МӘлік ғабдуллин
|
АЙМ/іН —ШОЛПАН Қ а за қ халкынын түрмыс-салгына байланысты туған жырдың бірі — «Аиман — Ш олпан». Ж ы р д ы қ ел: арасы нан жазып алын- ған нұсқасы 1896 жыльт Қ а з а қ каласы нд а басыльш шьгқты. Бірақ оны ж м р л аған ақынныц аты -ж ені күні бүгінге денін мәлім емьс. Ж ы рды ң қы скаш а мазмұны 1901 ж ы лы «Торғай гаэетінде» (№ 17) басыдды. Ал 1902 ж ы лы «Торғай облыстык ведомое!» (№62) ж ы рды к а з а қ тілінде ж ар и ял ад ы . Бұларды ң бэрІ 1896 жыдғы басы лғакы н кай талад ы . Б ү л ж ы р 1930 жы/:ы Қажым Ж үм алиев кұрасты рған «Х алык поэм алары » деген ж инаққа енді. Ж азуш ы М. Әуезов ж ы рда айты латы н әңгімелерді негізге ала отырып, «Айман Ш олпан» атты пьеса (1934 ж .) ж азды , ол ал- ғашхы^ кезде қазакты н Абай а іы н д а ғы опера театры вда койыл- ды, кейіннен облыстьщ театрды қ репертуары нак орын алды. <Айман, Ш олпан» ж ырыньщ оқиғасы реалм етж әмірден алын- ған. Ж ы рды ң бг,сты кейіпкерлері — К етібар мен А ры стан—- та рихта болран адам дар. Тарихи д е р « к т е р д і ц аитуьшша, КөтІбар Ьерсевнен, Арыстан Тінәліден туған. Борсен мен Тінәлі бір кі:і- нін баласы . Бұл&рдық руы — Ш екті, оны қ іш інде ТІлеукабақ, ме* кені — қазір гі А қтөбе облысынық Ш алқар аудэны. Көтібар мен Арыстан өткен ғасырдын. ортасы на деиін өмір сүрген Ч Т. Шойға- рнн: «Көтібар А қтөбе облысы, Ш а/;кар ауданыиын он бірінрі аулыңда туған, үрпақтары осы күнде де бар», — десе, Тыным Б.ф* маноо: «Ақтөбе облысынық Ключевой аүданьш да Көтібардың мо- ласы бар. К отібарды бай-сұлтандар, хан түқьш дары Жднқзсқа дегенге ақш а беріп өлтіртеді. Одың сүйегін Арыстан мен Е<«т сауын антып, әзер тауы п а л а д ы » , — д е л ж а з а д ы 2. Ал ж ы р д а ғ ы Аймам, Ш олпан, Әлібектер ж айы нда тарихи моліметтер жок. Қ. Ж үм алнев «Айман — Ш олпан» ж ы ры ны н оқиғасы Исатаи мен М ахамбет бастаған халы к көтерілісінен кейін ту ға н 3,—Д,іИ' ді. Ал филология ғы лы м дары кы ң кандидаты Ә. Қокыратбаев « К а зак әдебиетінің тарихы иа» ( і том, 1948 ж.., 207-бет) жазған I К азақ эдебяетінш таряхы, 1 том, 207-бет, 1948. - Б ул екі адам ны ң м ақ ал асы « С о ц и і і л и с т і к Қ а з а к с г а и » газетінде 1939 к ы - ;іы 6 апрельде К» 7S (5085) басы лды . 3 «Х алы к по&мгіларгэі», 134-бет, 1939. 278 еңбегінде бул ж ы рды ц XIX ғасырдың орта шенінде туғандығын айтады . М. А қынж ановтың долелдеуіне қарағанда, бул жыр өт- кен ғасы рды ц екіиші жартысының бас шенінде, яғии Казакстан- ныд Р оссияға ікосьглуы аяқталған кезде, туған 1. Бұлардыд қай- сысы болса д а ж ы рды ц ііақтылы шыққан мезгілін дәлдеп көрсет- п е г е іш е н де, окпғасы шындық емірден алынгандығын анықтайды. «А йм ан— Ш олпан» жырына талдау берместен бұрын, оның мазмұнымен қы сқаш а таныса кетелік. Онда былай деліиеді: Кіші ж үз ілііиде ш өмекейдіқ елген бір кісісіне үлкен ас беріледі. Оған там акы ц бай адамы М аман келсді, ол сән-салтанатымен, өншец и арга ар тк ан тоі-ыз саба қымызымен келеді. Шөмекейліктер М а ма» байды құрметпен қарсы алып, алтындаған ак үйге енгізеді. Бул асқ а қант-ш ай алып және тоғыз нарға тоқаш артып шектініц батыры Қөтібар д а келеді. Онын ж адағай үйге көңілі толмайды д а , М аман бай отырған үйді бер деп шіренеді. Шөмекейліктер са- <^ады д а, Қ втібарға жауаптьі өзіц бер деп Маман байга барады. М ам ан бай Көтібардыц кедейлігін жоне өзініц байлыгын айтады. О сыдан кейін бай мен батыр ерегіседі, Көтібар күш ікврсстеді: «Нліңді шауып аламын»,— дейді. Көтібар өзінін інісі Арыстан- ның: «Арыіідама», — дегсн акылыиа кұлақ аспайды. Аста ат шабысы болады. Бэйгіден Қотібардыц күрец аты озып кслоді. Б ұ ған м