Мазмұны Кіріспе І тарау. Алакөл ойысының геотектоникалық құрылысы. Жер бедері
Алакөл ауданының физикалық географиялық тұрғыдан зерттелу тарихы
жүктеу/скачать 271,5 Kb.
|
| Алакөл ауданының физикалық географиялық тұрғыдан зерттелу тарихы. XX ғасырдың бірінші жартысына дейін Алакөл ауданының табиғатын физикалық географиялық тұрғыдан зерттеу баяу жүргізілді. Аймақтың табиғат жағдайы туралы алғашқы деректерді орта ғасырдағы саудагерлер жинады. Ол деректердің көбі толық емес әрі жүріп өткен бағыттарына ғана сипаттама берумен ғана шектеледі. Қазақстанның патшалық Ресейге қосылуына байланысты аймақтық табиғат жағдайлары мен байлықтарын зерттеу мәселелері қолға алына бастады.
Алакөл ауданының жер бедерін, геологиялық құрылысын оқып үйрену пайдалы қазбаларды іздестіру мен тікелей байланысты жүргізілген зерттеулерді Қазан төңкерісіне дейінгі және Кеңестік деп екі кезеңге бөліп қарастыруға болады.[1] Қазан төңкерісіне дейінгі кезең 1700-1917 жылдар аралықтарын қамтиды. Алакөл ауданының табиғаты туралы Патшалық Ресейдегі алғашқы жазба деректер XVIII ғасырдың басын мен 1840 -1841 жылдар аралығында Алакөл ойысы мен Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігінің табиғатын географиялық тұрғыдан оқыр үйрену ісін белгілі орыс геоботанигі Александр Шнерк қолға алды. Ол Балқаш-Алакөл алабының табиғатын зерттеп, Жетісу Алатауы мен Аралтөбенің Флорасы жөнінде көптеген құнды деректер жинады. 1841-1842 жылдары аралығында Г.С. Корелин Тарбағатай мен Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігіне саяхат жасап, аймақтың табиғатына физикалық-географиялық сипаттама берді. Ол өсімдіктер жамылғысын жанжақты зерттеп , түр құрамын анықтады. 1855-1858 жылдар аралығында Ш.Ш. Уалиханов Жетісу мен Қашқарияға саяхатының барысында алғаш рет Балқаш пен Алакөл ертеректе бір көл болған деген болжам айтты. Ол өз ойын көктемде еріген қар, жаңбыр суымен толығып, аумағы артқанда екі көл бір-бірімен қосылатынын дәлелдей келе олардың араларын жазда кеуіп қалатын сорлар бөліп жатқаны арқылы дәлелдейді. Шыңғысұлы Шоқан Уалиханов Алакөл ойысы мен Жетісу Алатауының флорасымен фаунасына сипаттама бере отырып тау беткейлеріндегі биіктік белдеулерінің байқалатыны жөнінде өз пікірін айтып сол кезеңдегі ғалымның жетістіктеріне сай үш белдеуге бөлді. Олар: Таулы, жартылай таулы және жазық белдеу. 1866 жылы А.Голубев Алакөл, Ұялы, Сасықкөл, Жалаңашкөл жағалауына саяхат жасады. Ол өз еңбегінде Алакөл жүйесіндегі көлдерге физикалық-географиялық сипаттама берді. 1871 жылы Матусовский Жоңғарияның шекаралас ауданы арқылы Зайсаннан Манасқа дейін Бағыттық кескіндеу жұмыстарын жүргізді. Ол өзен бөліктеріне Тарбағатайдың оңтүстік беткейі мен Еміл, Ырғайты, Жаманты, Тентек өзенінің салалары жөнінде қысқаша деректер берген. Тентек Жаманты,Ырғайты өзендері бастау алатын Жетісу Алатауының солтүстік-орталық жотасының шығыс бөлігін алғашқы зерттеу жұмыстары ХІХ ғасырдың екінші жартысында И.В. Мушкетов (1874), Г.Д.Романов (1879) және Р.Закржевсктердің (1892) аумақтың жекелеген бөліктеріне маршруттық зерттеу сапарларын жасағаннан кейін басталды. И.В.Мушкетовтың еңбегінде бірінші рет Жетісу Алатауының аса ежелгі құрылымы-гнейсті метаморфтық қабаты мен кристаллды тақтатастары мен бірқатар пайдалы қазбалардың пайда болуы ( темір, мыс, қорғасын) туралы қысқаша сипаттама берілді. /6/ 1874-1890 жылдар аралығында Түркістанға белгілі геолог И.В. Мушкетов саяхат жасады. Алты жылға созылған ғылыми экспедицияның нәтижесінде жинақталған нақты заттай дерек көздері Орта Азияның табиғаты жөніндегі маңызды деректер „Түркістан” атты іргелі еңбегіне негіз болды. Түркістан түсінігіне И.В.Мушкетов „Түркістан” немесе „Түркістан алабы“ Солтүстігінде Шыңғыстау мен Арал Ертіс суайрығының, батысында Мұғалжар мен Үстірттің шығысында Тарбағатайдың, оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында Памир, Тянь-Шань, Жетісу Алатауының аралығындағы Азия құрлығының ірі бөлігін алып жатқан аймақ” деген анықтама береді. [2] 1878-1879 жылдар аралығында И.В.Мушкетовтың экспедициясының құрамында болған Т.Р.Романовский Түркістанның геологиялық картасын құруға қажетті материал жинаумен айналысты. Сол жылдар арлығында 1886 және 1893 жылдары Закржевский топограф Богданов пен бірге Еміл өзенінің аңғары мен Барлық жотасының таулы бөлігінің көзмөлшері кескіндеу жұмыстарын жүргізді. Жүргізген бақылауларының нәтижелеріне сүйеніп “Барлық таулы өлкесінің қысқаша очерктері” еңбегін жазды. 1892 жылы Р.Заваржевский Алакөл ойысы мен Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігін тағы зерттеді. Зерттеу нәтижесінде аймақтың геологиялық-геоморфологиялық тұрғыдан аса көрнекті ғалым В.А. Обручев зерттеді. Ол аталған ойыстағы лесстің түзілуінің эолдық ғылыми болжамын ұсынды. Ғалым өзінің шекаралық „Жоңғария“ атты еңбегінде тұрақты түрде түзілген шаң-тозаңның негізгі көзі Алакөл мен Балқаш, Жалаңашкөлдің аралықтарындағы Қарақұм, Сарықұм,сияқты сусымалы, төбелі құм шағылдар екенін атап көрсетті. Солтүстік-батыс желдері құм шағылдардан көтерілген ұсақ шаң-тозаңдардың оңтүстік-шығысындағы Барлық тауының етегіне шөктіріп лесс түзілген деген ой қорытындысын шығарады. Ол Барлық пен Шолақ тауларының аралығын бөліп тұрған Жіңішке көнтағай қолатын, Жоңғар қақпасы деп атауды ұсынды.[3] В.А.Обручевтің 1907, 1914, 1940 жылдар аралығында жүргізген экспедициялық зерттеулері нәтижесінде Алакөл ойысы мен оған шектесетін Тарбағатай, Барлық-Майлы, Жетісу Алатауының геологиялық-геоморфологиялық құрылысының ерекшеліктерін анықтады. Ол ойыстың жербедерінің қалыптасуында мезозой құрылымдарының дамуы мен кайназой эрасындағы жаңа (Бірмағамбетов. Қазақстанның физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелуі. Алматы: Рауан 2004. 55-57б) тектоникалық қозғалыстарының нәтижесінде жүрген тік бағыттағы көтерілулер мен үзілмелі бұзылыстардың ерекше рөл атқарғаны жөнінде жан-жақты түсінік береді. Алакөл ойысының геотектоникалық құрылысын зерттеу нәтижесінде мезозой мен кайназойдағы тектоникалық үрдістерді сағылулар мен созылулардың күресінің барысында алғашқысы басым болатынын айғақтайтын пульсациялық теориясын ұсынды. Бағыттық сипат алғанына қарамастан В.А.Обручевтің көптеген ой қорытындылары әлікүнге дейін өзінің маңызын жоғалтқан жоқ. Ол геологиялық құрылысының ұқсастығын ескеріп Барлық-Майлы таулары Жетісу Алатауының жалғасы деп санады. Жоңғар техтоникалық жарығының бойындағы Жоңғар қақпасы Жетісу Алатауын Барлық-Майлы тауларынан бөліп тұрған опырылмалы ойыс екені жөнінде дұрыс түсінік берді. 1904 жылы Алакөл ойысының шығыс бөлігіне В. В. Сапожников экспедициясы зерттеулер жүргізді. Зерттеулердің нәтижесінде ойыспен шектесетін тау жүйелерінің орографиясы, өзен торлары мен жүріп өткен жолына қысқаша сипаттама берген «Жетісу очерктері» атты еңбегін жазды. Өз еңбегінде ғалым Алакөлдің оңтүстік бөлігінде оңтүстік- батыстан солтүстік -шығысқа бағытталып созылып жатқан табиғи бөгеті болғаны жөнінде қызықты дерек келтірді. Оның ұзындығы 15 верст екі 20-100 саженге жеткен. Ұзын бөгет Лепсі мен Барлық -Арасынды, Бақтыны байланыстыратын төте жол болды. 12-15 жыл бұрын бөгет біртіндеп бұзыла бастады деп жазды. (В.А.Обручев. Пограничная Джунгария. І. ІІІ. Вып. –М. 1940. 50-60б.) 1906 жылы А.К.Мейстер Тентек және Лепсі өзендерінің алаптарының төменгі таскөмір кезеңіне жататын фаунаны және таскөмірдің пайда болуын анықтады. 1906-1910 жылдар аралығында Жетісу Алатауының солтүстік бөлігін В.А.Обручев (1915) зерттеу жүргізді. Оның еңбегі Жетісу Алатауының кеңестік бөлігінің геологиялық құрылысының ерекшелігін және жер бедерінің қалыптасуы туралы дұрыс түсінік қалыптастыруға көп мүмкіндік туғызды. 1916 жылы Н.Г.Кассин басқарған (1927), П.А.Грюша, М.Ф.Крутиков, В.А.Николаев, К.Б.Терлец және А.А.Шильниковтардың атқарған еңбектері, Жетісу Алатауының солтүстік бөлігінің тектоникасын, осы аумақтың палеогеографиясын зерттеді. Ұлы Қазан революциясынан кейін Жетісу Алатауының солтүстік-орталық жотасының геологиялық зерттелуі Түрксібті салумен байланысты болды. С.В. Калесник (1933) Жетісу Алатауының Солтүстік жотасынан, Ырғайты, Жаманты өзендерінің бастауларынан гнейстер мен гранитті-гнейстерді анықтап, сипаттама берді. Ф.А. Макаренко (1936) ортатентек Көксуат өзендерінің алабынан жоғарғы силур фаунасын анықтады және жоғарғы силур кезеңінің конгломератынан (жұмыртас) малтатас гнейстерінің жұмырланғанын кездестірді./7/. 1927 жылы Жетісу Алатауының солтүстік беткейінде Н.Н.Горностаевтің экспедициясы жұмыс істеді. Зерттеу жұмыстарының нәтижелеріне талдау жасай келе, аймақта Кайназой эрасының неоген-төрттік дәуірлеріндегі неотектоникалық қозғалысынан соң екі мұзбасу жүргені жөнінде қорытынды шығарды. Ежелгі төрттік мұзбасуларының аралық кезеңінде жабын және жартылай жабын мұздықтардың қарқынды еруінің нәтижесінде Алакөл ойысындағы қалыңдығы бірнеше жүз метрге жететін моренналы жыныстардан тұратын зандрлы жазықтар түзілгендігі жөнінде өзінің ғылыми болжамын ұсынды. Ол Балқаш-Алакөл ойысының қазіргі бедері Текелі (Вюрм) мұзбасуларының қалың моренналы шөгінділерінің өңдеуі нәтижесінде түзілді деп есептеді. Н.Н.Горнастаевтің пікір бойынша Текелі мұзбасуынан соң Балқаш-Алакөл ойысы Арал-Каспий алабына қарай ашылатын ауқымды өзен аңғары болған. 1929-1931 жылдардың аралығында Жетісу Алатауының Солтүстік беткейімен Алакөл ойысының батыс бөлігінде С.В.Калесник геологиялық-геоморфологиялық кескіндеу жұмыстарын жүгізді. Олар Алакөл ойысындағы палеогеннің қызыл түсті сазды жыныстарын зерттеді. Алакөл плитасына жататын бұл қызыл түсті саздар негізінен карбонатты гипсті жыныстардың қатарына жататынын анықтады. Төртік дәуірдің сусымалы ұсақ құмды, сазды, моренналы шөгінділеріне сипаттама берді. Жаңа тектоникалық қозғалыстарға баса назар аударған ғалым экспедициялық зерттеу нәтижесінде төрттік дәуірдің шөгінділердің жарып жатқан бірнеше тектоникалық жарықтарды анықтады. КСРО Геология комитетінің Жерасты сулары бөлімінің қауылысына сай 1931 жылы Б.К.Терлецкийдің экспедициясы Солтүстік Жетісуда гидрогеологиялық барлау жұмыстарын жүргізді. Барлау жұмыстары нәтижесінде Алакөл ойысына қысқаша физикалық – географиялық сипаттама берді. Автор Балқаш – Алакөл ойыстарының тектоникалық құрылысы мәселелеріне баса назар аударып, ойыстан дизьюктивтік дислонацияның басым екенін атап өтті. Терлецкий Балқаш-Алакөл ойысын қоршап жатқан тау жүйелерінің барлығын геотектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде тік бағытта көтерілген баспалдақ тәрізді төбесі текшелі орқаш таулар Жалаңашкөл, Алакөл, Сасықкөл, көлдерінің Орталық бөлігіндегі опырмалы ойыс деген қорытындыға келді. 1933-1934 жылдар аралығында Алакөл ойысының солтүстік шығыс бөлігінде Е.Д.Шлигиннің жетекшілігімен геологиялық топ жұмыс істеді. Геологиялық барлау жұмыстарының барысында жинақталған нақты материялдарға талдау жасай отырып Алакөл ойысы мұнайлы ауданның қатарына шығарды. Е.Д.Шлыгиннің тобы алғаш рет Алакөл ойысының солтүстік-шығыс бөлігінің 1:50000 масштабты геологиялық және геоморфолгиялық картасы құрды. Зерттеу жұмыстарын қорыта келе Е.Д.Шлыгин Алакөл ойысының Солтүстік шығыс бөлігін төменде көрсетілген төрт геоморфологиялық провинцияға бөледі. Олар: Ұсақ таулы. Арасан таулы үстірті. Жетісу Алатауының тауалды бөлігі. Ежелгі эолдық аккумляция Ғалым өз картасында аталған аумақты провинциялар тармағына бөліп, пайда болуы жағынан бір-бірінен айырмашылығы бар жер бедерінің геоморфолгиялық типтерін ашып көрсетеді. Сонымен қатар ол қалдық таулар, тектоникалық кемерлер, ежелгі жағалаулардың кемерлерін қосымша шартты белгілермен көрсетеді. Б.К.Терлецкий (1934) ортадевондық фаунаны анықтады және Нұрбай, Қызылталөзендерінің аңғарларындағы құмтасты - тақтатасты қабатты девон кезеңіне жатқызды. 1934-1935 жылдары А.К.Жерденко, С.Н.Колова және С.С.Ларканың басшылығымен Жетісу жотасының шығыс бөлігіне зерттеу-кескіндеу жұмыстары жүргізілді. 1940 жылы М.М.Юдичевтің «Жоңғар Алатауы» атты монографиясы жарияланды. Бұл еңбегінде автор сол кезеңдегі шөгінділер туралы материалды да енгізді және стратиграфияға, тектоникаға, вулканизмге, ауданның жалпы тарихи даму заңдылығына нақты сипаттама берді, сондай-ақ генезистік пайда болу және кейінгі геологиялық зерттеу жұмыстары туралы да айтты. 1936 жылы қазақ геология тобы Б.А.Афанасвевтің жетекшелігімен Алакөл ойысының оңтүстік-шығыс бөлігіне экспедиция ұйымдастырып, Юра дәуірінің көмірлі қабатына барлау жұмыстарын жүргізеді. Геологиялық барлау жұмыстарының нәтижесінде Б.А.Афанасевев Алакөл ойысының тектоникалық құрылысының сызбасын жасады. Оның ойынша Алакөл ойысы бірнеше тектоникалық жарықтардан тұратын ерекше терең Синиклиза болып табылады. Автор тасты өзеннің жайылма үсті текшелері мен Алакөлдің оңтүстік шығыс жағалауларына сипаттама берді. Афанасьевтің қорытындысы бойынша қазіргі жалаңашкөл көміралабының соншалықты практикалық маңызы жоқ болды. 1940 жылы М.М.Юдичев Жетісу Алатауының геологиялық құрылысына арналған зерттеулерінде меридианальды бағыттағы тангецианальды сығысудың (қысудың) әсерінен субендік бағытта созылған негізгі жоталар тізбегін солтүстік-шығысында Алакөл ойысы орналасқан жоңғар тектоникалық жарығы көлбеу қиып өтеді деген қорытынды шығарды. 1945 жылдан бүгінгі таңға дейінгілерде Балқаш-Алакөл ойыстарында орта және ұзақ масштабты геологиялық кескіндулермен геофизикалық зерттеу жұмыстарын жүргізу басым болды. 1945 жылы Жоңғар қақпасының маңындағы Барлық тауының етегінде М.И.Жаймин мен В.Ф.Қажыбаевтың басшылығымен Юра жасындағы Жалаңаш көл көмір алабы ашылып 800 метрге дейінгі тереңдікте терең бұрғылау жұмыстары жүргізілді. 1945-1980 жылдар аралығында жүргізілген зерттеу жұмыстарына А.А.Алексеев, И.А.Афоничев, В.А.Буш, О.А.Барзаковский, басқа да танымал геологтар қатысты. Соңғы 10-30 жылда Алакөл ойысында Оңтүстік Қазақстан геологиялық басқармасы геологиялық барлау-кескіндеу жұмыстарын жүргізді. И.А.Афоничев, Б.А.Буш және Н.И.Филатова сынды ғалым-геологтар Жоңғар Алатауы мен Балқаш-Алакөл ойысының геологиялық құрылысына жүргізген зерттеулерін жинақтап бірқатар ғылыми еңбектерін басып шығарды. Ұзақ жылдар жүргізген зерттеулердің нәтижесінде қазіргі геотектоникалық құрылысы жөніндегі ғылыми түсініктер қалыптасты. 1949 жылы Алакөл ойысының Солтүстік және Шығыс бөлігіндегі К.В.Курдюков пен И.М.Смеловскийдің басқарумен бүкіл одақтың аэрологиялық тірестің Балқаш маңы экспедициясы жұмыс істеді. Экспедицияның жұмысының нәтижесінде ауданның 50000 масштабты геологиялық картасы жасалды. 1950-1960 жылдары Жоңғар тектоникалық жарығының құрылысы мен оның Вари қатпарлы құрылымын қалыптастырудағы рольі жөніндегі әртүрлі ғылыми қөзқарас қалыптасты. 1956 жылы қазақ КСР жергілікті өнеркәсіп министірлгі Жалаңаш көл көмір кенінің қорын бағалап жаңа болашағы зор кенорындарын табу мақсатында геологиялық барлау тобын жіберді. Ізденіс жұмысының нәтижесінде 1980 жылдары Жалаңаш көл кен орында ашық әдіспен көмір өндіру ісі қолға алынды. Понтелеев, Мойсеенко, сикицин 1957: Ренгаретен 1958, Афоничев, 1960, 1967 сынды ғалымдар Жоңғар тектоникалық жарығын Вари тектоникалық аймағын палеозой ұзақ уақыт бойы шектеп тұрды деп санады. Филатова Буш басқа да геологтар Жетісу Алатауының Солтүстік шығысын көлбей өтетін Жоңғар тектоникалық шарығы жоғарғы палеозойда пайда болды деп есептейді. Ұлы Отан соғысы жылдары полиметалл және сирек кездесетін металлдардың кен орындарын зерттеу Жетісу жотасының барлық бөлігінде жүргізілді. Оңтүстік жотада А.С.Осипов Солтүстікке - Н.М.Колпаков пен Е.В.Орлов (1941), П.П.Зотов (1941), Г.Н.Ионова (1945) зерттеу жұмыстарын жүргізді. 1951-1955 жылдары Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігінде А.И.Семенов пен Г.В.Нехорошев жұмыс істеді. Олар жоғарғы полеозой стратиграфиялық схемасын толықтырды және аумақтың тектоникасы мен пайдалы қазбаларын зерттеді. 1953-1956 жылдары Н.А.Афаничев пен А.Е. Савичев (1958)ЖетісуАлатауының солтүстік-шығыс бөлігінің жалпы стратиграфиялық сызбасын жасады, құрылымдық-фацияльды зоналар мен зона тармақтарына бөлді. Л.К.Диденко-Кислицина, Е.П.Кислицин Жаманты-Тентек өзендерінің алабында (1965-198о) кайназой түзілімін бөлді және Жетісу Алатауының қазіргі тектоникалық құрылысын, жер бедерінің қалыптасуын зерттеді. Алакөл ойысы мен Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігінің жербедерінің қалыптасу заңдылықтырын зерттеуге 1960-1990 жылдардың аралығында белгілі ғалым Л.К.Диденко зор үлес қосты. Ол неоген-төрттік дәуірлерде жүрген неотектоникалық қозғалыстардың Жетісу Алатауы мен Алакөл ойысының қазіргі жер бедерін қалыптастырудағы алатын орынын жан-жақты зерттеді. жүктеу/скачать 271,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|