтік Қазақстан да өз еркімен қабылдады. Сондықтан да ол ұлтаралық қатынастың құралына айнала отырып кейбір орыс емес ұлт өкілдері үшін тіптен екінші ана тілі болып қалыптаса бастады. Совет адамдары қазіргі таңда оны құштарлықпен үйренуде. Себебі бұл достық пен туысқандықтың, ғылым мен техниканың тілі, сонымен қатар бұл мәдениет пен прогресс тілі. 1970 жылы жүргізілген санақ мәліметіне қарағанда (ол кезде біздің елімізде 240 миллион адам болған, оның 129 миллионы орыстар) өзіміз сөз етіп отырған тілді ана тілі ретінде қабылдаған жандардың мөлшері 141,8 миллионға жеткен. Соның ішінде оның 13 миллионы өзге ұлттардың өкілі еді. Ал 42 миллион орыс емес ұлттың өкілі оны екінші ана тілі ретінде қабылдаған. Бұл еліміздегі 184 миллион адам өзіміз әңгіме етіп отырған тілде сөйлей алады деген сөз. 1979 жылғы деректе біздің қазақ халқының 52,3 проценті орыс тілінде еркін сөйлесе алатын болып шықты. Бұның өзі кейбір одақтас республикалармен салыстырғанда жоғары көрсеткіш. Ал, осы қатынас құралының халықаралық беделіне келетін болсақ, қазір дүние жүзіндегі 500 миллионнан аса адам орыс тілін білетін болып отыр. Орыс тілінің байланыс құралы ретінде кең ауқыммен өсе түскеніне қарап, бұдан өзге жергілікті ұлттық тілдердің ролі төмендеді деген ой тумаса керек. Ол шет елдегі буржуазия идеологтарының даңғаза пікірлеріне мүлде керісінше өрістеп келеді. Мәселен, біздің елімізде
469 орыс тіліне қандай даңғыл жол ашылса, басқа да ұлт тілдерінің дамуына сондай жағдай жасалған. Оған Совет Одағындағы халықтардың ертедегі жойылуға тақау қалған және олардың дәуір деңгейіне қарай кенжелеп дамыған 70 тілінің аз мерзім ішінде қайтадан әдеби нормаға келгенін, соның ішінде 50 тілдің тек Совет өкіметі тұсында ғана алғаш рет жазбаша сипатқа ие болып, көпшілікке танылуын айтуға болады. Сонымен бұл бағытта қазір екі жақты процесс жүріп жатыр: біріншісі, барлық ұлттық тілдер еркін де тең жағдайда дамып жатса, екінші жағынан, біздің еліміздің халықтары арасында орыс тілінің ұлтаралық қатынас құралы ретінде маңызды роль атқаруы. Мінеки, осыған қарап ұлттық аудандарда қос тіл тең жағдайда дамып отырғанын байқаймыз. Буржуазия идеологтары бұл процесті неғұрлым теріске шығаруға тырысады. Себебі, олардың ойынша күшті әлсізге немесе көп азға жүре келе үстемдік етеді деген байбалам. Мұның теріс те қате пікір екенін уақыттың өзі дәлелдеуде. Адамзат тарихында екі және көп тілді процесс бүгін ғана ашылған жаңалық емес. Ол ежелгі заманнан бері Батыста да, Шығыста да болған жай. Бұл жөнінде бізге дейін Қашғари, Фирдоуси, Физули, Навои сияқты ойшылдар өздерінің классикалық туындыларында жақсы айтқан. Дегенмен көп ұлтты Совет мемлекетінің жағдайында екі тілді процестің бұрын болған, айтылған процестерден айырмашылығы тіптен басқаша, дәлірек айтсақ әлеуметтік салмағы өте күрделі. Соның нәтижесінде ол біздің елімізде көтерер жүгінің көлемділігі, бұқаралылығы, даму перспективасының ауқымдылығы жағынан советтік қоғамымыздың одан әрі дамуына тиімді жағдай туғызып отыр. Біздің туған халқымыз еліміздің басқа да халықтары сияқты ұлы Лениннің тілін еркін меңгеріп, еркін сөйлей алады. Ол таңғажайып мәдениет пен әдебиетті тудырған тіл. Қазір Қазақстанның Россияға өз еркімен қосылуының 250 жылдық мерекесі жақындап келе жатыр. Өткен жылдар қатпарында қашанда ұлы оқиғалар тізбегі жатады. Екі халықтың достығы екі жарым ғасырлық осы уақыт ішіндегі сындарда құрыштай шынықты.