асаттанғаи Көтібар, М аманға алғашқы антқан сезін қ ай талай д ы да: «Еліңді шауып алам», — деи аттанып кете- Ді. А йтқаны ндай-ақ, Көтібар ж сті ж үз ж ігіт алыи Үрпекбас деген ж ерде оты рған М аманды шауып алады. Мамапнын Айман, Шол- пан атты екі кызын ж ай д ак н арға мінгізіп окетеді. Жолшыбан Айман өзіне КөтІбардан бір ж орға сұрап алады да, оны Шолпан* га берсді. ЕкІнші тұлпарды Арыстаннан алады. Айман Көтібар- Дыц жігіттерінсн: «Ш олпан екеуіміздің бірімізді елге кайырыныз- дар», — деп отіиеді. йұған КөтІбар үндемейді, Арыстан келісім білдіреді, Ш олпанды еліне кайырады. Оны Арыстан бастаған жі- гіттер еліне шығарып салады. Ж ане де Айман сліне кайтып бара ж а т қ а н Ш олпан арқьтлы өзінің атастырған күйеуі Элібекке тәлем жолдайды:«Алпыс күниен қалмай, келіп жетсін», — дейді. К өтібар еліне келеді. Оның Тенге деген тоқалы бар екен. Оны ж ігіттер әзіл ар'аластырып ашуландырып: «Сені Аймаинын көрім- дігінс бсреміз», — дейді. Бұған намыстанған Тенге Айманмен кақ- тьіғысады ж эие Айманның алдынан ешбір адамды шығармаймын Деп үйіне қайтады . А йтқандай-ақ Айманды карсы алған адам болмайдьт, сонан соц ол Арыстаниың аулына барып түседі. Ай ман К өтібардың ұлы Есетпеи танысып, оны бауырына тартады, б ал аға ж ақ сы киім-кешек тігіп береді. Ол Есетке ақыл үнретеді: «Әкеқе бар, киімдеріне байғазы сура. Алпыс күнге дейін Айман- ға үйленбе, берер байғазы ц осы болсын де», — дейді. Есеттін ті- легін К етібар орындамайды, сонда бұған Арыстан араласып, ба- лапы ң тілегін қабылдаттырады . Айман Есеттен Көтібардын ку- 1 М . Л қ и и ж а іі о п, ж огары д а а тал ган ецбегі, 27-бот. 279 ші күрең тұлпары нда екеиіц біледі жоне айламен түлпарды қо- лыиа түсіреді, Осы кеэдс б5р ыын, төрт ж үз ж ігіт алып Әлібек. келеді. Оның алдынан күред тұлпарм ен Айман шығады. Әлзбек Аймаңды та- нымай қалы п н ай за салады , Айман өзін танытады. Әлібек Шек- ті елін ш абуылдайды. Б ір а қ араш аш ы Айман болады, ол екі жак ты татуласты рады . Қотібар өкіл а т а бэлып, Айманды Әлібеклен аттандьтрады. Ш олпанды А й м ан А рыстанға косады. Нкі жақтын ш абуы лға түскен малы кайтары лады , ел арасы нда татулық ор- найды. Ж ы р осымен аяқталады . «Айман — Ш олпан» халы қты қ жыр ж әне ол өткен гасырдын 70 ж ы лдары нда ш ығарылған секілсд. Ж ы рды н оқиғасы асы г.ез- дегі қ а з а қ елікің түрмысында, әлеумэттік-қоғамдык өміріндегі болған ж адальгқтарды суреттеу идеясынан туғазі деуге болап.ы. Мүныд бірисше себептері бар. Қ а зақ сташ ш ң Россияга косылуы егкен гасырдьщ 70 жылдз- рында ая қ тал ған ед.І. Б ір а қ бұл қосылу бүкіл к а за к еліндсбір мезгілде б а с іа л ғ а и емес-ті. Әуелі Россия мемлекетіне Кіии жүз (1731 ж .),с о д а н кейін О рта ж ү з (1740 ж .), өткен ғасырдын бас кезінде Үльі ж үз қосылды. Мүныц нәтнжесінде к аза к елініц тұр- мыс-тіршіліпііе,. қоғам ды қ өміріне көпгеген жадалык.-:ар ене Сас- тады, ел басқару, ел билеу істеріне бірсыпырә өзгерістер енді. 1822 жылы патш а үкіметі Орта ж ү з каза қ тар ы жайында арнау- лы устав ш ығарды д а, бүрынғыдай яанд ы қ жолымен ел билеу тәртібін ө згер гл . О рта ж үз окруітерге бөлінді. 50—70 үйден бір әкімш ілік ауыл, 10—-12 ауылдан бір болыс (волость), 15—20 бо- лыстан округ күрылды. Әрбір ауш іды үш ж ы лды к мерзімге cafr- ланған старшиидер басқараты н болды:г округтерді болыстар саи- лаған аға сүлтандар б ас қ ар д ы 1. Бертін келе бұл устав та өзгерді. П атш а үкіметі 18G5 жылы ардаулы комиссия қүрып, оған қ а з а қ еліп билеу, баскару иында «Уақытша ж оба» (мүны қ а за к т а р «Ж а к а низам» дейді) ж асауды тапсырды. Комиссия ж асаған ж оба 1868 жылы 21 ок- тябрьде кабы лданды . « й а к ы т ш а ж о б з » бо й ы н ш а к азак, е л і о б л ы с т а р ға бөліиді- О рал меи Торғай облысы Орынбор генерал-губериаторлығына, А қмола мен Семей Батыс-Сибирь генерал-губернаторльгғына ка- раитын болды. Ал Ж втісу мсн С ы рд ария облыстары Түркстая ғеиерал-губернаторлығына бағынды. ӘрбІр облысты губернатор оаскарды . О блы стзр уездерге бсзлікді, уезд бастықтары болып патш а үкім&тінід офнцерлері, ал оларды ц кемекшісіне казак бак- лары тағайьш далды . У ездср болы сқа, болыстар ауылға бөлійДь Болы стар да, ауылдарды билейтін старш индар д а сайлау аркы- лы белгіленді. Б ір а қ «сайлау» деген аты болмаса, оған катыса- тын да, сайланаты н д а байлар <еді. О лар патш а акімдерІне теп пара бере отырып вздерін өткізетш. 1 И стория К азах ск о й С С Р , том I, o p , 303—304, І957. 280 Оөіітіп, ел басқару жөнінде ескі тәртіп жонылады, оның ор- иыиа «сайлауу-, ж оғары дан «тағайындау» тәртібі колданылады. Бұл ретте патш а әкімдсрі қазакты ң байларымен, пысыктарымен санасы п, бірлесіп отырады. Кімде-кім ұлықтарға ж аға білсе, па- раны көп берсе, бай болса, оларды патша әкімдері дәрежеге жет- кізетін болады . Ж әне де мұндай «сайлау» тәртібі ел арасыньщ ал а ауыздығын, бакасты ғы мен тартысын күшейте түседі, елді ж ікке бөлу, араздасты ры п атыстыру чөбейеді. Мұнык арты әке- ліц д ау -ж ан ж ал ға, үры с-кағы ска соғады. Осы ж агдайларды өз көзім ея көрген жәгге терең тусінген Абай «Болыс болдым, мінс- ки», «Мәз болады болысын,» дейтін өлеадерінде тамаш а етіп су- реттеген болатын. Мұны қ а за қ халқыпық ұлы жазушысы М ух т ар Әуезов те «Абай» романында ж ан-ж акты алып, реалистік түрғы дан «сайляудыц» таптык, сырыи ашып көрсетті. Қазақтын, ялеуметтік түрмысьша, қоғамды қ өміріне енгеп үл- кен ж аң ал ы к сл билеу, ел баскару ісі ғаиа емес еді. Мүидай өз- геріс, ж а қ а л ы қ т а р қазақты н экономикалық және мэдени өмірі- не д с еііген еді. Қ а за қ даласы на қ ал ал ар салыиа бастанды, өнді- ріс оры лдары ж әне мектептер ашылады, сауда-саттык карым- каты иастар күшейеді. Булардын. к аза қ халкы ушін аса кои прогрестік мәиі болды, халкымыздык экономикасы мск модение- тінід дам уы на, алға баса өрлеуіне ж ағдай ж асады, эсер етті. Қ а з а қ еліпс капиталистік карым-қатынастардык ене баста* уының д а ескі -феодалдық кұрылыспен салыстырғанда. анағүр* лым прогрестік мопі болды. В. И. Ленин «Рсиссияда капитализм- ніц дам уы » атты еңбегінде: «Реформадан кейінгі дәуірдіц іиіінде кецінен ж эне тереңінен дамып келген, дамып отырған бүл про- цестсрдіц бәрі капнталистік дамудыц каж етті бір саласы болыи табы лады , opt тұрмыстыц ескі түрлерше қарағанда, оныц тсрек прогресш ілдік манызы бар»,— дейді1. Капитализм элементтерінін к а за к еліне ене бастауы, әлеумет- тік түрм ы с псн коғам өміріпе бірсыпыра өзгерістердің кіруі ескі әдет-ғүрып, сал тқ а д а әсерін тигізді. Бұл жөнінде де көптеге» ж аң ал ы қ тар туды. Осындай өзгеріс, жаңалы ктарды жүзеге асы- Ру, дамьіта беру үшін патш а укіметі, оның жергілікті әкімдері ескіні көксейтін адамдарды ж актағаи жоқ, ж аца заманның мән- ж айы и түсіігген жпнс соған кызмет ететін ж аң а адамдарды қол- Дай бастады , соларға ар к а сүйеді. Бүл жайды қ а за к халкы да түсінді, ел басқару, ел билеу ісіне экономика мен мәденисттің ж а ц а бағы тта дамуы жолында ж анаш а қызмет ететін адамдар болу херекгігін ұгынды. Осындай адамдарды ардактады және оларды ескілік өмірді, кертартпа дүннені кәздейтін, сол үшш куресу ойьшаи кайтпаған адам дарға карсы коя бастады. Және де мүндан ж ан а адам дар ерлермен катар эйелдер арасынан да шыгады д ел ұғыііды. Х алықтың осы уғымы онын әдебиетінен де орыц алды. Соныц бірі «Айман — Шолпан» жыры деугс болады. 1 В. И. Л е н и н. Ш ы гармалары , 3-том, 509-бет. 281 «Айман — Ш олпан» — реф орма дэуірінен кейіш і қ аза қ ay* льш дағы әлеумгттік кагрым-қатыгсастарды, қоғам өмірінс, тұр- м кс-сал тқа енген өзгеріс, ж ад ал ы к та р д ы суреттеу идеясынан ту- ған ж ы р. Од өзініц осындай негізгі идеясын ж ы рдағы басты ке- йіикерлердіц мінезін, іс-әрекеттерін суреттеу аркы лы керсетеді. Бұл ретте ж ырдын кейіпкерлері ехі топка бөлінеді. ЗірІншісі — ескілік өмірді, бүрьшғы түрмыснсалтты ж ақтайты пд ар. Ол—олеу- мег сахиасы пан кетіп бара ж а т к а н ф еодалды қ құры лы сты а өкіл- дері Көтібар мен М аман. Е к іт іііс і— ж аң а туып келе жатқан кап и талистік қары м -каты насты , когам өмірінде соғгн негіздел- гек ж ақалы қты ж ақтауш ы ж астэр . О лар: Айман, Арыстан, Әлі- беқ, Щ олпан. Б ұ л ар к а з а қ қоғам ы на ене б астаған ж ац а дәуір* діц өкілдері ретінде ж ы рға қосы лады , олар бүрынғы заманда кездеспеген ж ацаш ы л іс-орекеті, мінез-кы лыгымен алынады. Сон* ды қтан д а олар бұрылғы к а з а қ әдебиетінде болн аған , ж ан а за* м аида туған ж а ц а кейіпкерлер болып табы лады . Сөйтіп жырда ескі мен ж агцш ы қ тартысы бейнеленеді, оқиға сонын төңірегін- де қүры лады . Ж ы р о қ и ға сн Мам.зн мен Көтібарды ц үйге таласы л кзктығы- суынан басталады , Б ү д ан олардьщ өздері үстем дік етіп, әкімдік жүргізген зам аны сол қалпы нда деп түсінуш ілігі көрінеді, ол за- мапны қ өтІп б ара ж атқанды ғы н, ко ға м д ы қ карым-катынастар- дыи өзгере бастағаны » мо&ындамаушылықты ақғартады . Қ а за қ қоғамы нда көп залган бойына ел бнлеу, ел <5асқару ісі хандар мен феодалдарды н, баты рларды н колы нда болыл келді. Әміршісі де, эдімі де солар еді. Б ір а қ XIX расырдыи бас кезін- д е -а қ олар бұд дауреиіиен айры ла бастаған боллтын. Дегенмен олар щ н ы мойыггдамай: «За&гаи злі де біздікі, барлы қ билік ко- лы м ы зда, а й д а с а қ — жүресім, а қ ы р с а қ — кеиесік»,— дедІ. Ма к ан мен Көт-бар д а сондай, бұрынғы дэреж есі бұзылмаған, €<з- repwtreH, баяғы бір қалпы нда деп түсікеді. Сондыктан да олар үйге таласуды сы лтау еге, ө зде р іт қ күдіреті қолы ада, бұрынғы- дай күшті екендіктерін ж ұ р тқ а таи ы гп ақ болады . М ам аа байлы* ғьш айтып күщ білдіреді, Котібарды кекей сейлейді. Ол Көті- барға: М ам ак айгты: дәулеті бар немедей, Ж үр еді осы Ш екті кезі кедмей. Үй таң дап бізд ің елден не зсылады, Су ар тқан Қ а р атау д ан кум а кедей,— дейді. Ол Көтібардыц байлығын біле түрса д.э, одан езін мыктм- л а у етіп көрсету үшін әдейі кедей деп кемітеді. Маманиыи, бүл сөзіне ы за болған жзЕіе онын, алты адаған г.к, үйге түсуіне, оидак үй озіке тммегеиіне нам ы стаиған К.өтібар ел* ге кам ш ы ү й ір т калған әдегіне басады ; аш у-ж ан ж ал шығарады, М ам анды шауып алатыидығын білдіредд. Ол М ам ан байға: Аулыңа ж еті ж ү з кол жүргізбесем, Ш ектіні тан сэріден тнгізбесем. 28'2 К өтібар менің атым ж ерге кірсш ,— Аймаиды ж а й д а қ н арға мінгізбесем,— деп, ант етеді. Ол арты н ш а-ақ осы сертін орындайды да, М аман- ды ш ауыц алады ,-оны ц екі кы зы Айман мен Ш олланды ж ай д ақ нарға м інгізіп әкетеді. Б елгілі м өлш ерде ж ы р Көтібарға батьгрлык сипат та береді. Оныд «баты рлы қ» кимылы , тік мінезді дөкірлігі, морттығы, на- мыстанып ел ш абуы мен көріигендей болады . Ол ескі әдеттеріп колдайды , х ал ы к к а кам ш ы үйіргеп салты на тартады , жүрттыц борія ы эғармен ы кты рам дсп ойлайды. Ат ж ары сы на үш жүздей сангүліктер қосы лғаны н біле түрып: « Б а с бәйгімді шаппай бер»,—-деп менмендік мінез білдіреді. Қ өтібарды к осы сияқты мін«здеріи, іс-әрекеттерін халы қ жыры дәріптеу ретінде емес, ку- ні өткен баты рды м азак , күлкі ету түрінде суреттейді. К өтібар әзін-өзі ж огары б ағалап, «мықтысынып» ж үрсс де, оныд ^лі Теңгеге д е жетлей калады , Аймандарды алып келе ж аты п: «Мен барып, үйдід ішін куантам»,— деп аулы на карай т ар га ж ен еледі. Б ір а к Көтібар үй ішін қуанта алм айды , Тенге- нің қаһ ар ы н а үш ырайды. «Айманды алса, * түрмаймын, кете- міт>,— д еп ай кай салған , аш у ш ы ғарғаи Тедге Көтібарды қы цқ. еткізбейді. Сөйтіп, «батырсынған» Көтібар, акырында, ж үрт алды нда күлкіге айналады . Ж ы р Қ втібар мен М аманды дәурені өтіп бара ж атқ ан фео- д ал д ы қ құрьглыстын; ескі көзі етіп -суреттейді, О ларды к зам аны ескіргепі сияқты, өздері де ескірғен, тозған ад ам екеидігін ан- гартад ы . С олай бола түрса да, олар тозып, ескіргендігін мойьш- д ам айты и, бүрынғы кундерін ж октап соны көксектшдігін, тар- тыеыгі, тал асы п өтетіндігін білдіреді, соған әрекет ж асайды . О ларды ц мүнысын халы к жыры: «ӘурешІлік, болмаитын іс», д еп б ағал ай д ы ж әне аж уа етеді. Бұл тек Көтібар меи М аманды ға н а м а за к та у емес. Сонымен катар, оларды ц күні өтіп б ара ж атқ ан зам аны н, ескі <салтыи, ж ан а дэуірге үйлесі ж оқ мінез- дері мен Іс-әрекеттеріи келеке, сы как етеді. Ж ы р бүларды к к а з а қ х алқьш ы қ ал ға басуына шырмау болатьшдығын, зам аң ж ағд ай ы н а керегі ж оқ адамдар екендігін ацғартады . Ж а - Ка тілек, ж аи а ж ағд ай лар тұрғысынан караған жыр Квтібар мен М аманды , солар арқы лы ескі емірді, онық халы кка ж ат салттары н сынайды. Көтібар мен АІамакды ескі феодалдык дүниешд кертартп^ окілдері деп сипаттағаи ж эне олардын бүдаи былаи өмір ж асаи алм асы н тарихи шыидық түрғысынан суреттегсн жыр ендіп ж ерде ж а д а эам анны ц адамдары н көрсетеді. Олар ж астар. Ж ы р халы қты н ж а д а дәуірдегі үмітін ақтайтып ж астар скендіпя аңғартады . О лардыц міиезін, ісін үнамды түрде суреттеиді. оүл ретте ж ы рды н ерекш е көціл бөлгені — Айман. __ iftrtt(1 Аймап — реформа доуірінен кейінгі ж ерде к а за к котамыяз енген өзгерістср мен ж ац алы қтарға сойксс олеумет сахн 283 ш ықкан ж ан а адам дард ы ң өхілі ретінде ж ы рға косылады. Ол ж а қ а дзуірдіц ж арш ысы беннееінде алынады және онын акылы» мш езі, ігсі Көтібар мен М ам ан ға қарсы койыла жырланады. Ж а на заманнын. ж аң а адзм ы болғап Айманды халықтыи. ендігі па- 'насы, қамкорш ысы, ақылгөйі ден көрсетеді, «Айман болар, өлген* де гіакалары к»— дейді жыр. Айман — өз кезіндегі казак, әдебиетіле снген ж ан а кейіпкер. Б удан қ а з а қ әдебиетінде Айманға дейін ж ы р болған кыздар жок, деген уғым тумау керек. Онр.ай қы зд ар (Қ ұртка, Наэым, Дкжүніс, Қыз Ж іб ек т. б.) болғаи. Б ір а к олардан Айманнык айы рм асы — олеуметтік м эсслелерге арзласуы нда, ж ан а заман д а ел баокару Ісіне ерлермен катар әйелдердің де қатысқанын, ел арасып ш абуы лдан күткаруш ы , араш аш ы , татулы к орнатушы екекін көрсетуінде. А йм ая — акы лды , білгір, болаш ақты болж ағы ш кыз. Көті- барды ң елге шабуыл ж асау ы оған қатты батса да, кдйғысын сы ртка шығарманды, дэрменсіздік білдірмейді. Қ айта кара күш* тіи, иссі К өтібарга қарсы шығьтп, окы ақыл-айлаьген жецу жағын қарасты реды . Б ү л реттв Айманиын біріиші ж енісі Көтібардан ж орға сұрап алуы, оған жайдак, нарды и үстінде келе жаткан Ш олланды мшгізуі. Б ір а к Айманныц өзі де аянышты күйдк* н арға жайдак, мініп келе ж аткан-ды . Енді ол тағы бір жорғаны сүрайды, Квтібар бсрмейді. Сонда Айман: Қ у түйе ел ш апқанға обалы н деп, Ақ Айман кам ш ы монен баска ұрады .— Айманиын бүл әрекеті тек түйені ғаіга емес, сонымен қатар, ҚетІбарды д а б аска ү.рғанға тең еді. О сидан былай Айман Кө- тібармен тарты ска 'гүседі, сезге келіп еркін сәйлесе, ақылыи асыра бастайды. Есебін тауып ол ЦІолпанды еліне қайырады. Бұл онын екінші бір ж еңісіне айналады. Анман Ш олпанды еліне аттандырын, өзінін сүйген жары Әлібекке хабар салады . «Аллыс күннеи қалм ай келіп жетсін», дейді ж әне Көтібардың ы ркьш а б о й бермейтіндігін, сүйген жа* рына адал екендігін айтады. Мүны ол өзінін. ацыл-айласьша сен- геидіктен, соған сүйеніп іс ж асай алаты иднғы н білгендіктен ай- гад.ы. Қ етібарды ж ену жайьш к ар аст и р ған Айман максатьш а жету үшін Тецгеиі пайдаланпды. Б аты рды ц Текгеден асып кете ал- маеын біліп, оган қарсы Теқгеиі салады . Тенгемеи кездескендв: Б а за р д а Тенге болсаң, пүл боларсыц, Қолы ца құры к алсан,, құя боларсіан. Баты рды ц Е й т қ а н сөзі рас болса, Колыма су күятын күн боларсы н,— денді. Анман қулы қ ж асап, Тецгеш ң н ак ы сы я а тнеді. Тенге ар- қылы Қөтібарды кы нқ еткізбеу ж айьш коздейді. Айманнын бүл 284 ойы ж үзеге асады. Көтібар Теңгенің тегеуірінен шыға алмай қал ад ы . Сөйтіп ол тағы бір қауіптен құтылады. Б ір а к Көтібардьщ : «Аймацды тоқалды ққа алмасам, Көтібяр атым кұрысын»,—деген сөзін есінде ұстаған Айман, КөтІбар бұд а н т ы н а н та н б а й д ы деп түсінеді. Сондықтан Айман тағы бір амал ж асай д ы . Б ұл жолы Есетті пайдаланады. Айман ж ы рда болаш ақты болжағыш кыз болып та суретте* л ед і. К-этібардың М аманды шауып алм ақ ниетінде айтхан сертіи А йм ан сстіген-ді. Оныц бұл сертіне жетпей қоймасын білген А йман алды н а л а к а м ж асап , мал-муліктерін ж ан -ж аққа жа- сы рады . Б үл сьтрын ол Ш олпанға айтады: Қызыл құм есік алды беткей бар-ды, Кұдайы м салды басқа кайгы-зарды. Ішінде үш ж үз ішік <санап салған, Ж а лғы з шыбық түбінде төрт тен. бар-ды. Көтібар серт қып кетті дсген күні А р ал ға ай дап тастап ем бес ж ү з атты,— дейді. А иманиы қ мүнысы д а ақылмен Істелген \с «болады. Ж.әие д е Көтібар М аманнан айдап алған малдарды қасындағы жігіт- теріне үлестіре бастағанда, Анман да олж а сүрайды. «Өздерін- мен бірігіп М аманды мен де шабыстым»,— деп, олж аға жүз иар алады . О идағы ойы айдауға түскен малынан аз да болса үлес а лы п к а л у ел и Ж ы рш ы -акы н белгілі мөлшерде Айманға ерлік сйпат береді. О л Ә лібектіқ келер мерзімі ж ақы ндаған кезде Көтібардын, ку р е н түлпарын, қару-ж арағы н колына түсіреді де, сүйген жары- нық- алдыиан шығады. Ж ы р мунымен Айман өз намьтсын ақыл- айласымен ғана -емес, керек болған жерде қару-ж аракпен де корғап алуға ж арайты н қыз екендігін аңғартпақ және ақылына срлік мінезі сай демек. Аймапныц бойындағы сүйкімді касиеттііі бірі — онық Әлібек- ке адалды ғы , кы з м ахаббатының беріктігімен де көрсетіледі. Кв- тібард ай к ар а күштің қолына түсіп түткын болған, одан күты- лы п кетуі екі тал ай ж ағд ай ға үш ыраған Айман артында қалған асыл ж ары Әлібектен күдер үзбейді. Қандай халге түссе де, есіңен Әлібек шықпайды, канткен күнде де оған қосыламын деп озіне-егі ан т етеді. Сол үшін күреседі. Бүл ойын ол Шолпан арқы лы Әлібектің өзіне де жеткізеді. Көңліме ғашык оты болды уайым, Пенденін қадір алла білер жайын. Ешкімге басым кеспей мен тимеспін, К азаны жсткізбесе бір күданым,— дейді. Асыл ж ар , адал дос, түрақты махаббат иесі екепдігін біл- Діреді. Қ алы н қолмен Әлібек келіп, КөтІбардын еліне шабуыл жаса- 285 ған ш ақта Аймап үлкеи адам герш ілік іс ж асайды . Ол ел арасына ар азд ы қ отын салмай, екі ж ақ ты ң ашуын басушы, каш стір т татуластыруш ы болады . Б ір кезде қ а р а басыны д намысы үшіЕі К етібар ел шауып ерегіс б астаған еді. Енді сол кекті кайырмак. болып Әлібек атгапды. Екі елдІн арасы нда үлксн дау, ж анж ал туды. Мүныц арты ж ак сы л ы қ қ а соқпайтынын, қай та срегістен тугаи ар азд ы қ үдей беретінін, одан ел д іц зы қы кететінш ангар- ран Анман осы тұста билік айтады . Ол К өтібар мен Әлібекке: Алыстыц да, жығыстыц, екі батыр, СіздердІ бітірейін төре беріп,— дейді де, екі ж ақты ж арасты ры п, татуласты рады . Шолпапды Арыстанға беріп, өзі Әлібеккс косы лады . Көтібарды әрі іқүда, әрі ек іл ата етіп кетеді. О сындай ақы лды торелік айткан, ел ара- сын бүліндірмей келісімге келтірген А йм анға ж үрт разы болады. Сондықтан да халы қ ж ы ры Айманды ж а н а заманны н сүйікті к һ і з і л етіи көтере ж ы рлайды . К огібар мен Л іам ап бай ел арасин бүлдіруге бар болса д а , татуласты руға ж окты ғы н айта отырьіп, бұл жөнінде ж ы р Айманды үлгі етеді. О н ы а адамгершілігін, акыльш, мінезіи, ел үшіи ж а с а ға н істсрін артык, б ағалап, халык- ты қ еидііч сенері де, сүйенері де Аиман секілді ж а н а адамдар, ж астар ексндігін көрсетеді. Ж ы рды ц ж ағы м ды бейиеде алған адамы иы ц бірі — Арыстан. Ол мінезі салм ақты , ақы лды ж іғіт кейпінде сурсттеледі. ІЗұл ретте А рыстанды өз ағасы К өтіб арға қ ар ам а-қ ар сы койылған кейіпкер деуге болады, А рыстан ағасы иы д ісін де, дөрекі міне- зін де ұнатпайды, оғап ақыл айтып, дүры сты қ ж о л ға еалуды да ойлайды. К етібар М аманды шауын алам ы п деп ант бергеи шак- та, Арыстан: Доулсті әр пенденіқ бөлек-бөлек, Көтеке, аідуди қой, ақы л керек. Қымыздың қы зуы на ж ел ік қы лған, Ш айтаи сөз топ ішінде неге керек,— деп, ағасы ка акы л айтады . «М аманм ек ерегісіп елді б ү л д і р м с , ондай әр-екет ж асам а»,— дейді. Котібар к ал ы д қ ол ж иы и, М аманды ш абуға аттангалы түр* ған кезде де, ағасының бұл ісін Арыстан қостамайды , оны теріс деп біледі. Сондыктан д а ол М аманпы ц елін ш абы суға бармай- т ы ш ш р ы н айтады: «Е лдід обалы на қалм аймы н»,— д е й д і . Бірак Көтібарды д бір беттілігін, айтқан сөзінен танбайтындығын біле- тін Арыстаиды ж ы рда бы лай дейдІ: ЛебізІн агасы ны ц қайы ра алмай, Арыстан ам алсы здан о д а ж ү р д і,— Басы пда ел ш абуға бармаймын деген жәгіе ағасыныи бүл жо* рығын үнатпаған Арыстан ам алсы здаи қальщ колға қосылып М амаины қ еліпе аттанады. Ол осы ш абуы лда К етібар тағы оір 28о норсені бүлдіріп алар деген оймен шығады. Арыстанныц Оұл қаупі ш ы нды кқа;келеді; Аяушылық сеЗІмі ж оқ Қөтібар екі кы з ды ж а й д а қ н арға мінгізеді және халдёріііік мүщкІлдігін айтып ат сүрағаи Айманныц сөзіне қ ү л ақ асііайды. Ағасынық. мұндай қатал д ы қ мінезін ж ек көргеН' Арыстан адамгёріпілік ж асайды: « Б а қ т ал асы қ М аман болганым^н, екі қыздьщ ж азы ғы жоқ>,— Деп оларға екі ат алып береді. К өтібарды қ ерегіспен ж асаған бұл шабуылынык арты үлкен д ау ға, ұры с-ж анж алға әкеп соғатынын, Айман сияқты, Арыстан д а түсінеді. Сондықтак ол алдағы күнде ел-жұірттық ылащға түспеуін көздейді. Болаш ақта бітісер істің белгісін іздейді. Ол үшін Айманнық тілегін қабылдап, Шолпанды еліне кайыру ке- р ек деп үйғарады және бүған карсы болған Көтібарды көидіріп алады . Осыдан былай Арыстан мен Аймаи ел қамын ойлаған адам дар болып шығады. Айманнын ақылмен ж асағаи әрбір ісін ол қолдап т а отырады. Есеттің байғазы деп сұраған тілегін Кө* тібарды н ыркы на қоймай орындатады. Ондағы оЙы Айманды ел- ж ұргы нан, сүйген ж ары нан айырмау, Көтібардың: «Айманды то қ ал д ы қ қ а аламын»,— дегенін болдырмау еді. Егер Кетібар тағы бір пәле бастап, Айманды токал етіп алатын болса, онда ел арасьі татулы ққа келмен, кырғын үры ска айналады деп тү- сіиген Арыстан істің насырға ш аппау жағын қарастырады. Шол- панның -еліне кайтарылуы, Есеттіқ байғазы алуы Арыстан мен Айманның ел қамын көздеген ойынан туған еді. Екі елдің келісімге келіп, татуласуына Айман сияқты Арыс тан да ссбепкер болады. Ол осы табысып, татуласудыц берік белгісі ірегінде Ш олпанға үйленеді. Шолпанды өзіне тен жар* ж олдас деп түсінгчш Арыстан оны ак көңіл, адал ннетімен, бар- л ы к махаббатымен сүйіп косылады . Олардын арасындағы сүйіс* пеншілік, Арыстанныц Ш олпанға көнілі түсуі, танысуы екі елдің бітісер кезінен бұры ны рак басталған еді. Ш олпанды еліне океп салған хезде-ақ Арыстан бұл кызды қатты үнатып қалған-ды, Ш олпанға деген м ахаббат сезімі үялаған-ды. Ш олпанды асыл ж ар деп, оған қосылуды арман еткен еді. «М амаш ш ң Қетібар айдап алған м алдары н иесіне кайыртып берем, ел арасын келіс- тіріп туыс болып табысармыи»,— дегенді Арыстан Ш олпанға косылам деп үміттенгендіктен айткан еді. Ол: Басы на Кызыл қүмның шығып түрды, Кайғымен қарап көрді талай кырды. Бүл малды тірі болсам, қайтарам деп, Арыстан уәде қылып, қайта ж үрді,— Арыстан осы уәдесіне жетсді, Анманнын төрслігін қабыл алыц, Ш олпанға қосылады. Ел арасыныц бітісуіне, табысып т а туласуы на басты ссбепкердіц бірі болады. Сонымеи халык. жыры Арыстан образын жағымды бейнеде су- реттен отырып, оны өз тұсынык ж астарына үлгі етеді. Елдіц ен- 287 дігі тілогі де, үміті до ж астар сксндігік, бұлар ж а н а яам аіш ы н бастаушысы болаты ндигы ц ацғартады . Ж ы рда ӘлІбек пси Ш олпан образы айқын түрде с у р е п е л Mi ce до, оларды н д а ж а ң а зам анны ң ж емісі екондіі іи ссзінгеидсГі боламыз. Бүл рсттс олар Айман мои Арыстан бепнесіп толмктм- ря түскеп образ секІлді. Әііткенмеи Әлібек образыип нсырда аз* ғш гган болса да көңіл бөліниді. Ол сауд а-сатты к ісікс араласа- ды, к а з а к арасы на ж а ц а д а кіріп келе ж атк аи каішталистік элемснттсрді күптаған кісі болып көріиеді. Әлібек образыпыи Оір кыдыру квэге түсстін ж ері —-оиы н қасы на 1400 ж ігіт алып, К»тібарға шабуыл ж асауы . Бұл ш абуыл Көтібардан кск кайыру глпа емес, сонымск /катар, оны сс/сі сал тк а, бары м тага, ел та* лаугл жо»с бүларды колдауиіы ларга қарсы көгсрілген хялык күілі де.уге болады. «Лйман — Ш олпан» — комнозіщ нялы к күрылысы, оқигапіа баипдауы ж агы наи взіи дік ер^кш слігі бар ж ы рды ц бірі. )Кыр* дмн бастм ер скш сл Ігі— окнғакы шнслснсссксн та<ртыскд күруын- дя. Окыц капдаГі у д г і м с с іі і а л сақ та үлкен тартысты корсмм* Мүныц озі жыр окигасьш ,ірі кызықты, орі оссрлі стеді. Котібар мои Мамліі, Аимап меп Қ втібар, Тецгс мсн Айман арасиндагы тартис, какты гц суларды сурсттсу аркы лы ж ы р окигасы дамп түсоді. Іікішиідсн, жырш ы акын ж ағы м сы з кейіпкерлсрді сурсттс- 1 ‘сндо, оларды н міігездерін, іс-орексттеріп күлкі-м азак стс, сы- кяктан снкатіаГіды. М амаины ц банлм гы н аитып шірснуі, Көті* бардмц «батырмьш» дсп ксудесін согуы — жы.рда аіцы мыскнл, кслсксгс ай и ал ад и . Корыта келгендс, « А н м ан — Ш олпан» — реф орма доуіріием ксіііигі кезде к а з а к коғамы на енген ж ац ал ы к , өзгсрістсрді шык* лы қ тургыдан бейпслсгсн х алы кты қ жыр, Б үл жыр ж ана жаг- дянга байлэим сгы коғам омірінен оры п а лға п тлля*:-тартысты. оскіціц жсніліи, ж ан ап ы ц жсн-етіндігін бсйнслейді, злсумст сах* пасыкап мғысгырылып б а р а ж а т к а и жоне ескілікті колдауши алам дарга ж аң а лам аины қ ж ац а адам дарьш , ж астар д и карсы кся отырыц, с.оцғыларыи ар д ақтай ж ы рлайды , үлгі стеді. жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|