Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Сөздер сөйлейді
| Бедеу ат. Бір қарағанда, логикаға қайшы (алогичный) тіркес
сияқты көрінеді. Өйткені бүгінде біз бедеу деген сөздің қазіргі бір мағынасын ғана білеміз де оған сай келмейтін қолданыстарды кейде осындай бірліктерді сөздікке енгізген зерттеушілерді «масқаралап», кекеп-мұқап сынап жатамыз. Ал қазақтың орасан бай, ғаламат көрікті тілі бар ескі жырларын, әсіресе атақты батырлардың атымен келетін эпостық шығармаларды оқыған, оның сөз кестесіне бір сәт назар аударған зерделі адам бұлайша жаңылыспас болар еді. Қазақтың ба- тырлар жырларының барлығында дерлік бедеу ат, наз бедеу, бедеу-
Астыңдағы алтын тақ, Белдеудегі бедеу ат, Я менікі, я сенікі, – деп Алпамыс батыр қалмақ ханына сес көрсетеді. Бектер мінген бедеу ат Темірменен тағалар (Қамбар батыр). Айналайын Тарланым, Бектер мінген бедеудей («Ер Тарғын»). Ылғасыз болсын бедеу деп, Қулықтың сүтін еміздім («Қобыланды батыр»).
Адамның болмас естісі-ай, Қайда кетіп барасың, Қарағымның ешкісі-ай (Алпамыс батыр). Бедеу ат тіркесінің қолданыста болғанын бұдан жарты ғасырдай бұрын акад. І.Кеңесбаев «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» атты 256 еңбегінде нақты мысалымен көрсеткен болатын. Оның мағынасын «жүйрік ат» деп түсіндірген-ді. Және бұл тіркес бедеу бие, бедеу болу,
еді.
Ноғай тілінде бедеу жүйрік ат, ал «құлындамайтын, қысыр» деген мағынада бөде, бөдеу сөздері бар деп көрсетеді (Қазіргі ноғай-орыс тілінің сөздігі). К.К.Юдахин қырғыз тіліндегі бедөө сөзін «скаковой конь» (жүйрік ат) деп аудара отырып, «бұл сөз араб тілінен келген» деп көрсетеді. Қырғыз тілінде де мысал фольклорлық шығармадан келтірілген. Бедеу ат әзірбайжан тілінде де бар, ол арабы ат, яғни бәдәуилер (бедуиндер) шығарған, араб тұқымдас жылқы тұқымы деген де түсінік-танымдар бар. Қазақтың ескі өлең-жырларында мұндай жылқыны арабы ат деп атайды: Алаштан байтақ озбаса, Арабыдан ат сайлап мінбен-ді. Алп, алп, алп басқан, Арабы торым өзіңсің (Шалкиіз). Ал бедеу – араб сөзі болса, ол «жүйрік (ат)» мағынасында парсы мен түркі тілдерінде арабтан келген болып шығады.
қазақ тілдерінің білгір маманы Ислам Жеменей (Парсыша-қазақша және қазақша-парсыша сөздік. - Алматы: Санат, 1994. - 221-бет).
ат қана емес, тіпті бәйгі аты да емес, көбінесе хандар, бектер, батыр- лар мінетін сұлу, мықты ат, бағалы жылқы: Жібектей жалын төгілтіп, Ерні төмен салынған, Құйрығы гүлдей малынған. Күдері бел, күпшек сан
Темірменен тағалар («Қамбар батыр»). Наз бедеу деген тіркес – қазақ жырларында тұрақты поэтизм, мұнда наз – парсы сөзі, мағынасы – «грациозный». Демек, наз бедеу – сұлу ат. Қарағай менен бітер тал, Кімге келмес керімсал,
Бұлар ертедегі ноғайлы дәуірінен келе жатқан қолданыс болса керек. «Қарайдар мен Қызылгүл» деген ноғай жырының қазақша аудар- масында:
257 Бір бедеу ат мінгенім, Аруымды іздерге, – деген жолдар бар (Қарайдар мен Қызылгүл, 48-бет). Жыр мәтіні аударма болғанмен, ноғай тілі мен қазақ тілінің ұқсастығына қарай көп қолданыстар (жыр жолдары) түпнұсқадан сақталған деуге болады. Осы жырда: «бедеуден бедеу сайлап ат мінген» деген өлең жолдары да бар. Бедеу (ат) сөзінің «жүйрік ат,
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|