«Тіл – адам баласының ең қажетті қатынас құралы». Барша тілдің қоғамдағы атқаратын қызметін В. И. Ленин осылайша бағалаған еді. Тіл болмаған жерде қоғамның өмір сүруі, сондай-ақ коғамнан тыс тілдің 470 болуы да мүмкін емес. Бұлар өзара тығыз байланысты, бір-біріне іліктес кұбылыстар. Сондықтан да кейбір тілдердің ерекше дамып, толыға түсуі, ал екінші біреулерінің дамудан кенжелеп, тіпті тоқырауға ұшырауы, сол тілдерді пайдаланушы қоғамның өзіне тікелей байланысты. Олай болса, Совет мемлекетіндегі 130-дай үлкенді-кішілі ұлт тілдерінің тарихи қысқа мерзімнің ішінде тез жетіліп, жан-жақты дамуы, әрі бай, әрі көркем тіл дәрежесіне көтерілуі, қолданылу өрісінің кеңейіп, қатынас құралы ретіндегі қоғамдық кызметінің күн санап арта түсуі тек советтік қоғамның ғана табиғатына тән заңдылықтарға тікелей байланысты болғаны. Кең байтақ Отанымыздың аясында ынтымақ-бірлігі жарасып қауышқан, алуан тілде сөйлесіп, ортақ тіл табысқан көп ұлтты совет халықтары өзінің түрі ұлттық, мазмұны социалистік мәдениеті мен ана тілін дамытуға тек лениндік ұлт саясатының арқасында ғана қолы жетіп отыр. Партиямыз бен үкіметіміздің қамқорлығына бөленіп, марқайып отырған ұлт тілдерінің болашағы зор. Партия Программасы СССР халықтарының бұдан былайғы уақыттарда да көркейіп, еркін дамитындығын, әрбір совет азаматының өзі қалаған тілінде сөйлеуіне, балаларын оқытып, тәрбиелеуіне толық праволы екенін атап көрсетіп отыр. Лениндік ұлт саясатының арқасында ілгері басып, табыстан-табысқа қолы жетіп отырған совет халықтары үшін ұлттық мәдениетті одан әрі өркендете берудің, ұлт тілдерін әлі де дамыта түсудің маңызы өте зор. Өйткені көп ұлтты совет елінде коммунистік қоғам орнату ұлт мәдениеті мен ұлт тілдерін шеттету арқылы емес, керісінше, оларды гүлдендіру, дамыту арқылы жүзеге асырылмақшы. Ұлт тілдерінің дәл бүгінгі жағдайы осы процестің айқын айғағы бола алады. 1970 жылғы санақтың мәліметіне қарағанда, СССР халықтарының 94 проценті өз ана тілінде сөйлейді екен. Бірақ оның есесіне одақтас және автономиялық республикаларда ана тілінде сөйлеуші халықтардың саны бұрынғысына қарағанда жіті өскенін көреміз. Мысалы, өзбек тілінде сөйлеушілердің саны кейінгі он жыл ішінде 3 миллионға, азербайжан тілінде сөйлеушілердің саны 1,5 миллионға, украин тілінде сөйлеушілердің саны 2,5 миллионға, қазақ тілінде сөйлеушілердің саны 1,7 миллионға дейін өсіп отыр. Демек, қазақтардың 98,8 проценті өз тілінде сөйлейді. Қазақ тілін басқа ұлт өкілдері де ана тілім деп тануы ықтимал екендігін ескерген жөн. Біздің мемлекет – көп ұлтты мемлекет. Оның қай өлкесіне барсаңыз да, сіз алуан түрлі ұлттардың өкілдерін кездестіресіз, ынтымағы жарасқан совет халықтарының тату-тәтті семьясын, шынайы достық бірлігін көресіз. Осы бір үлкен семьяда, ірілі-кішілі ұлт тілдерінің терезесі тең,
471 бәрі бірдей еркін дамып отырған жағдайда, әрбір ұлт өкілдерінің өзара ортақ тіл табысып, ұғынысуы тек Советтік қоғамға ғана тән ғажайып құбылыстың үлгісі болып саналады. Бұл құбылыстың шынайы сыры, қайнар бұлағы – ең алдымен халықтар достығында, коммунистік қоғам құру жолындағы олардың ынтымақ-бірлігінде, ұлы мақсатында. Көп ұлтты елімізде қоғам мүшелерінің өзара пікір алысуына, ұғынысуына қажет қатынас құралы – бәріне ортақ тіл болмаса, бұл ұлы мақсатты түгел орындау, еліміздің монолитті тұтастығын берік сақтау мүмкін де болмаған болар еді. Көп ұлтты совет халықтарының бүгінгі өскелең өмірі мен ертеңгі жарқын болашағы үшін ерекше маңызы зор осы бір ғажайып тарихи миссияны атқару ұлы орыс тілінің үлесіне тиіп отырғандығы бүкіл әлемге аян. Орыс тілі болса, бұл ардақты да абыройлы миссияны толық атқарып отыр. Ол біздің елімізде халықтардың ұлтаралық қатынас құралына, совет адамдарының ынтымақтасу, достасу тіліне айналды. Совет дәуіріндегі орыс тілінің қоғамдық қызметі мен қолданылу өрісінің кеңейгендігі соншалық, оның өмірімізде қолданылмайтын саласы кемде-кем; кең-байтақ елімізде жасайтын 250 миллион тұрғынның 185 миллиондайы, яғни төрттен үші, қазіргі кезде орыс тілінде таза сөйлейтін болып отыр. Бұл цифрге қарағанда, орыстан басқа да көптеген совет халықтарының орыс тілін ана тіліндей жетік меңгеріп алғандығы байқалады. Осыдан келіп, ана тілінде де, орыс тілінде де еркін сөйлеп, пікір алысатын, екі тілде бірдей ғылыми еңбек, көркем шығарма жаза алатын, тіпті сол тілдерде ойланатын билингвистердің қатары күн санап өсуде. Бұл әрине, екі тілділік, не көп тілділік деп аталатын жаңа құбылыс; оны көп ұлтты совет қоғамының объективтік даму заңдылығы, советтік шындық өзі туғызып отыр. Сондықтан да біз, орыстан басқа ұлттардың өкілдері, бұл мәселе жөніндегі кейбір жаңсақ пікірден, бойкүйездіктен аулақ болып, орыс тілін ана тіл дәрежесінде жетік те терең білуге күш салуымыз керек. Ол үшін біздің елімізде барлық мүмкіншілік бар. Бірақ орыс тілін жетік меңгеру дегенмен ұлт тілдерінің беделін түсіру, оларды ығыстыру, шеттету деген ұғым тумайды. Орыс тілін үйренудің ұлт тілдерінің дамуына, марқая түсуіне ізгі де игілікті ықпал мен пайдасы болмаса, залалы жоқ екенін біз елу жылдық өмір тәжірибемізден айқын көріп отырмыз. Біздің рухани өміріміздегі, творчествомыздағы көптеген табыстарымыз, сайып келгенде, сол орыс тілі дәнекер болған интернационалдық, советтік тәрбиенің жемістері.
472 Осыған байланысты орыс тілін жетік білген ақын-жазушылар қазақ тілінде де жақсы жазып жүр деген Мұқтар ағаның пікірі әбден орынды. Совет халықтары орыс тілін ерікті түрде, үлкен ілтипатпен, қызыға үйреніп отыр. Егер оны зорлап үйреткен болса, ол дәл бүгінгідей зор құрметке ие болмаған болар еді, қарапайым халық арасына кеңінен тарап, тамырын тереңге салмаған болар еді. 1913 жылы В. И. Ленин орыс тілінің ұлылығын, байлығы, оралымдылығын елден артық біле тұра, оны Россия жағдайында міндетті түрдегі жалпы мемлекеттік ресми тіл деп тануға қарсы шықты. Ол мәселені бұлайша шешу басқа ұлттарды «орыстандыру» саясатына, мемлекеттік тіл деген сылтаумен орыс тілін зорлап үйретуге апарып соғады, аз ұлттардың наразылығын күшейтеді, сөйтіп олардың ннтернационалдық ынтымақ-бірлігіне нұқсан келтіреді деп дәлелдеді. Осылайша ескерте келіп В. И. Ленин: «Әрі ұлы, әрі пәрменді орыс тілі өзін біреуге таяқпен зорлап үйретуді қажет етпейді», біз олай етіп мәжбүрлеуді мүлдем қаламаймыз; біздің қалайтынымыз: Россияда тұрушы барлық ұлттардың арасында тығыз қарым-қатынас, туысқандық бірлік орнату, «Россияның әрбір тұрғынының ұлы орыс тілін өз еркімен үйренуіне толық жағдай жасау...» – деп, атап көрсеткен еді. Біздің Коммунистік партиямыз тіл жөніндегі өзінің саясатында ұлы көсемнің осы өсиет-талаптарын бұлжытпай іске асырып отыр. Ұлы орыс тілінің совет халықтары үшін ұлт аралық ортақ тіл, екінші ана тілі болып танылуында да объективті себептер жоқ емес. Ол ең алдымен орыс халқының Россия топырағында жасалған революцияда тұтқан тарихи рөліне, езілген халықтарға бостандық әперуші күреске басшылық етуіне байланысты. Орыс тілі – ұлы Лениннің тілі. Халықаралық пролетариат көсемінің күреске шақырған жалынды сөздері орыс тілінде айтылды, оның мәңгі жасағыш, данышпандық шығармалары да орыс тілінде жазылды. Орыс тілі СССР жеріндегі ең мәдениетті, мол тарихи дәстүрге ие, сан жағынан да көп ұлы орыс ұлтының тілі. Ол ең бай, өсіп-өркендеген, дамыған, болашағы зор тілдердің бірі. Орыс тілінің ұлт ара қатынас құралына айналып, беделінің өсе түсуі, әсіресе, оның атқарып отырған қоғамдық қызметіне де байланысты. Орыс тілін үйрену арқылы совет азаматтары тек орыстармен, не басқа халық өкілдерімен ғана емес, сонымен бірге олар басқа елдердің халықтарымен де араласуға, адамзат жаратқан ортақ мәдени мұраны тануға, ғылым-техниканың табыстарын үйренуге толық мүмкіншілік
473 алып отыр. Орыс тілінің Со вет Одағындағы ұлт тілдеріне жасап отырған игілікті ықпалы да өз алдына сөз. Орыс тілінің осындай қасиеттерін, ұлттық мәдениетімізді гүлдендіре түсудегі рөлін атап өткенде, данышпан Абай атамыздың айтқан өсиеттері еріксіз ойға оралады: «Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да – бәрі орыста... Сен оның тілін білсең, көкірек-көзің ашылады», – деген еді ол. Абайдың бүгінгі бақытты заманда жасап отырған ұрпақтары оның бұл өсиетін орындап отыр: орыс тілін еркін де терең меңгерудің арқасында олар ғылым мен білімнің асқар шыңына шарықтап өрлей түсуде. Егер революциядан бұрын орыс тілін білем деушілер ілуде біреу ғана болса, бүгінгі таңда республикамыздағы қазақ тұрғындарының (олардың саны – 1970 жылы 4. 161. 164. кісі) 48,8 проценті орыс тілінде таза сөйлейтін болып отыр. Бұл цифрлар нені көрсетеді? Біздің ұғымымызша, бұл – халықтардың орыс тіліне деген зор ілтипатын, оның игілікті әсерін сезіне білуін, тіл үйренуге ерекше қабілеттілігін сипаттайтын дәлелдер. Орыс тілі бүгінде тек совет халықтарының ғана ұлтаралық қатынас құралы емес, сонымен қатар, ол – халықаралық тілдердің бірі. Ол Біріккен Ұлттар Ұйымында қолданылатын ресми тілдердің біреуі болып саналады. Бұл орыс тілінің халықара лық беделінің де өскендігін дәлелдейді. Орыс тілін үйренуге қазіргі уақытта, социалистік елдерді былай қойғанда, жер жүзіндегі ірілі-кішілі мемлекеттердің бәрі бірдей жіті бет бұрып отыр. Бұған «Орыс тілі мен әдебиетін оқытушылардың халықаралық ассоциациясы» деп аталатын ресми ұйым басшылық етеді. Айта кету керек, осы ұйымның басшылығымен Ташкент қаласында халықаралық симпозиум өткізілді. Оның жұмысына Азия, Африка, Индия, Индонезия, Кипр, Ливан, Мали, Нигерия, Угада, МНР, ФРГ, Англия, Дания, Жапония сияқты елдерден келген орыс тілі мұғалімдері қатынасып, осы аталған елдерде орыс тілін оқытудағы табыстары мен талаптарды кеңінен сөз етті. Орыс тіліне осыншама қызығудың, оны үйренуге жер жүзі халықтарының талаптануының да белгілі себептері болса керек. ЮНЕСКО-ның ресми хабарына қарағанда, жер жүзінде шығатын ғылыми еңбектердің 30 проценті қазіргі уақытта орыс тілінде шығады екен. Демек, мұның өзі орыс тілінің халықаралық көлемде де ғылым мен прогресс тіліне айналғандығын толық дәлелдей алады.
474 Көп ұлтты мемлекетімізде ұлы орыс тілінің мерейі өсіп оның туысқан халықтардың тіліне, мәдениетіне, рухани өміріне, сондай-ақ, өзара жақындасып, социалистік ұлт болып қалыптасуына жасап отырған игілікті ықпалын біздің дұшпандарымыз, әсіресе, Орта Азия мен Қазақстан халықтарының шетелдік «мамандары», буржуазия идеологтары әрқашан бұрмалап, өңін айналдырып көрсетуге тырысады. Орыс тілінің совет халықтары үшін ұлт ара қатынас кұралы – ортақ тілі болып отырғанын олар «орыстандыру», «орыс тілін зорлап үйрету», «ұлт тілдерін аяқ асты ету» деп түсіндіріп, совет шындығына көпе-көрінеу жала жапқысы келеді. Бірақ шығыс халқында «Ит үреді, керуен көше ді» деген сөз бар. Біздің қас дұшпандарымыз советтік қоғамға қанша жала жапса да, оның коммунизмге беттеген салтанатты ұлы көшін тоқтатуға шамасы келмейді. Елімізде социализм кұру процесінде жаңа тарихи қауым қалыптасып отыр. Бұл қауымның аты – совет халқы. Оның бүгінгі ұлан-ғайыр табысы да, ертеңгі жарқын болашағы да ортақ. Бұл бірліктің болаттай берік тірегі – халықтар достығы, ол достықтың дәнекері – ортақ тіл, ортақ тіл – біздің елімізде ұлы орыс тілі. ҚазССР ҒА Тіл білімі институты Өрелі өнер (тіл мәдениеті туралы) Алматы. – Ғылым. 1976. 21-27 б. Языковое строительство и развитие национальных языков в Казахстане в советскую эпоху «Язык есть важнейшее средство человеческого обще ния...» 1
коммуникативного средства общения между людьми на самых различных ступенях их общественного раз вития. Эту свою великую миссию язык может успешно выпол нять только тогда, когда он имеет все необходимые социаль ные условия для свободного функционирования и развития. Именно поэтому, когда мы говорим о небывалом расцвете национальных культур, свободном структурно-функциональ ном развитии национальных языков малых и больших наро дов Советского Союза, объективные причины всего этого ви дим, прежде всего, в самой социальной сущности советского общества, в больших революционных преобразованиях, про исшедших после Великой Октябрьской социалистической ре волюции. Строительство нового социалистического общества настоя- тельно требовало активного участия в нем всех народов наше го 1 Ленин В.И. Полн. собр. соч., т. 25, с. 258. 475 многонационального государства, приобщения широких масс народа к политической и государственной жизни страны. А для этого надо было в кратчайший срок ликвидировать неграмотность населения, создать для них письменность, раз вить национальные литературные языки, провести коренизацию местных органов управления, государственного и хозяйственного аппарата, наладить издательское дело, открыть шко- лы с преподаванием на местных языках. Именно поэтому с первых же лет Советской власти работа по языковому строительству как неотъемлемая часть общего культурного строительства в нашей стране была направлена не только на скорейшее налаживание запущенного языкового «хозяйства», доставшегося нам от царской России, но и на правильное решение больших научно- практических языковых проблем 2 .
шестидесятилетнего развития советского общества, мы можем констатировать, что языковая политика КПСС была плодо творной. Благодаря ей были достигнуты исключительно боль шие успехи в языковом строительстве: ликвидирована сплош ная неграмотность в Средней Азии и Казахстане, составляв шая 98–99% населения (на ее ликвидацию потребовалось всего лишь 10–15, а не тысячи лет, как предсказывали неко- торые деятели просвещения царской России). В течение два дцати лет (1920– 1940 гг.) была создана письменность для 50 национальностей Советского Союза. В настоящее время из 130 равноправных 3 языков в нашей стране 70 являются письменно-литературными. В чем же секрет, каковы причины небывалого успеха, ко торого добилось советское общество в языковом и культурном развитии? В. И. Ленин всегда подчеркивал необходимость абсолют ного равноправия всех народов СССР и свободного развития их языков. Наша партия руководствовалась и последователь но проводила в жизнь ленинские идеи по национальному во просу: о недопустимости в нашем демократическом государст ве «ни одной привилегии ни для одной нации, ни для одного языка», о беспрепятственном и всестороннем развитии всех без исключения языков, о содействии и помощи ранее угне тенным народам в создании письменности, письменно-литературных языков и т. д. 2 Дешериев Ю. Д. Развитие национальных языков и языка межнационального общения. – «Коммунист», 1973, № 1; его же. Закономерности развития и взаимодействия языков в советском обществе. М., 1966: Суник О. П. Некоторые проблемы языкового строительства в СССР. – «Вопросы языкознания», 1971, № 6, с. 16–30. 3 Исаев М. И. Сто тридцать равноправных (о языках народов СССР). М., 1970. 476 Торжество ленинских идей в области языкового строитель ства ярче всего можно продемонстрировать на примере Со ветского Казахстана 4 , где живут и трудятся представители 120 национальностей и народностей: казахи, русские, украин цы, белорусы, уйгуры, корейцы, немцы, татары, узбеки, дун гане и др. Казахстан представляет собой как бы «лингвисти- ческую лабораторию», где происходят сложные процессы взаимовлияния и взаимодействия различных в структурном отношении языков. Все они функционируют и получают соответствующее развитие. Объем и степень выполняемых ими общественных функций связаны, однако, с численностью и компактностью расселения их носителей в том или ином регионе республики. С учетом этих обстоятельств можно выделить четыре функционально дифференцированные группы: 1) казахский язык – язык коренного населения республи- ки, функционирующий на ее территории в качестве национально- литературного; 2)
русский, функционирующий как язык
межнационального общения представителей разных народов и как национальный литературный язык русского населения республики; 3) языки компактно представленных народов (уйгуров, немцев, корейцев, дунган и др.), функционирующие на уровне письменно-литературных языков для представите лей данных народов в местах их расселения; 4) языки тех на родов, чьи относительно малочисленные представители живут в республике разрозненно или небольшими группами среди сплошного иноязычного массива; к ним относятся поляки, мол даване, чуваши, армяне, грузины и др. (их языки функ ционируют в относительно узкой сфере, в рамках локального или семейно-бытового употребления). На языках первых трех групп (казахском, русском, уйгур- ском, немецком, дунганском, корейском) создаются произве дения многожанровой художественной литературы, издаются учебники и учебные пособия для школ и вузов, газеты и жур налы, обучаются дети в школах и вузах, функционируют на циональные театры, осуществляются радио и телепередачи и т. д. Коммуникативная пригодность и развитие остальных языков (четвертой группы) поддерживаются функционирова- нием этих же языков в соответствующих союзных и автоном ных республиках, автономных областях и округах. Например, у татар имеется 4 Хасанов Б. Языки народов Казахстана и их взаимодействие. Алма-Ата. 1976; Кайдаров А. Т. Языковое строительство в Казахстане и развитие национальных языков. – Сб. Опыт социалистических преобразовании в СССР и его международное значение. М., 1972, с. 121–124.
477 татарский национальный литературный язык в ТатАССР, у балкарцев – в Кабардино-Балкарской АССР, у карачаевцев – в Карачаево-Черкесской автономной области и т. д. Это немаловажный фактор – поддержание развития этих языков, в каких бы регионах СССР ни находились их носители. Наличие одинаковых социальных условий в советском об ществе благоприятно воздействует на структурно-функцио нальное развитие всех без исключения языков, в том числе и тех, носители которых живут разрозненно или не имеют госу дарственной автономии. Так, например, язык советских уйгу ров (по данным переписи 1970 г., 120 784 человека), живущих небольшими группами на территориях Казахстана и трех республик Средней Азии – Узбекистана, Киргизии и Туркмении, стал письменно-литературным только в советский период, но занимает достойное место среди равноправных языков наро дов СССР. Характеристика современного процесса развития нацио нальных языков была бы неполной без рассказа о благотворном влиянии и роли русского языка как языка межнациональ ного общения. Примечательно то, что многонациональное, раз ноязычное население страны, в том числе и нашей республики, благодаря русскому языку достигает полного взаимопонима ния во всех сферах общественной, производственной и куль турной жизни. Все более и более развивающееся национально- русское двуязычие ныне стало характерной чертой языковой жизни всех братских народов нашей страны. Знание русского языка для советских людей наряду с родным стало насущной потребностью. Они видят в нем не только средство межнационального общения, но и средство приобщения к до стижениям русской и мировой культуры, источник обогащения национальных языков. По данным Всесоюзной переписи на селения 1970 г., 3
4 всего населения нашей страны свободно владеет русским языком. Процент овладения русским языком нерусскими относительно большой, и процесс этот характеризуется как развивающийся 5 . Так, например, из дунган, насчитывающих в Казахстане 17 283 человека, 94,7% свободно вла деют русским языком, из калмыков – 81,1%, из кабардин цев – 71,4%, из казахов – 41,8% при 98,8% владеющих своим родным казахским. Двуязычие в нашем многонациональном государстве не яв ляется результатом каких-то противоборствующих тенденций между языками; оно отнюдь не проявление соперничества языков, которое способно вытеснить слабого сильным, мало численного многочисленным, как об 5 Кайдаров А. Т. Проблема двуязычия и многоязычия в Советском Казахстане. – Сб. Торжество ленинской национальной политики КПСС. Алма-Ата, 1973, с. 473–478.
478 этом трубит буржуаз ная пропаганда 6 . Наоборот, двуязычие – результат насущной потребности в общении и взаимопонимании людей. Полностью сбылись пророческие слова В. И. Ленина, который задолго до Октябрьской победы говорил, что русский язык не нуждается в том, чтобы его изучали из-под палки. В процессе развития двуязычия шире становятся его функции. Простое средство коммуникации, оно перерастает в средство художественного творчества. Иначе говоря, мы имеем теперь дело с своеобраз ным проявлением билингвизма в художественном творчестве таких мастеров слова, как Чингиз Айтматов, Олжас Сулейменов, Ануар Алимжанов, Георгий Гулиа, Петр Хузангай, Эффенди Капиев и многие другие. Изучение тенденции дальнейшего развития билингвизма в нашей стране показывает, что наиболее перспективным, идеальным его типом является свободное владение родным и русским языками. Чингиз Айтматов отмечал, что для него со четание обоих языков в художественном творчестве явилось плодотворным. Хорошее знание другого языка вообще не по меха в художественном творчестве и более того – добавочный ресурс словесного и образного мировоззрения. При правиль ной лингвистической политике это обстоятельство поможет поднять культуру местных языков, будет способствовать про грессу. Каковы же перспективы развития национальных языков СССР? Они довольно четко и ясно определены Программой КПСС, согласно которой и в дальнейшем обеспечивается полная свобода развития всех национальных языков. Вопрос о вымира нии каких-то языков или слиянии их в некий общий или зональный язык в нашей языковой политике не ставится. Не проводятся также меры по искусственному ускорению или тор можению объективного процесса развития отдельных языков. Дифференцированное развитие языков в зависимости от вы полняемых ими общественных функций не означает свертыва ния языков малых народов. Ибо каждый язык по-своему ве лик и дорог его создателям. Вот что говорит о своем родном языке Расул Гамзатов: «Для меня языки народов – как звезды на небе. Я не хо тел бы, чтобы все звезды слились в одну огромную, занимаю щую полнеба звезду. На это есть солнце. Но пусть сияют и звезды. Пусть у каждого человека будет своя звезда. Я люблю свою звезду – мой родной аварский язык. И пусть другие го ворят, что беден язык у нашего маленького народа. Я на своем языке могу сказать все, что захочу...». Чингиз Айтматов как-то писал: «Родной язык – это мать, перед которой существуют определенные обязанности». И каж дый народ 6 Об этом подробнее см.: Белодед И. К. Язык и идеологическая борьба. Киев, 1974. 479 хорошо понимает эту обязанность, которая выра жается в бережном отношении к нему, так как он отражает в себе всю нашу прошлую историю, наше духовное и материаль ное богатство, он же является средством коммуникации и раз вития национальной культуры.
жүктеу/скачать 3,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|