Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

қалсақ, әрбір қазақтың аузына:

Базарбайдың Төлеген, 

Ерте туған көбеген, – 

деген  «Қыз  Жібек»  жырындағы  жолдар  ілігеді.  Мұндағы  көбеген 

сөзін осы жырды бастырушылар «ерте туған қозы» деп түсіндіреді. 

Оған осы жырдың келесі бір жеріндегі:

Мен едім Базарбайдың Төлегені 

Қозының ерте туған көбегені, – 

деген жолдар да себеп болса керек.

ішінде  қойға,  қозыға  байланысты  болған,  ал  бірақ  жырларда  және 

ауызекі  тілдегі  қолданысында  көбеген  сөзі  «жас  бала,  балдырған» 

деген ұғымды береді. Өткен ғасырдағы қазақтың ауызекі сөйлеу тілі 

материалдарын  пайдаланған  Н.И.Ильмннский  өзінің  1861  жылғы 

сөздігінде:  көбеген  –  балдырған,  балақан  (дитя,  ребятушки)»  деп 

көрсетеді  де,  бұл  сөзді  көбінесе  балаларға  әжелері  айтады  дейді 

(Ильминский,  198).  Е.Жанпейісов  көбеген  сөзін  монғол  тіліндегі 

«бала, ұл» мағынасын білдіретін хобөгүн сөзімен төркіндес деп таба-

ды (Жанпейісов, 78).

Қобыландының әкесі:

Өлгенде көрген көбеген, 

Ел тілегін тілеген, – 

дейді.  Мұндағы  көбеген  деп  тұрғаны  да  –  «бала».  Бұл  сөз  «Қозы 

Көрпеш-Баян сұлу» жырында да бірнеше рет кездеседі. Қозы тазша 

болып келгенінде «азырақ сөйлессеңіз қайтер екен?» – деп алдынан 

қыздар жүгіріп шығады, сонда Қозы – «тазша қойшы»:

Аягөз қарамаймын терегіне, 

Қыз Баян үкі таққан желегіне. 

Қодар мен тоқсан алып тұрған шақта, 

дейді. Мұндағы көбеген сөзі «жас бала» деген мағынада келген.

105

Сөйтіп,  көбеген  «жас  бала,  буыны  қатпаған  балдырған»  деген 

сияқты ауыспалы мәнде де жұмсалған. Ауызекі тілде көбінесе қар- 

таң  әйелдер,  әжелер  жас  балаларын,  немерелерін  құлыным,  ботам 

дейтіні  сияқты,  көбегенім  деп  те  атағаны  байқалады.  Көркемсөз 

шеберлері бұл сөзді «бала» ұғымында жұмсайды. Сәбит Мұқановтан 

келтірілген:

Сонда дағы өлген жоқ, өсті Алтай 

Торсық шеке, ақ сазан көбеген боп,– 

деген  мысалда  осы  сөздік  түсіндіргендей,  «шыдамды,  төзімді, 

мықты»  деген  мағынаны  беріп  тұрған  жоқ,  «бала»  деген  ұғымды 

білдіріп тұр.

Көбеген сөзінің этимологиясын (түптөркінін) жасаған Ш. Сары- 

баев  бұл  сөздің  түбірі  көбе(н)  болуы  керек  дейді.  Көбе/көбей/көпе/

кепе деп қазақ тілінің әр жерінде ерте туған қозыны не басқа малдың 

төлін айтатынын көрсетеді, ал -ген кішірейткіш мағына беретін -қан/ 

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: