Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
-жа (қазіргі монғол тілінде -з, -за, -зо
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Сөздер сөйлейді
- Бұл бет үшін навигация:
- -з, -за, -зо
| -жа (қазіргі монғол тілінде -з, -за, -зо) жұрнағы жалғанып жасалған
сөз деп табады да ол түркі тілдеріне XIII ғасырларда монғол шапқыншылықтары кезінде енген деген Э.В.Севортянның болжамын қостайды. Бұл түлғаның монғолдық екенін зерттеуші оның морфемдік құрамына, яғни «табу, алу, жаулап алу» мағынасындағы монғолдың
194 көне түркілік бол-/бул- етістігінің бар болғандығына қарамастан, мұндағы басқы дыбыстың (б-ның) түсіп қалуы фонетикалық заң- дылыққа сай келмейтіндіктен, ол- деген түбір морфема түркілік емес, монғолдық деп дәлелдейді. Ал жұрнақтың қазіргідей -з, -за, -зо түрінде келмей, -жа түрінде жалғануы бұл сөздің монғол тілдерінде орта ғасырларда осы тұлғада қолданылғандығын және оның түркі тілдеріне сол кезеңдерде (XIII ғасырларда) енгендігін көрсетеді дейді 4
§9. Төркін тілдегі бірнеше мағынасы бар кірме сөздер екінші тілге көбінесе бір мағынасымен енеді, бірақ кейде екі-үш мағынасымен де, олардың ішінде ауыспалы мағынасын алып енетіндері де бола- ды. Мысалы, майдан сөзі – парсы тілінде (оған араб тілінен кірген деп танылады) екі мағынасы бар сөз: «1) көкорай шалғын жер, көгал, 2) алаң, ұрыс алаңы». Осы екі мағынаның екеуі де қазақ тілінде күні кешеге дейін қолданылған (өліп бара жатқан Төлегеннің аспандағы алты қазға: «Қонар болсаң, жануар, міне майдан, міне саз» деген қоштасу сөздерін еске алсақ, мұндағы майдан сөзі «көгал, көкорай шалғын жер» дегенді білдіреді). Тілімізде ілгеріректе сұм, сұмырай сөздері парсы тіліндегі «жетім қалған немесе жақынынан айырылған бақытсыз, сормаңдай» деген мағынасымен еніп, қолданылғанын көрсеттік. Кейін келе сөз мағынасы өзгеріп, «залым, қу» деген сияқты жағымсыз сипатты білдіретін сөзге айналған. Бұл күнде жетім бала- ны немесе аға-інісінен, баласынан айырылған адамды сұм, сұмырай деп атамаймыз, ал ауыз әдебиеті үлгілері мен XIX ғасырларға дейінгі ақын-жыраулар бұл сөзді тек «сормаңдай, бақытсыз» мағынасында қолданған. Қазақ лексикасы тарихында кірме сөздердің тек қана ауыспа- лы мағынасын не мағыналарын пайдаланып, тұрақты тіркес жасау құбылысы да орын алады. Мысалы, дес бермеу (беру) етістігінің мәнді сыңары дес – парсының даст сөзі. Бұл сөздің парсы тіліндегі негізгі мағыналары: «1) қол, 2) жақ, 3) орын» дегендер болғанымен, қазақ тілінде оның ауыспалы көп мағынасының бірі – «күш, билік», «артықшылық» деген ұғымы қабылданған, сонда дес бермеу – «бой бермеу, күш бермеу, өзінен күшін асырмау». Абай: қазақта қара сөзге дес бермедім дегенде, сөзге яғни ше- шендікке; ақындыққа келгенде ешкімді өзімнен асырмадым, ешкімге бой бермедім дегенді айтып тұр.
ақын-жырауларының тілін талдағанда, сөз мағынасының өзгеру 4 Рассадин В.И. О роли монгольских языков в этимологизации тюрксих лексем // Проблемы этимологии тюрксих языков. - Алма-Ата, 1990. 195 процесін жақсы байқаймыз. Айталық, бұған жетім, жесір сөздерінің осы күнгі мағыналарымен қатар «құл» (ұрыста қолға түскен және сатып алған немесе өзге жолдармен келген) дегенді білдіреді. жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|