Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ШЫР БІТУ.
- ІРКЕС-ТІРКЕС.
| ШЫМ-ШЫТЫРЫҚ. Шым деген тұлғаның және бір қолданысы
көңіл аудартады, ол – шым толы, шым-шытырық дегендегі мағынасы. Мұндағы шым (чым) тұлғасының көне қолданыстағы 3-мағынасы (қызметі) – сөз алды күшейткіш шылау. Мысалы, Қашқари сөздігінде чым йиг ет – мүлде шикі ет, чым өл тон – әбден су болған киім (ДС, 146-бет) дегенді білдірген екен. Бұл жерде шым батып кетті дегендегі шым сөзінен «мүлде, әбден» деген мағынаны көруге болады. Мүмкін, бұл шым қазіргі қолданыстағы тым (өте, аса) сөзіне жақын келер ме екен: шым толы ~ тым толы ~ аса толы; шым- шытырық ~ тым
сияқты. Бұл – әзірше, жорамалымыз. Мұны таза этимологиялық талдаулар шешіп бере алады. Қазіргі қазақ тілінде шым тұлғасымен
181 келген тіркестерде бұл сөз «өте, аса, тым» деген мағынаны анық көрсетеді: шым батып кетті, шым толы, шым-шытырық бірақ шым тұлғасы осы қызметте кез келген сөзбен тіркесе алмайды, мысалы, өте үлкен, аса қызық, тым мықты деген тіркестерді шым үлкен, шым
сірә, дыбыс алмасуының нәтижесінде шым тұлғасынан пайда болған болуы мүмкін. Демек, шым тұлғасының тым варианты бұл күнде ак- тив: тым үлкен, тым қызық, тым мықты деп айта беруге болады Шым сөзі үстеу ретінде (тым, өте, аса) сияқты бүгінгі сөздіктерде тіркелмеген. Бұл да шым тұлғасының көнелігін, актив қолданыстан шығып, тек фразеологизмдер мен қос сөздер құрамында сақталып қалғанын көрсетеді. ШЫР БІТУ. Бұл тіркестің беретін мағынасы түсінікті: ол – «семірді, ет алды, қоңданды». Түсіндірме сөздікте шыр сөзінің үш түрлі мағынасы көрсетілген, солардың бірі – «нәр, маңыз» және «әл, қуат, күш» деп берілген. Шыр сөзінің түптөркінін қуаласақ, ол көне түркілерде «май, еттің майы» дегенді білдірген екен (ДС, 146). Сонда
тіркес құрамында сақталып қалған. Бұл іспеттес құбылыс қазіргі қазақ тілінде аз кездеспейді.
ол – тірке- етістігімен түбірлес сөз. Бұл етістіктен жасалған тіркес тұлғасы «қатарласқан тізбек» мағынасында және «жалғас, қатар» деген есім ұғымында қолданылады. Ал іркес-тіркес дегендегі іркес сөзінің түбірін ірік- «бөгеу, тежеу, тоқтату, ішіне бүгу, жасыру» етістігі деп тануға келмейді. Сірә, бұл көне түркі тілдерінде қолданылған «керуен» мағынасындағы арқыш-теркіш сөзінің «қазақшасы» болу керек. Арқыш сөзінің жеке тұрғандағы бір мағынасы – «керуен» (ол да «қатарланған көліктер тізбегі»). Осы «керуен» мағынасындағы арқыш-теркіш тұлғасы қазақ тіліне іркес-тіркес болып көшкен болар деп топшылаймыз. |