МӘлік ғабдуллин

ды.  Ж ы рларды д  окиғасы   халыктын.  түрмыс,  сзлтынан  туып  да- 
миды,  күрделі  әңгімелер  аңтылады.  Осыған  орай  біз  лиро-эпос- 
тьщ  кейбір  үлгілерін  м ы салға  а л а   тал д ап   кэрелік.
„ҚОЗЫ  ХВРП ЕШ -БА ЯН   «5ҮЛУ“   ЖЫРЫ
Лиро-эпос  жырларынын  ішінде  тақырыбы,  ақиғасы,  кұрылы- 
сы  жағыиан  чрекше  оры н  влатыны  жонс  х а л ы к   арасына  көп  та­
р а к а н ы — Қозы  Қдриеш  иен  Б аян   *сүлу  жайындағы  жыр.  Бүл 
жыр  бір-бірш е  ғаш ы к  болғац  екі  ж астьщ   өмірін  ғана  баяндаған 
да стан  емес.  Ол  сояы неи  к атар ,  қоғаы ды қ  мэні  бар  онгімелерді 
қамты ған,  халы қты қ  өткендегі  турмыс-салтьш   суреттеген  жыр.
«Қозы  Көргьеш — Ба я н  оулу»  жыры  тек  казак 
иариадттары. 
а Расында  туып,  к а за к   еліне  ғаиа  тараған  жыр 
емес.  Ол  ерте  кезд-е  бір-бірімен  қарьш-қатьшас 
ж асаған,  көщіп-қоныгг  көрщ ілес  болған,  тұ р м ы ссал ты ,  тіршілігі 
ұксас  к а за к ,  баш кұрт,  барабы н  татарлары ,  үйғыр,  -алтай  елде-- 
рінде  айтылып  жүрген  ж ы р.  А талған  халыктирдын  кайсысы 
болса  д а  бүл  жырды  өзінін  төл  ш ы ғариасы   дел  таниды.
Соиғы  кезде  «Козы  Кврпеш —  Б а я л   сүлу»  жыры  жайында 
біраз  еңбектер  ж азылды.  М.  Әуезо:з,  Қ.  Ж ум алиев,  Ы.  Дүйсен- 
баев,  Ә.  Қокы ратбаев  сияқты   ға льш д ар   бул  жырды  арнайы 
аерттеп,  онын,  қ а за қ т а   он  алты   варианты   барлығын  аныктады. 
Ж оне  де  олар  жырдын.  қааақ т ағы   варианттары н  башқүрт,  үй- 
ғыр,  барабьщ   татар л ар ы   арасы нда,  алтай  елдерінде  айтылатыи 
ацгімелерімеч  салы сты ра  зерттеді,  қандай  уксасгықтары,  айыр- 
машылыктары:  барлығын  көрсетті.
К а за к   арасында  айтылып,  ауызша  тар аған   «Қозы  Корпеш— 
Баян  сүлу»  жырынын,  он  алты  варианты   бар  дедік.  Оларды 
эсрттеген  ғальш дард ы ц  м аліметтеріне  К ар аган д а1,  бүл  жыр  ел 
арасынан  өткен  ғасырдың  бас  хеэіпде-ақ  ж іш а ла  бастаған.  Бул 
ретте  игілікті  ж умы стар  ж үргізген  орыс  галы м дары   болған.  Мэ- 
■сел-ен,  шығыс  әдебнеті  мен 
араб  тіілім  аерттеуші  орыс  ғальшы 
Саблуков  ж ырдыц  оір  варианты »  183D  ж ы лы   бұрынғы  Семен 
губерниясына  қарасты   К өкнектілік  Sip  ж ы раудан  жазып  алған. 
Омбыда,  губернатордыц  кеіісвсінде,  іс  ж үргізуш і  болып  істеген 
Ғ. 
Дербісәлин  1834  жылы  «Козы  Корпеш  — Б а ян   сүлудын»  бір 
үлгісш   хатқа  тусірген.  Бұрынғы  Аягөз  сырткы  округтік  прика- 
зының  тілм аш ы   Андрей  Ф ролов  деген  кі-сі 
1841  жылы  казак 
ақындарыиы н  айтуынан  ж ы рды ң  бір  нұскасы н  ж азы п  алган-
1856  ж ылы  Ш оқан  Уәлиханои  «Козы  Көрпеш  — Баян  сулу* 
жырын  атакты  Ж а н а к   ақы янан  естігешн  ж эн е  ж азы я  алғанык 
айтады 2.  Б ір а қ   ж ы рды ц  Ш оқан  ж а зу п   ал.ғш   бүл  варианты  аэ 
кезиіде  басна  ж үзін  кормегендіктен 
іэлі 
күнге  денін  ж үртдалы к- 
қ а   мзлім  болмай  келеді.
1  К а з а к   әд еб иетіи іа  тарихы ,  1  том ,  Sli-tS er,  Ы .  Д ү й с е н б а с в ,   «Түрмыс- 
ся л т  ж ы р л ар ы »   (о р к с   т іл ін д е ),  1955.
2  Ч.  В а л  и к  а и о в.  С очинения,  том   I,  стр.  2Q0,  1961.
2Ь2

б ^гер ісгср   д с   енгізед і,  К озы   меи  Б аян д ы   арман-муддесіііс  жет* 
■шіл,  о л т ір м е й   тір і  к а л д ы р а д ы .  М үиысы  Ж а н а к   ж ы ры на  косил* 
*'ан  ж а м а у   с и я қ т ы   дсйд і  М ухтар,
Ж ы р д ы ц   Ж а п а к   айтты  дей тік   н ар и а ігш   Ж а н ак ты ц   өз  аузы- 
омйс
,  Б еііо ен б ай   д егел   ж ы рш ы ны ң  лйтуынан  ж азы и  алынған. 
(Г>ейое.нбайдыц  аитуы нш а  ж ы рды ц  аягы   <*сы  д ел ігкш .)  Ж амзк* 
тап   Ш о қ з к   ж а зы ц   ал ға и   вар и ан т  олі  күнгс  таб м л гаи   емес.  Con- 
д ы қ та и ,  ж ы р д ы ц   Ж а н а қ   пари анты ка  бсргі  ақы н дар  кан д ай   вз* 
^ерістср  к о сқи иы н   а н ы қ т ау   киып.  Б ір а қ   та  бул  жоніндс  М ұхтар 
Оусзоп  іаюа  о р ы н д ы   пікір  айтады :  «Е л  а р а с ы ш   т а р а  гаи  Ж-аиак 
ж ы р ы іш ц   б ір   тү р ін д с   ө летін   К өсемсары   емес,  Қозы  Қөрпеш тік 
« зі,  о н д а   ж ы р  
а я ғ ы   к ай ғы л ы   халм сн  бітетін  еді,  ял  ж ырды ц 
к у я ііы ш п с н   а я к т а л у ы   Б ейоенбай  ақьпш ы ц  қосиасы,  өзгертуі  бо« 
л ы п   т а б ы л а д ы » ,— дейд і.  Б іздіциіс,  б ул дуры с  иікір.  Өйтюелі  жыр 
о к и ға с ы н ы ц   д а м у ы н а   қ а р а с а к ,  Қ о зы іш ц   ©лмсй  тір і  к ал у м   мүм- 
кіп   емес.  Д е м е к ,  б ергі  айтуш ы   акы н д ар   Ж а п а к   лариалты н  ви­
д е н   о згср тк е л ,
Ж а и а к   ж ы р л а г а н   «К озы   Кирпеш  — Б аяп   с у л у » - - исгізінде 
х л л ы қ т ы қ   ж ы р .  С ю ж ет  ку ры лы сы ,  окираиы  дамы туы   ж ағы иаи 
б о л сы н ,  к ө р к ем д ік -ш еб ер л ігі,  о б р а з  ж а са у   ж ағы н ал  
болсын, 
б у л — к ү р д е л і  ш м г а р м а .  М у нд а  д а   ж ы рды ц   басты   т а к ы р ы б ы — 
с с к і  о д ст-ғу р ы п ,  т у р м ы с-сал ттан   алы нады .  Ескі  ірушылдык»  Фс<> 
Д а л д ы қ   қ о ғ а м д а   туы п  б елгілі  п р ав о л ы қ   н о р м аға,  дасгүргс  ай- 
и а л ғ а н ,  з а ц   болы п   қ а л ы п т а с к а н   салтты ,  я п ш   ж астард ы   үйленді- 
р у   с ал т ьш ,  ж ы р д ы ц   б асты   тақы ры б ы   етсді.  Ж ы рды ц   қайсысм 
б о л с а   д а   б у л   с а л т қ а   к а р с ы л ы қ   б ілд іріп   ш енемейді,  к а й т а   они 
б ү з б а н   с а қ т а у   ж а гы п я   квціл  б э л е д ь   Ж а и а қ   ж ы ры нда  д а   осы 
м оти в  б а с т ы   оры н  а л ад ы .  К ар  а бай  м сн С ар ы б ай   т т :   туйісіп .куда 
б о л ы е а д ы ,  т у м а га н   б а л а л а р ы »   атасты ры н  қояды .  Муны  Ж а п а к  
т а б и ғ и   -нарос,  х а л ы к т ы ц   сал ты   о с ы   деп  түсж еді,  Сол  түсш іпи 
ж ы р ы н а   д о с а д ы .  К озы   ме»  Б а я л   арасы и дагы   м ах аб б ат,  сүшс* 
понш іл ік ті  д е   ж ы р   осы  с а л т к а   багы цды рады .  Ж л с т а р д и ц   ^ І 1' 
сысы  б о л с а   д а   б ул  с ал т гы   б узб ай,  оны  куптаура  т іп сіі  екеш ш п* 
о с к е р те д і  ж эм е  муны  о р ы н д а ға н   ж а с т а р   кіршігІ  ж о к   т а за   м ахаб- 
б а т к а   ие  б о л а д ы ,  ьш ты м агы   ж а р а с а д ы   дегеи  түйіи  ш ы гарады . 
К о зы   мен  Б а я н   ар ас ы н д а ғы   суйіспенш ілік,  м ах аб б ат  сепімдерш  
о с ы д а »   т у д ы р а д ы   ж э н е   о л а р д ы ц   қ айғы -к асір сткс  yutupayw   д а , 
ө л ім г е   д у ш а р   б олуы   д а   ескі  с ал тты   өэдсріис  п ары з  «те  ш ин 
п сй іл ім ен   б о р іл с   о р н н д а ға и д ы ғш іа и   дсп  көрсстеді.  Ал  К ар а о а н  
мем  К о д а р   ж а н ы к а   кслгсндс,  ж ы р   бул  «ексуй!  д с   у нам сы з  бейнс- 
д е   сур^ттсй д і.  Қ а р а б а й   сскі  с а л т к а   к арсы   шығып,  о а т а   бузады , 
уі»досіиеіі  т а н а д ы ,  ж а с т а р д м ц   аж л л ы н а   ссбеп  б о л а д и .  Соиысы 
үш іи   о л   ж ы р д а   ж ирон іш ті  бейнодс  сурсттслсді.  К о д ар   д а   сондаи* 
е с к іл ік   ж о л м е к   атасты р ы п   к о й ған   скі 
ж а ст ы ц   ар асы н а  п к ен  
бо л ы п   к а д а л а д ы ,  о зб ы р л ы к   ж аса й д ы .  С о н д и к тан   ж ы р д а  К одар 
д а   ж а у ы з д ы к   бейне  рстіігдс  алы нады .
Ж ы р д ы ц   и сгізгі  и лсясы   осы ндай  б о л а ту р са  д а,  ол  ccw   з а   *  i* 
н ы ң  о б ъ с к т н в т і  ш ы нды гы и  антпай  кете  алм айды .  I  уш ылдык.

ф еодалды қ  коғам да  ж астард ы ң  бас  еркі  болмағандығын,  олар 
өздерініц  суйген  адам ы на  қосылуы  ж олы нда  көптеген  бөгеттср- 
геұш ы рағанды ғы к ж а е н р а   алмайды .  Бұл  Ж а н а қ   айтқан жырдан 
д а   орын  адады .  Ж ы рды н  халы қты қ  силаты  д а  осы дан.квріиеді. 
Ж ы рды н  басты  идеясы  д а,  халы ктвщ   сипаты д а   ондағы.образдар 
арқылы  берідеді. 
.г 
■
Ж ы рды ц  бас  кейіпкері  Қ озы   К эрпеш   кірш іксіз  таза  махаб- 
баггтыцпеоі  болып  бейтелгнеді.  Ол  Б а ян   ж айы н,  атастырын  ксй- 
ғэн  калы нды ғы   ехепдігін  А йбастаи  естіл  біледі.  Баялнык  ө?іие 
тен  екендігін,  оньщ  А йбас  арқы лы   жібергега  сәлемдсмелерінен 
ацғарады .  Сондықтан  д а   ол  Б аян ды   кермей  жатып  ғаш ы қ  бола­
ды,  құм ары   арта,  түседі.  Ж а т с а   д а ,  тұрса  д а   ойынан  Баян  шык- 
найды,  ғаш ы к  ж ары н  көруге  асы ғады ,  оны  іадеп  сапар  шегуге 
дайы ндалады .  Бұл  сап ард ы к  қныншылықт.аірын  айтып:  «Оған 
барм ай-ак  кой,  күдерінді  үз,  осы  елден  т а в д а ға к   кызнңды  алнп 
беремін», •— деген  шешесініи.  свзіче  к ұ л а к   асиайды.  Есі-дерті 
Б а ян ға  ауған 
Қ о з ы :
А лдымда  неше  к атар   тү р са  д а  ок,
Тартыаъш  бұл  сапардан  қвлуы м   жоқ.
Сүлуын  дүниеніц  ж исавдағы ,
Б ір   ж ар ы и д ай   болыаііды  кенліме  ток, —
дзйді.
Б а ян   үщін  шыбын  к а н ы н   ш үберекке  түйген  Қозы  сл-журтын 
ж эн е  арты нда  қалы п  б ар а  ж а т қ а н   к ар т анасын Т айлак  бяге тав- 
сырып, альгс саларра ж ол тартады .  Ж олш ы бай көптеген киьшшл- 
л ы к т а р к е р іп ,  Аягөэге келеді. Б а ян   үшін  кандай  касіретке  де 
ш ы дам ақ  болып,  Қ арабай ды ц   қойын  бағады .  Осьіидай  ауыр 
халде  ж үрсе  де,  есі-дсрті  Б а ян   болады,  Ол  өзіне-езі  «айрат 
беріп:
СенЕн  ба.сқа  хор  кы зы , 
Б о л с а д а ғн   алмаспын...
Б олса  д а  көціл  салмаспын. 
Сені  алм асам   осы  жол,
Ш ашы  күміс,  басы   алты н 
Tipi  д е ж үріп  оңбаш ы н, —
дол  ант  етеді.  Сол  сертіне,  макса-г  еткен  арм аны иа  ж ете  берген 
ш ақта,  Қозыньщ  алды нан  тағы   д а  кеп  багет,  киынш ылцқтар  кез- 
деседі.  Б ір  кедергіден  екіиш ісіяе  ж олы ғады ,  Соның  ішінде  басты 
бөгет —  Қ арабай   мен  Қ од ар  болады .  Ө згеден  күты лса  да,  Кози 
бұл  екеуінід опасыздығы  мен  ж ауы зды ғы нан  күты ла  алмай,  акы- 
ры  аянышты  өлімге  үш ырайды.  (Ж ы рды ң   Ж а н а к   вариантыка 
Бейсенбайдык  енгізген  өзгерісінде  Қозы   бұл  бегеттерді  оцай  же- 
нііі
  шығып  отырады.) 
_
Жырдын.  басқа  варианттары   секілді,  Ж а н ақ ты н   «Козы  Көр- 
пеш —  Б аян   сұдуында»  д а  Қозы ға  ерлік,  б а т к р л ы қ   сипат  беріле- 
ді.  Белгілі  мәлшерде  ол  күшті  баты р  ж ігіт  болып  суретгеледі. 
Оя  Қодардьщ   батпаидай  балғасы н  асы қш а  үйіреді,  Кодарды  ач- 
тан   аударып  г л ь т ,  қабы рғасы н  күйретеді.
Қозыиын ж дасы  міпездері де ж ы рға  қосылады .  Ол—аік  квніл,
258

әділ,  аң ғал,  кулығы  ж а к ,  адамгершілігі  мол  жігіт.  Кодар  мсн 
Қ а р аб ай   Қозыны  өлтірмек  болып,  Сасан  бипе  ақылдасады,  сөй* 
тіп  оиіы  қ о н ак ‘Ка  ш ақырады.  Бұл  шакыруды  Козы  карсы  алады.
Б ір а қ   мұндай  ш ақырудыц  артында  бір  сұмдықтың барын Б а­
ян  сезіп,
Б а ян   айтты:  ал,  калкам ,  қапы  қалма,
Б ұлард ы  дос  болар деп  ойьгңа  алма.
Ептеп-септеп  ниеті  өлтірмекте,
Қ ауіпсіз  үйлеріне 
т і і і т і
 
б ар м а,—
дейді.  «Б арам ы к»  деп  уәде  егкен  Қозы  екі  сөйлегенін  влімгетен 
көреді.  Ол  Қ ар аб ай л ар д ан   жақсылык;  күткендіктен  емес,  жұрт 
алды ида  өзіпіц  беделін  тусірмеу  үшін,  «қорыкты»  деген  сөзге 
ілікпеу  үш ія  барады .  «Қозы  досы  -гүгіл  жауына  да  қасты қ  ойла- 
майды,  ж ам анш ы лы қ  ж олға  түспейді.  Не  пәрсеге  болса  да  ақ 
шіет,  а д а л   ж үрегімең  келеді», — дейді  Мүхтар.  Қодармен  сыйы- 
са  ал м аған   Көсемсары  д а  Б аянға  ғашық  жігіттік.  бірі  болатын. 
Бүл  ретте  ол  Қозынық  д а   бақ  таласы  еді.  Бірақ  Көсемсарыны 
Қ озы   өзіне  тартып,  дос  санайды,  онын  Қодармен  қақтығысуьш 
бағалайды .  Сондыктан  да  ол  Көсемсары  үигін  Қодардан  кек 
алады .  Сөйтіп,  ж ы рда  Қозы  образы  сүйкімді  болып  жасалады, 
жы рды   айтушынын  да,  тыидаушыныц  д а  бар  тілегі  арманына 
ж ете  алмай,  қ а з а ға   ұш ыраған  Қозы  жағында  болып  отырады.
Ж ы р д а  Қозы  қандай  сүйкімді  болса,  Баян  да  сондай.  Жыр- 
д агы   б ар л ы қ  оқи ға  кұрылысы,  тартыс-талас  Баян  жайынан  бас- 
талы п,  Б аянм ен  аякталады .  Козы  секілді  Баян  да — ад ал  пиетті, 
а қ   ж арқы н,  кірш іксіэ  таза  махаббатты  кексеген,  өзінін  сүйген 
адам ы на  косылуды  арман  еткси  ж ан.  Баян д а  Козыға  ғашык.  Ол 
озінің  Қ озы ға  атастырылып  койғанын  және Қозыныц  кім  екенді- 
гін  апалары   мен Айбасгам біледі.  Осыдан былай Қозыға дегеи  кү* 
марлығы,  м ахаббат сезімі  күшейе береді, оны  өзінің теці деп түсі- 
неді.  Ескі -салтты  орындауды  парыз  деп  үғынған  Баян  атастырып 
койған жігітін көрмсй, танысып біліспеи-ж, ғашық болады.  Бүған, 
бірінш іден,  Ай,  Тацсык,  Айбэстардьщ сөзі,олардын.Қозынымақ- 
тауы   себсп  болса;  екіншіден,  Карабай  мен  Қодардыц  опасызды- 
ғы,  ж ауы зды ғы   түрткі  салады.  Өзіпіц  туған  әкесі  дүниекор  Ка- 
рабайды ц  бата  бүзуы,  антынан  тануы,  адамгершіліктен  безуІ 
ж опе  сүймегек  К одарға  зорлап  қосам  деуі  Баяиды  өжеттондіре, 
ы залаиды ра  түседі.  Сондықтан  д а   ол  осындай  ауыр  халдеи  кұт- 
кары п  алатыи,  кайғы-касіреттен  аза т  ететін  адамды,  яғни  Кози­
ны,  іздейді,  соиы  аңсайды.  Бұл  реттс де  ол  Қозыдаи  көн  үміт  кү- 
тед!.  Оныц  Қозыға  ғашык  болуынық  екінші  бір  себебі  осыдак 
туады.
Б арлы қ  болашағы,  өмірдегі  қызык  дәурені  Козымен  ғана 
байланысты  деп  түсілген  Баян  оган  дегеп  махаббатьша  кір  жұк~ 
тырмайды.  Ж а тса  да,  түрса  да  көз  алдына  Козы  елестейдІ.  Ол 
А йбасқа  айткан  сөзіиде: 
^
25а

Сэлем  де  ініңізге  іздеп  келсін,
Қелмесс,  сорлы  Б а ян   дегені  елсін.
Квділім  кетті  Қ озы ға,  жаідом  мунда,
А йтқан  сөзді  ініңіз  кабы л  көрсін, —
деп,  Қ озы ға  деген  сүйіспеншілік  сезімін  білдіреді,  ғашық  жарын 
коруге  асығады.  Бүдан  былан  оның  Қ озы ға  арн ағаи   махаббаты 
ұлғайып  дами  береді.  Басты ғы   К одар  болып,  тоқсан  байдын, 
мырзасы:  «М ш   алам»,—  деп  тал асқ а н   ш ақта,  жас  өміріне  катер 
төні^ея  Б а я н   үрейленш   са-сііайды,  м ы рзалард ы ң   бірде-біріж*  кв- 
діл  аудармайды ,  менсіябейді.  Есі-дерті  тек  Қозы  болады.  Ақ 
нает,  адал  көцілмен  Қозыны  суйетшдігіи  білдіреді.
Баянный.  Қ озы ға  деген  м ахаббаты ,  адалды ғы ,  айгқан  ссрт, 
берген  уәдесінен  танбайтындыгы,  әгіресй  Қозыиың  өлімі  үстінде, 
айкьш дала  түседі.  Қ арабан   Қозьшыц  олгенін  іестіртіп,  Баянға: 
«Сеиі  Қозыдан  ар ты кка  қосамы н»,— дейді.  Ә кесініқ  бүл  сөзіне 
қаны  қайнап,  ы за  болған  Б а ян ,  кекті  ашумен:
Етегімді  ж сл  ашып  ж үргек  емен,
Қозыкеден  баскамен  күлген  емен,
Әке.,  неке  қидағы   енді  ө зік  ал,
Елден  бура  салғандай 
іц геи   ем ен ,
—
деп  ж ауап  кайырады,  қ а р а   ж үрек,  опасы з  әкені  қайғылы,  қатал 
сөздерімен  түйреп  салады.
Ауыр  қ а за ға   душар  болғап,  сүііген  ж ары нан  айрылған  Баян 
Қозыныц  елімі  үстікде  қакғы   тарты п  отырып  қалм айды .  Сүйген 
ғашығыныц  елімі  ерлік,  өж еттік  туды рады .  Қ апы да  кеткек  Қозы 
үшін  кек  алады.  Ол  айлам ек  Қ од аргщ   кұд ы кқа  түсіріп,  жарып 
өлтіреді,  какды   қанм ек  ж уады .  С айтіп  Б а ян   Қозыны  адал  көиіл, 
шьш  ниетімен  суйгендігін  білдіріп,  ғаш ы қ  ж ары ны ц  ж  а с  қабы* 
рын  қүш ақтай  ©зі  д е  өліп  кетеді.  Ж ы рды ң  барлы қ  вариантында 
Баянны ц  бүл  әрекетін  әлсіздік,  ам алсы зды ц  күнінеи  ж асағаи 
қармануы  деп  суреттемекді,  оны  өж еттілік,  ерлік,  сүйген  жарына 
шенсіз  берілгеядік  деп  бейнелейді.  М ұнда  сүйген  адамыңннн 
өліміне  күйініп  ж ы лаудан  гері,  оиы  влтірген  ж а у д а я   кек  ал,  кір- 
ш іксіз  таза  маха.ббатыцды  а я қ қ а   басты рма,  ж ауы зды кқа  қарсы 
алысып  өт,  катал  болып  намысынды  қорға  дсген  қорыгынды  жа- 
салады .
Ал  Ж а н а қ   ва.риантына  Бейсенбай  ейгізгеи коспа әнгімеде бүл 
ж ан  бұрмаланып  ж ы рланады ,  Бейсенбай  екі  ж асты   өлімгс 
д у ­
ш ар  егпей,  қуалы ш қа  ж еткізеді.  М ^кы ц  езі  ж ы рды ц  халықтык, 
сипатын  өзгертіп  жібергенін  алғартад ы .  Ол  өткен  зам анда  бьр- 
біріне  ғаш ы қ  болған  ж астар  ешк.андай  қиыншылықсыз,  бөгет- 
сіз  арман-мүддесіне  жеткен,  ж ігіг  суйгеи  кызын  алғаи,  кыз  тг.а- 
д ағ ан   жігітіне  косыла  берген  дем ск  болады .  Қ арабай   иен  Кодар- 
лар  доуірлеген  зам анда  екі  ж&стыц  өз  еркімен  косылуы  мүмкін 
болмағандығын  ж асы руға  ты ры сады .  Ш ынына  келгендс,  бул 
олай  болм асқа  керек.  «Ж ы рды ц  ж елісіис,  Қ арабай,  Кодар
260

сияқты  ж андарды ң  қиянатына  қарағанда,— дейді  М.  Әуезов,— 
Б аян   зам аны ны қ  тым  карақғы ,  меціреу,  әділетсіз  болғаны  бай- 
қалады .  Ол  кезде,  Б аян   сияқты,  өзінің  сүйгеніне  колы  жетлей, 
арм анда  өткен  қ а за қ   кыздары  аз  емес-ті.  Баян — осы  әділетсіз- 
діктің,  аталы к,  феодалдық  кертартпа  салттың  күрбаны»1.
Ж а и а қ   жырында  аса  айқын  суреттелген  жанның  бірі — Ка­
рябай.  Ж ы рды н  алғашкы  әщімелершің^өзінек-ақ  Қарабайдын, 
сараң,  пейілі  тар,  мал  қүмар, мейірімсіз  жаи  екендігіи  аңғара- 
мыэ.  Бул  ретте,  ол  д ар а  бейнедё  алынса  да,  өзі  -сиякты  адамгер- 
ш іліктен  айры лған  сасық  байлардьщ  жиіркенішті  кескінін,  жа- 
гымсыз  мінез-құлык,  іс-әрекеттерін,  топастық  ой-санасын  жинақ- 
тап  көрсеткендей  болады.
Ж ы р  оны:
Тоқсаи  мың  ж ы лкы   айдаған  бай  болса  да,
Ү лііщ е  сіл к іп   киер  ш апаны   ж оқ,—
деп  суреттейді.  Осының  өзінен-ак  Қарабайдың  қандай  жан  екен- 
дігі  көрініп  тұргандай.  Ол  мыңдаған  малға  ие  бола  түрып,  өзі- 
не-өзі  сарацд ы к  жасайды,  ішер  а-сқа,  киер  кгаімпе  жарыманды.
Қ а р аб ай д ы қ   малдан  баска  арманы  жоқ.  Мал  дегенде  ар-ұя- 
тъш,  адамгершілігін  а я қ қ а  басуға  дейін  барады.  Оған  бала-ша- 
гасннан  д а  іқымбат  саналаты ны — мал.  Сековн  -бесюе  иелгенше 
б ала  көрмеген  Қ арабайдан  Баян  туады.  Бұл  қуаньгш  хабарды 
айтып,  сүніінші  сұрай  келгеи  әйелге  сыйлық  берудіқ  ор.нына, 
Қ ар аб ай   айып  тағыгг,  сөзіне  қүлақ  аопайды.  Соида  әйел  түрып:
К артайғанда  көріпсіз  бір  перзентті,
Ш ы ны м енен  бір  ш апан  бермейсіз  бе? —
дейді.  М ұндай  сөэді  ж ақты рмаған  Қарабай  жаңзғы  ойелді  сү- 
йпіші  сурады ң  деп  жазалайды ,  сегіз  өрме  бүзау  тіс  камшьшьщ 
астына  альтл,  сабап, 
т ә і і і н
 
катты  жаралайды.  Бұл  Қарабайдын 
адамгерш іліктен  айрылған,  кісілік  сезімі  жоқ  жан  екеидігін  дс 
айқы ндай  түседі.
Қ арабай ды ң   мейірімсіздігі  тоа^сан  мык  жыл
1
кысынан  соиып 
ж ер л ік 
м ал   т а б а  
алмағандай,  Сарыбайға  буаз  маралды  атк.ы- 
зуынан  д а  көрінеді.  «Буаз  маралды  ату  обал  ғой,  эйелім  екі  ка- 
бат  еді,  буаз  м аралды  атуым 
кы р сы қ  
болып  жабысар», 
деген 
С а р ы б а н  
сезіне  К арабай  күлақ 
аспайды. 
«Буаз  маралды 
атып 
бермесең,  құдалы қтан  кетемін»,— 
деп  
Карабай  өкпе  сөзш 
анта* 
ды. 
Қ удгісы ны ң 
көділін  қимаған  Сарыбай  маралды  атады.  К ара­
бай  м аралды ц  өлген,  өлмегеніне  карама-стан  ішін 
ж ары п, 
екі  оү* 
зауы н  тірілей 
м ө щ р етіп  
алын  шығады  да:  «Үйге 
апарып  бір 
тоя 
ж ейін»,— 
дегт  т а р т а  
жөнеледі.  Сол  жерде  тіл  тартпан  өліп  кет- 
кен  қүдасы   Сары байға  да  бүрылмайды.
Қ арабай   жиырма  шапан,  тоқсан  саба  қымыз ^алып,  күдас 
на  бата  қы луға  шығады.  Бірак.  ол  Сарыбайдың  үйінс  бірден  оа-
3  Қ а з а қ   әдебнетінің  тарихы,  I  том.  534—535-бет.
261

рьш  түспенді,  алды м ен  салт  барып  біліп  қайтадьт.  Жөргекте 
ж атк ан   Козыны  к ө р е с а л ы п :
Mem  ж ұ тар   ж ал м ау ы з  туыпты  деп,
Т ан іы қ   ш ал  Б а қ а   айғы рға  міне  қаш ты ,—
дейді.  Осыдан  кейін  ол  тоқсан  сабасы н  пыш акпен  ж ары п  тасгаіі- 
ды,  акты  тегеді,  С ар ы б ай ға  берген  антын  бүзады  да:  «Жетім 
үлга  кызымды  бермеймін»,— деп  көше  ж өнеледі.  Ақты  төгіп  ке- 
сепагты қ  ж асаса,  антын  бүзып  адам герш ілік  ар-ұяттан  аиры- 
лады .
Қарабайдын,  мейірімсіздігі,  пейілі  тарлығы,  к а р а   жүректілігі 
мұнымен  ғана  емес,  өзініқ  ж ал ғы з  баласы   Б а ян ға   ж асаған   жа- 
уыздыгымеи де  көрінеді.  Ол  балам   екеін  деп  Б а ян ға  әкелікж ы лы  
мейір  білдірмейді,  қ а й т а   одан  мал  арты қ  деп  түсінеді.  Ел-жұр- 
тынан  безіп  Қозы дан  қ аш а  жөнелген  Қ арабай ,  ж олда  көп  киын- 
ш ылық  көреді,  Б етп ақты қ  шөліне  кезігеді,  м алы   кырыла  бастай- 
ды.  Осындай  жағдаГіда  оған  К одар  ж олы ғады .  Ол:
Кареке-ау,  іэдеп  едім,  кез  келесін,
Қодар  баты р  мен  едім,  сен  көресік.
Мен  ш өлдетпей  Б етп ақтан   алып  ш ықсам,
Қанекей,  ақы сы на  не  бересіц,—
дейді.  Бүған  қуанған  Қ арабай:  «Қ алы д  малсыз,  борышсыз  кыз 
берейіи»,— деп  айтып  салады .  Қ одар:  «Асыранды  кыздарыңды 
алманмын,  тек  Б аян ды   бересіц»,— деп  Қ арабайм еи  саудасын  ше- 
гелей  түоеді.  Еқбегіне  мал  алм ай,  Баян ды   ға н а   сүрап  отырғаны* 
на  іштей  көңілі  толған  ж әне  Б аяп н ан   д а  м ал д и   лсакын  көрген 
Қ арабай   Қ од арға  ж алғы з  қызы  Баян ды   берм ек  болып  уәде етеді.
Ел-жүртынан  безген,  адам   баласы н  суймеген,  мінсз-кұлкы, 
іс-әрекеті  тұрпайы  Қ арабай ды   ж ырш ы  ақы н  аса-айқы н  етіп  су- 
реттейді,  онын  жнреніш ті  бейнесін  ешбір  әлсіретпей  ү-стІ-үстіне 
күшейте  түседі.  Акыр  аяғы нда  Қ а р аб ай   екі  ж асты ц  өліміне^се- 
бепкер  болып  ш ығады.  Сондықтан  д а  хал ы қ   ж ыры  Карабайды 
осындай  адамгерш іліктеи  ты сқары ,  азғы нды к  қылықтары  үшін 
ауыр  ж а за ғ а   бүйырады,  бүл  Қ ар аб ай   сияқты ларды   ж ек  көргеи 
халықтыц  он-санасыи  білдіреді,
«Қозы  Көрпеш — Б а ян   сүлу»  ж ырыныц  барлыіқ  вариантта* 
рында  айры қш а  орын  алған   ж ағы м сы з  кейіпкердіц  бірі-—Кодар. 
Оның  кім  екендігі  әр  түрлі  баяндалады .  М ы салы,  ІІІөже 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: