Күрделі синтаксистік тұтастықтың қолданысы

экспрессивтік бояуы, ырғақтық-интонациялық құрылымы мәтін 
ішінде айқындала түседі. Ғалым М.Серғалиев
3
күрделі синтак-
систік тұтастық категориясына тән негізгі үш белгілерді атап 
көрсетеді: мағыналық бірлік (бұл бірлікке ие болған сөйлемдер 
негізгі бір ой төңірегінде топталады), синтаксистік бірлік (құ-
рамындағы сөйлемдердің өзара тығыз байланысқан бірлігі, құ-
рамды бөліктерін байланыстыратын жалғаулықтар, есімдіктер, 
үстеу сөздер, модаль сөздер, сөздердің орын тәртібі, қайталан-
ған сөздер, етістік баяндауыштардың жақтық, шақтық біркел-
кілігі т.б. арнайы тәсілдер болады), біртұтас интонациялық-ыр-
ғақтық бірлік (бірігуші сөйлемдердің біркелкі, кейде өзгеше 
дауыс ырғағымен, кідіріспен ерекшеленуі). Және күрделі син-
таксистік тұтастықтың төмендегідей құрылымы болатынын ға-
лым аталған еңбегінде саралап көрсетеді: 
а) күрделі синтаксистік тұтастықтың барлық мағынасын 
өзіне қысқаша түрде жинақтап тұратын алғашқы (басқы) сөй-
лем; 
ә) ойдың, тақырыптың дамуын, динамикасын таратып 
көрсететін ортаңғы сөйлем; 
б) кішкене тақырыптың, ойдың мағыналық және синтак-
систік жағынан аяқталғанын білдіретін қорытушы сөйлем. Ес-
керетін бір жайт, күрделі синтаксистік тұтастықтың бәрінің 
осындай бөліктерден тұруы міндетті емес, ол автордың стильдік 
мәнеріне, шығарманың жанрлық сипатына байланысты болады. 
Көркем әдебиет стилінен алынған мына үзіндіге назар 
аударалық: 
Кең маңдайлы, келте мұрынды, адырақ көзділеу, қою қара 
кірпіктері сәл қайқиып тұратын, шалқақтау біткен денесі кеп-
кесек қара бала тым тентек болды. Таңның атысы, күннің 
батысы дамылы жоқ, сирақтары жарылған, қап-қара, қашан 
көрсең де көйлегінің не бір жеңі жоқ, не омырауы даладай, бой-
бой боп, өмірі алыс-жұлыс, жүгіріспен өтеді. Ол өш балала-
рымен кездесе кеткенде-ақ кимелеп жақындай беріп, жұдыры-
ғын түйіп, оң қолын оңтайлай бастайды. Бірақ шап етіп тө-
белесе кетпейді, төбелесетін баласын әбден қыздырып, 
3
Серғалиев М. Стилистика негіздері. Астана, 2006, 213 б. 

төбелесе қалса, қаша-жөнелетіндей етіп алады. Өйткені оның 
тіп-тік қараған көзіне өзінен үлкен балалар да шыдай алмай, 
тая беретін еді. Ал, төбелеске бір қол қойса, төбелесті нашына 
келтірмей аяқтаған емес: өмірде бір баланы түйіп қалып, не 
итеріп қалып қаша жөнелген емес, төбелеске асықпай-саспай 
кіріседі де, не дымы құрып жеңіліп, не қызыл жон қып жеңіп, 
ендігәрі беттеместей қылып, ұрып-жығып тынады. Киіктің 
асығындай шымыр, намысқор, ойын құмар, дос жанды, сенгіш, 
жайдары бала, аты – Аманкелді (Ғ.Мүсірепов). Бұл күрделі 
синтаксистік тұтастықтағы алғашқы екі сөйлем – ой қазығын 
білдіруші басқы бөлік болып табылады. Онда қара баланың 
тентектігі туралы айтылған. Одан кейінгі сөйлемдерде негізгі 
ойдың дамуын көрсетіп, сол баланың жүріс-тұрысы, тентек қы-
лықтары, айла-әрекеттері нақты түсіндіріліп, сипатталып бе-
ріледі. Бұл ортаңғы бөліктің алғашқы сөйлемдермен ол, бірақ, 
өйткені, ал сөздерінің әр сөйлемнің басында келуі арқылы 
тығыз байланысқа түсіп тұрғандығы байқалады. Соңғы сөй-
лемде ол қара баланың Аманкелді екені анықталып, ойдың аяқ-
талғандығын білдіреді, бұл – қорытушы бөлік болып табылады.
О.Бөкеевтің «Қар қызы» повесінде үш кейіпкердің әрқай-
сысының ойлары жеке-жеке күрделі синтаксистік тұтастықпен 
берілген: Қасаттанған қардың үстінде де, шикі таулардың 
ішінде, қар астында жатып, өткен шақтарын елестете ой-
лаған ойлары…» осындай синтаксистік құрылымдардан тұратын 
мәтінде жүзеге асады. Күрделі синтаксистік тұтастықтың тілдің 
синтаксистік құрылымын түрлендіруде, авторлық баяндаудың 
типтерін жетілдіруде, мәтіннің ұйымдасу ерекшеліктерін айқын-
дауда қызметі зор.

жүктеу/скачать 2,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: