Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

(Қысқаша очерк)

Тіл қаттауларының ішінде сыртқы, яғни экстра лингвистикалық 

деп аталатын факторлардың әсеріне ұшырағыш, өзгерімпазы – сөздік 

(лексика) саласы. Әрине, лексика қаттауының сол тілдің өзінің табиғи 

даму заңдылықтарына қарай, яғни ішкі лингвистикалық өзгерісі де 

болып  жататыны  белгілі.  Бұлардың  екеуін  де  диахрондық  лекси-

кология  деген  ғылым  саласы  зерттейді.  Бұл  өзгерістердің  ішінде 

жиі ұшырайтыны –сөз мағынасының өзгерісі, атап айтқанда, сөздің 

алғашқы мағынасының ұмыт болып, не қолданыстан шығып қалуы, не 

жаңа ұғым атауына айналуы, я болмаса қарама-қарсы мағыналарға ие 

болуы, сондай-ақ сөз мағынасының кеңеюі, тарылуы, сол мағынаны 

айқындай түсетін қосалқы элементтерді қабылдап қолданылуы, көне 

мағынаның  тұрақты  сөз  тіркесі  құрамында  ғана  сақталуы  т.т.  осы 

сияқты құбылыстарды тіл білімінің т а р и х и (диахрондық) лексико-

логия тарауының тарихи семасиология бөлімі қарастырады.

Лексика қаттауына тек жеке сөздер емес, тұрақты сөз тіркестері 

–  фразеологизмдер  де  жатады.  Сондықтан  фразеологизмдердің 

мағыналық  өзгерістерін  зерттеу  де  жоғарыда  аталған  ғылым  сала- 

ларының үлесіне тиеді.

Сөздің қолданылу тарихын зерттеу сол сөздер білдіретін объек- 

тілердің (заттардың, ұғымдардың) тарихын бақылаумен байланысты-

рыла жүргізіледі. Бұл таным тілді иемденуші халықтың этникалық, 

азаматтың тарихымен ұштасады.

Сөздердің  қолданылу  тарихын  әңгімелеу  дегеніміз  –  олардың 

мағыналарының қозғалысына (эволюциясына) үңілу болып шығады. 

Сөз мағынасының эволюциясы тек дамудан, яғни жақсара түсу сипа-

тында ілгері жылжудан тұрмайды, сонымен қатар сөз мағынасының 

күңгірттенуі  не  мүлде  ұмытылуы,  ауысуы,  кеңеюі,  тарылуы  т.т. 

құбылыстар да сөз табиғатының қозғалысын танытады.

Біз бұл өте шағын очеркте қазақ тілінің тарихи лексикологиясының, 

оның ішінде тарихи семасиологиясының жүйелі түрдегі толық курсын 

ұсынғалы отырған жоқпыз. Бұл жұмыс өз алдына арнайы зерттеуді 

қажет етеді. Және бұндай курсты жазу үшін талданатын материалдар 

молынан қамтылып, әр қырынан (әр аспектіден) әңгіме болуы тиіс. 

Бұл жерде біз жоғарыда түсіндірме сөздік түрінде ұсынылған талдау- 

лардан шығатын кейбір түйіндермен таныстырмақпыз. Ол түйіндер 

жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде қазақ тілінің 

тарихи  лексикологиясынан  лекция  оқитын  оқытушылар  мен  осы  

183

курсты  өтетін  студенттерге  көмекші  құрал  болар  деп  ойлаймыз.  

Әсіресе, осы кітаптаты талдаулар диахрондық лексикология курсы- 

ның дайын иллюстративтік материалы болары хақ.

Қазақ  тілінің  сөздік  қазынасының  қазіргі  және  бұдан  бұрынғы, 

яғни тіпті ертеректегі және «күні кешегі» – XV-XIX ғасырлардағы күй-

қалпын:  жеке  сөздердің  мағыналарын,  қолданылу  ерекшеліктерін, 

ескіріп, жаңаруын, тұлғалық көрінісін таныға-білуде біздің жоғары- 

дағы талдауларымыз мынадай ой-түйіндерге алып келеді.

§1. Қазіргі қазақ тілінің сөздік құрамында көне түркі заманынан 

сақталып келген, бірақ бұл күнде жеке тұрып, сол көне мағынасында 

қолданылмайтын  бір  алуан  сөздер  бары  байқалады.  Ол  сөздер 

негізінен тұрақты тіркестер (фразеологизмдер мен қос сөздер) және 

лексикалық тіркестердің (күрделі есімдер мен күрделі етістіктердің) 

құрамында  қолданылады.  Сондай-ақ  олар  кейбір  жеке  сөздердің 

этимоны, яғни мағыналық және тұлғалық түптамыры болып келеді. 

Бұған мысал ретінде аты шулы деген тіркесті алуға болады. Мұның 

екінші сыңары (компоненті) – шулы «даңқ, атақ, даңқты, атақты» де-

ген мағынадағы көне түркілік чау сөзі. Студенттер мен оқытушыларға 

көне түркі тілдерінде ч дыбысымен келетін сөздердің қазіргі қазақ 

тілінде  ш  дыбысымен  айтылатындығы  тарихи  фонетика  курсынан 

таныс:  сонда  бұл  сөз  сыртқы  тұлғасы  жағынан  былайша  келген: 

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: