МӘлік ғабдуллин

д ал ан а  отырып,  «Ер  Тарғын»  атты  опера  жазды.  Ол  театр  сах- 
иасында  қонылып  келеді.
«Ер  Тарғын»  ж ы ры   жайында  Октябрь  революциясына  дейін 
ж азы л ған   ғылыми  енбектер  болған  ж оқ  едІ.  Жырды  бағалау, 
зерттеу  ісі  советтік  дәуірде  жүргізілді.  Бұл  жөнінде  алғаш   рет 
зерттеу  ж азы п,  пікір  айткан  профессор  М.  Әуезов.1  Ол  қазақтыК 
б ат п р л ар   жы ры ндағы   батырларды  аға  батыр,  кіші  батыр  дед 
екі  тюпқа  бөледі.  Аға  батырлар  тобыяа  енпендердін  бірі  егіп Ер 
Тарғынды  алады.  Ер  Таргыннын.  аға  батыр  атануы — ерлік  іс- 
тер  ж асап ,  ел-жүрты н  қоррағандықтан  деп  көрсетеді.
Кейіннен  «Ер  Тарғын»  жыры  жайында  С.  Мүқанов,  Ә.  Мар- 
ғулан,  Б.  К енж ебаев  бірсыпыра  пікірлер  айтты.  Жырдың  но- 
ғайлы  дәуірінде  туғандығын,  көркемдік  ерекшсліктерін  сөз  еттЬ 
Ал  бұл  ж ы р ға  айры қш а  көніл  аударып,  зерттеу  еқбектер  жазған 
К*  Ж үм алп ев  болды.  Ол  «Ер  Тарғын»  жырын  орта  мектептерге 
арн алғаң   сқулы қ  көлемінде,  к а за к   эпосы  жайында  ж азған  мо- 
нограф иясы пда  ж әне  «Қ азак  әдебиетінін,  тарихы» 
(1  том, 
I960  ж .)  атты  кітапка  енген  зерттеуінде  сөз  етті.  Академик 
А.  Орлов  «Қ азақты ң   батырлар  жыры»  деп  аталатыи  еңбегінде 
(1945)  «Ер  Тарғин»  жырын  орыстың  батырлар  жырымен  салыс- 
ты ра  отырып  тексерді.
Көп  уакы тқа  дейін  одебиетші,  ғалымдардын  кайсысы  болса 
д а,  «Ер  Тарғын»  жырын  қ а за қ   ауыз  әдебнетіндегі  халыктық  си- 
паты  бар,  көркем  ш ығарманын  бірі  деп  бағалап  келді.  Бірак 
1951  ж ылы,  Қ а зақстан д а  идеологиялык  жүмыстардың  кате-кем- 
ш іліктері  ашылып,  қатан   сынға  алынғаи  кезде,  «Ер  Тарғыи»  жы- 
рьш а  қарсы   пікірлер  айтыла  басталды.  Бүған  кейбір  әдебиетші-  • 
лер  мен  тари.хшылар  көптегөн  айып  такты*.  Еи  алдымен,  ^ іа р  
Тарғынды  қаңғы бас,  кезбе  адам   етіп  көрсетті.  Екіншіден,  Тар- 
р ь і п н ы ң
 
киген  киіміне,  ішкеи  асына,  мінген  атына  жармасты. 
Тарғынныд  ж аксы   киім  киюі,  тұлпар  мінуі— оның  халык  ара- 
сьіпан  ш ы ккан  адам   еместігін,  хандар  мен  феодалдардын  тұкы- 
мынан  екендігін  дәлелдейді  деді.
Осындай  себептерден  «Ер  Тарғын»  жыры  біраз  уакыт  катар- 
Дан  шығып  қалды .  «Ер  Тарғын»  жыры  халыктык  жыр  емес  де­
ген  к ә зқ а р а с   басым  болды.  Театр  сахнасында  журіп  ж атқан  «Ер 
^арғыц»  оиерасы  дауылдың  артын  күтіп,  уакытша  болса  да  ха- 
л ы к қ а  кор-сетілуден  токталды.  (Мүндай  жағдайға  ол  кезде^тек 
«Ер  Таргын»  емес,  «Қамбар  батырдаи»  басқа  жырлардьщ  оәрі 
Де  үш ы раған  болатын.)
1953  ж ы лды ц  апрель  айында  Қ азақ  ССР  Ғылым  академпясы 
-^еи  Ж азуш ы лар  одағы  қазакты ц  эпостык  жырларьша  арнач 
р ь і л м и
 
айтыс  үйым/іастыры,  оган  көршілес  республикалардан, 
Москва  мен  Ленинградтан  көптегеи  ғалымдар  катысты.  Антыс-
1  М .  Ә у с з о в .   «Таң»,  «Ш олпан»,  «Л итература  н  искусство  Казахстана*, 
«•'Литературный  критик»  ж урналдары на  ж а зга л   м акалалары   мен  « п еснь 
пои»  ж ш іағы н а  берген  сөз  басы»  карацы з.
« К азах стан ская, п р а в д а»   газеті,  1951  жыл,  10  октябрь.
Г29

та  баты рлар  жыры  кеңінен  талкы ланы п,  эр  түрлі  сын,  көзқ^ рас- 
тар   айтылды.  О сынмк  нәтнжесіщ;е  «Ер  Тарғын»  халыктьгк.  ire- 
гізде  туғаи,  халы кты к  сипаты  бар  коркем  жырдыц  бірі  деп:  ба- 
ғаланды  ж әне  бұл  ж ы р  ж өнінде  соцғы  кезде  айтылған  кейбір 
сындар  теріс  деп  таиылды.
«Ер  Тарғын»  ж ырынын  х а л ы қ ш қ   сіш аттағы  шығарма  деп та- 
нылу  себебі,  біріншіден,  бүл  ж ы р,  аз  да  болса,  халык  үғымыида 
батырдын  коғам  ем іріпде  аткараты н  қызметі,  алатын  орны  қап- 
дай  екендігіи  аңғартады .  Басқьш ш ы   ж ауға  қарсы   аттанып,  одан 
ел-жүртын  корғаі ан  адамды   халы қ  иатыр  деп  гадыган.  Тарвх- 
ш ы ларды н  айгуы на  қ ар аған д а,  ерте  кезде  баты рлар  басқыншы 
ж а у ға   қарсы   ш ы ққанда  тек  э*  аулының  ға яа   мүддесін  емес, 
бүкіл  рудыц,  бүкіл  хандыктын,  қ£раі.гағыидағы  елдердің  намы* 
сын  қорғаған.  М үндай  адамдарды   халы қ  бір  рудьщ  ғана  баты­
ры  демей,  букіл  халы қты ц  батыры  дсп  такы ғак,  Оларды  жыры- 
на  косып,  оған  халы қ  батыры  сипзтьш   бергеи1.
Х алы қты ц  батыр  ж ай ьш д ағк   бул  түсінігі  «Ер  Тарғыш»  жы- 
рынан  аз  д а   болса  оры к  алған.
Екінш іден,  бүл  ж ы рда  хандарды к  елге  істеген  жауыздыі;  іс* 
эрекеттері  сипатталады ,  оларды   с ы ш т   көрсетеді.  Жырдын  ха- 
лы кты қ  сипатын  аш а  гүсегіи  ж ерінің  бірі  осы  деуге  болады.
Сонымеіг,  біз  «Ер  Тарғын»  жырын  ел  бірлігні  қорғау  идеясы* 
нан  туран,  халы қты қ  си п ати   б ар ,  к ер к еи   жырдыц  бірі  деп  ка* 
раймыэ.  Бұл  идея  ж ы рдагы   бас,:ы  кейіпкерлердің  іс-эрекеттерін 
суреттеу  аркылы  көрінеді.
Ер 
Таргегв. 
Ерте  кездс 
көіс 
сауытты  киініп, 
к ө к  
судгіні 
VCTa* 
ғаи,  озініц  ел-журты н  басқы іш ш   ж аудан  корғау 
үш ін  к.ол 
ж и н я іі
 
ерлзк  күреске  бастаған,  ж ау   қарасын  коріп 
үрейленбегеи,  кай та  атой  салы п  оғак  қарсы   ш апкаи,  жекпс-жек 
үрысқа  түсіп  ж ұрт  алдында  ж ауы н  ж енген  адамды  халык  ба­
тыр  деп  таиы ған.  Халықтыц;  «Батыр—  батыр  емес, 
1
>атырлар- 
ды   бастаған —  баты р»,— деуі  осыдан.  Ал,  к ал ы д   к о л л ы  баста* 
м аған,  бірак,  ж а с а қ   арасы нан  шығмгі  ж екс  ерлік  көрсеткен 
адам ды   халы қ  ер  деи  атаған.  Б аты р  мен  ер  деген  ұғымішц  бір- 
біріне  мағынасы  ж ақы н  болса  д а ,  оған  халы қ  осындай 
айы рм а 
ж асаған .  (Бертін  келе  «батыр»  деген  соз  көбіиесе  ел  корғау,  эс* 
Ке^ ,І Я оғыс  *стеР*не  байланысты  қолданы лған.)
^Ж ы рдағы   Т арғы к  қ ал ы қ   қол  басгаған   батыр  бэлып  көр^' 
оейді.  Ол — ж еке  үрыстарда  ерекш е  ерлік  ж асаған,  сонысы үшіи 
е Р  атаиған  адам.  Сокдықтан  д а  хапыіч  ж ы ры   оны  ел  корғау 
лы нда,  ж еке  үры старда  ж ауы н  ж сніп  көэге  түскен  ер  дсл^  ар- 
Дактайды.  Т&рғын  образы   ж ы рда  осы  түрғы дак  бейнсленеДІ.
Тарғы н — бір  рудын;  ғаиа  емес,  бүкіл  ноғайльс  журтыныи  ба­
тыры.  Оған  ноғайлы  атан ғал   елдіц  алыстығы  ж ок,  бәрі  де  ^ 3'
1  К а з а қ   С С Р   тарнхы .  I  там ,  1057;  Б .  Ь е к м а х а і і о в ,   Ба-ты ряардич  элсу- 
т*йіаІК  Ж3- 
тУралы;  « К а зақ   С С Р   Ғ ы л и м   вкад ем иясы н ы в  хабаршысы»,  W   в-
230

кьш,  тума-туыс  болып  көрінеді1.  Тарғын  басқыншы  жаулардан 
өэініц  ел  ж ұртының  елдігін  корғауды  жоне  сол  елдіа  бірлігін 
сактауды ,  оған  кы змет  етуді,  мандат  етеді.  Тарғынныц  Акшахан 
эскерлеріне  еріп,  торғауыттарды  жедуде  ерлік  көсетуі  осы 
м ақсаттан  туады.
Тарғьшнын,  ел  камын  ойлаған  батыр  екендігі  оныц  Ақшахан- 
ға  бсргеи  ж ауабы нан  д а   көрінеді.  «Сен,  кешегі  қамалды  бүэған, 
ж ауды   қы рған  қайраты вды   тыиышыцды  алғаи  жүртына  керсет- 
педіц  бе?» —  деп  сұраған  Ақш ахаиға:  «Тек  өз  жұртымды  жыла- 
туды  ш ар и ғат  қоспайды»,— деп  Тарғын  ж ауаи  кайырады.  Бүл 
ж ауапты ц  үлкен  мәні  бар.  Тарғын  қанша  мықты  болғанымен, 
ол  ез  еліне  күш  көрсетудсн  бас  тартады,  оғаи  азаматтык  ар- 
үяты  барм айды .  Елінде  ханның  жаксы  көретін  бір  биін  өлтір- 
гси  Тарғын  мүныц  арты  ііегс  апарып  соғарын  жақсы  түсінеді, 
ол  үшііі  ханны ц  ж азалайгы ны н,  бүл  ж азаға  өзінід  көнбейтін- 
дігіп  біледі;  хан  мен  скеуінід  арасында  ж анж ал  бастала  кал­
ган  күнде,  оныц  ақы ры   тағы   д а   кан  тегіске  океп  тірейтіндігін 
ж оне  бүдііи  халы ққа  кеп  зиян  тиетіндігін  ацғарады.  Сондыктан 
д а   ол  ноғанлыныц  бір  елінен  шығын,  екіншісіне  келеді.  Бүл  жер- 
ДІ  де  Тпрғын  өз  еліидей  туыс  санап,  оған  кызмет  стуге  кіріседі, 
торғауы ттарды   талкаіщ ап  жеціп  береді.
Тарғы ш іы д  халы к  камын  ойлауын,  сол  жолда  срлік  істер 
ж асауы н  ж ы р  осылай  бастайды  да,  нейіннен  оны  дамыгып  эке- 
теді.  Б үд ан   быланғы  жерде  жыр  окиғасы  Тарғыішыц  ерлікте- 
рін  суреттсуге  күрылады;  жырдағы  экгімелсрдін  нсгізгі  аркауы 
Таргыіх  болады .  Ж ы рда  айтылатын  барлық  әңгімелсргс  басты 
ксйіпкерді  тікелей  қатыстыра  отырып,  жыр  жслісін  бұзбай,  бір 
окн гадаи   екіншісін  тудыра,  Тарғыішыд  ерлік  іст^ері  баяндалады. 
Осы  иегіздс  оныд  ерлік  образы  жасалады.
Б а с к а   ж ы р л ар д а  басты  кейіпкерлер  жайы  бірден  айтылатын 
болса,  оларды ц  ерлік  іске  аттанулары  бала  кезінен*ак  бастал- 
са,  бүл  ж ағд ай   «Ер  Тарғык»  жырында  жок.  Жырдыц  сюжет  ку­
ру,  образ  ж асауы ндагы   негізгі  ерекшеліктід  бірі  де  осында. 
Ж ы рш ы   акы н  Тарғынныц  кім  екендігін  бірден  айтып  салмайды. 
Тыддаушысыіг  кызыктыру  үшіп  және  кейіниеи  Тарғынға  кеш- 
рек  көціл  ау д ар у   үшін,  оцгім-сні  Тарғынға  байланысы  ж ок  жай* 
ды  суреттеуден  бастайды.  Қалыц  кол  алып,  торғауыт  еліне  ат- 
тапғац  А қш ахан,  онын  жецілуі,  колдыц  каша  бастауы — басты 
кейіпкер  Таргынды  ж ы р  оцгімссіне  енгізудін  даиыидығы  секіл- 
Ді-  Бурьш  ж үрт  білмеген  жоие  калыц  колдың  бірі  болып  жүрген 
Нр  Таргын,  ту  жыгылып  әскер  қаш а  бастаған  кездс  ж ау  әскер- 
лерін  ж ал ғы з  өзі  ж апы ра  жеціп  шығады.  Буған  Акшахонның 
калы д  долы  секілді,  жырды  тыддаушы  да  квп  квціл  аударады. 
Ж ы рш ы  ақын  Ёр  Таргыи  образмныц  алгашкы  үлгілсрін  осылаи 
бастайды.  Ксйішіен  бұл  үлгі  үлкен  шеберлікпси  күрделі  образға
1  К.  Ж у м а л и с в .   К я э а қ   әдебиотіміи  тарихы,  I  той ,  I960;  К-  Ж  V  *  * л  н* 
с я.  К пззқ  ллсбисті  (оқулиқ),  1949.
231

аГіналады .  М уны   о л   б аты рды н .  эр  к е зе қ д е гі  е р л ік   icxepiu  сурет- 
теу  а р қ ы л ы   см п агтай ды .
Ж а и ы н д а   ж о д д а с т а р ы   ж о қ   Т а р ғы н ,  А қ ш а х а н н ы н   кы зы   Ақ- 
ж ү н іст і  ал ы п   к а ш а д ы .  Ж а л ғ ы з   ө зіи ің   о сы н д ай   іс  ж асау ы н   жыр 
е о л ік   д еп   б іл е д і,  с о ға н   сүйсін сд і. 
С о н ь ш ан   қ уы п   келген  Карт 
Қ о ж а қ қ а   А қ ж у н істі  к а л д ы р ы п   к е гу ш іл ігін   д е   х а л ы қ   ж ы ры   Тар- 
ғы нн ы ц   ер л ігі,  « а ғ а н ы   с ы й л а ғ а н д ы ғ ы »   д еп   ю эрсетеді.
А к ж ү п іст і  ал ы п   к а ш у ы м ен   А қ ш аз.ан к ы ц   ел ін е  сыйыса  алмай* 
ты ны н  б ілгеи   Т а р ғы н   снд і  Н д іл   б э й и н д а ғ ы   н о ға й л ы г а   ж о л   тар* 
т ад ы ,  оны   д а   ө зін е   туы с  с ан а п   к ел ед і.  С о ш ш қ т а н   д а   о л   бұд  ел- 
д ід   де  ж о ғы п   ж о к т а с а д ы ,  Ш а ғ а н   б о й ьш д ағы   к а л м а к т а р д а н   кек 
к а й ы р у ға   а т та н ад ы .
А ттанО ад ш д  о л ж а   ү ш ін ,
А т т ан га п ы м   коп ірге 
А т а -б а б а м   е ж с л д е к  
Е скі  кегі  б а р   ү ш ін ,—
д ім ід і
 
Гарғы н.  Ж ы р   бүл  а р а д а   қ а л м а к   б аскы н ш ы л ар ы н ы и   ноғ.чй- 
л ы   а т а н г а н   е л д іа   ж ср -су ,  қ ош лсы л  б ір   к е зд е   зо р л ы к п сн   тартып 
лл ғаны н   ескс  ту сір ед і.  А та  м експ  к о ғы с ы и а и ,  ж ер -су ы п ан   аирь:- 
л ь т   қ а л у   н оғай л ы   ж у р т ы н а   қ а т ш   б а т а д ы ,  кетігес  к екке  аниалг- 
ды .  М іне  сол  ж е р л е р д і  қ а й т а р у   үш іп   Т а р п л н   а т т а н а д ы .  Б ул  жол- 
д г   ол  көптеген  е р л ік   іггср   ж а с а п ,  сл  и ам ы сы н   қ о р ға н   қалады. 
М үны   х а л ы қ   л<ыры  Т а р ғы н и ы ц   ел  ү ш ін   т у ғ а и   ер  екендігін  кәр- 
ситу  үш ін  ж ы р ғ а   қосады .
Т а р гы ш іы к   б аты рлы к,  б ейн есі,  ха.гы к  ү ш ш   ж г с а ғ а н   ерлік  \с* 
терім сн   а л ы н а д ы   д а ,  ж ы р д ы ц   ©н  (югёніга 
су р еттел іп   отьградь'. 
Т о р ғау ы ттар м сн   ш а й қ ас у ы ,  Ш а ға н   б о й ы н д ағы   қал м ак.  баск.ын- 
и іы лары м ен   алы сы ,  о л а р д ы ц   бәріи  ж е ц у і  Т а р ғы п л ы ц   ерлік  дан- 
к и н   к ө тер е  т ү с ед і.  О ны  б ү к іл   н о ғзм лы  
елі  е з   б атм р ы н а  санап 
ж ү р е д і,  о д ан   е р л ік   іс  к ү тед і,  х а л ы қ т ш   ж а у г а   б ер м ейтін ,  қоргаи 
б о л аты н   б а т ы р   ү л   дсп  б іл ед і.  С о и д ы л та п   д а   х а л ы к   ж ы ры   Тар- 
ғы ины ц  н агы з  б аты р   екеиін   кө р ссту   үіиіы  к а д м а к д а р д ы к   ен.  мык* 
ты  к о л б асш ы сы   б о л ға н   Д о м б а у ы л м е н   к е зд е с т ір ед і.  О ған   қарсы 
Т ар ғы н   өэі  а т та н б ай д ы ,  пәл-е  б а с т а д   н о га д л ы   е л ін е   қ а н д ы   жорьщ 
ж асау ш ьі  Д о м б а у ы л   б о л ад ы .
Қ а л ы ц   о скер іиг,  е зін іц   б а т ы р л ы қ  
к ү ш ін е   сенген  Домйауы л 
н оғайлы   ел іи е  ш а б у ы л  
ж а с а и ,  соғы с 
а ш а д ы ,  е л д і  ауыр  куйг^ 
у ш ы р а та д ы .  О сы  к е зд е   б а с қ ы н іи ы л а р д а и   н о ғай л ы   еліи  корғау 
ү и ін   Д о м б а у ы л ? а   к а р с ы   Т а р гы н   іл ы ғад ы . 
Б ір -б ір ін ^   кездосзп 
к а л г а н   ек і  Оатыр  ең  ал д ы м сн   с е з   а р к ы л ы   а р б а сы п ,  куш   сынаса- 
ды.  Ж а у   б аты р ы   Д о м б а у ы л :
А ланы н  десем   оцаГісьиі,
АтаГіын  дисем  т о л га л с ы ц ,—
деп  кү ш   кө р сетсд і, 
м о іім і? н д ік  
ж а с а н ,  т о к а п п а ])л а и а   түссді.  Тар- 
р ы н і і ы д
 
согысгіаГі  б ерілс  қою ы ц  т а л а п   ігіеді.  І і і р а қ  
ж а у д ы д
!}32

кан-лоқысынан  Тарғьш   қорықпайды,  соғысиай  беріспейтіндігін 
ескертеді  де,  Д ом бауы лд ы   жекпе-жек  үрыска  шакырады.
Домба\>ыл  мен  Тарғын  он  бір  күн  бойына  алысады.  АК“ Р“ “ ; 
да  Д ом бауы лды   Тарғы н  жеңіп  шығады,  ерлігін  асырады.  L-oi 
ііейін  ж аудьщ   тап  берген  калы қ  колымек  соғькып,  оны  Д  '  
■
 
ді.  Бүл  ж ерде  халы к  ж ы ры   ж ау  адамдарын,  онык  бат  p . Р 
аса  күшті  етіп  суреттеу  аркылы  Тарғыннын  батырлык 
?.  . .  
үлғаііта  түседі.  Ж а у   баты рлары   канша  мықты  жоне  көп 
да  Тарғыіш аи  ж еціліп  қалады .  Өйткені  олар  әділіетшді 
тады ,  ш анқы нш ы лиқ  ж асады ,  сондықтаи  да  ондаилард 
"  • 
б олм ақ  емес  деп 
х а л ы к  
жыры  корытынды  жасаиды.  Д 
Р 
иыц  ж ал гы з  бары п  м ы кдаған  жауын  женуін  халык.  ж   р 
аділ. іс  үшіи  күрескендігінде,  каш ан  да  болсын  әділ  іс 
тоишылайды.  Ж ы р  Тарғын  аркилы   зділдікті  с ү й п ш , ұ  
ж о л яа  қан дай   ж ағд а й д а   болса  да,  ерлік  жасау  кол 
■
тіи 
халықты,  оның  сарқы лм ас  күшін  б е й н е л е и д і . Р  
. 
і 
гымды  бас  кейіпкері  аркылы  халык  күші  жинакталы
\ /
 С өнтіп , 
халы к.  ж ы р ы н д а   баскы нш ы   жаул/ ^ п п м і Г б е й і і е с і  
м .ій д й н д ар ь ш д а  е р л ік   ж а с а г а н  
ТарғыніІЫН  ба™ р 
„   е1діц 
ж а с а л а д ы .  Т а р ғы н  —  х а л к ы н   сүйген,  оған  ҚЬІ 
яйбынды
ж а у л а р ы м е н   алысыгі  өткен,  х а л ы қ   намысын  корғ 
п. ынпа . 
и аты р .  Т а р гы н   б ейн есініц   х ал ы к ты ғы   д а,  к ү ш п л іп   д  
’
Ж ы р д а   Т а р ғы н п ы ц   бейнсрі  т е к   ел  корғау 
“ “f ?   „   дцы и 
с р л ік   істер ін   с у р е т т е у   а р к ы л ы   ға н а   *®j:a^ u n   ^ вы к  өз  сөзімен 
ч а т ы р л ы к   т у л ғ а с ы ,  е р л ік   ісі,  алы п   күші 
1 а Рғ 
.  - „ т т т а у ы - 
ДО,  С
огде
  а д а м д а р д ы қ   (м зсел ен ,  С ы пы ра 
е1ендігі,  оиыи
мен  д е   б е р іл іп   о т ы р а д ы .  Т ар ғы н н ы ң   кандаи  батыр 
көпінеді. 
м иртігіп  а ііл а л а д а   ж а т қ а н   ж е р д е   айткан   зары в 
Д о м б а у ы л д ы ц   к о л ы м сн   к езд ескеи   ж ерінде:
Алты  кырлы  а к   мылтык, 
Алты 
стапіш,
Ата  алм асам   м аған   серт! 
Қынаптан  ал >
 
Р 
j
Қозы  ж ауы ры н  ку  ж ебе... 
Ш аба  алмасам  маған  сер
Тартл  алы асам   м аған  серт!.. 
Ж®У  і™нДе 21 ^
Т ауға  салсам   тас  теснен 
Толғамасам  маган 
Р
Қеудегс  сал сам   бас  кескен.
Дсп  айтаты н  серттеу  сездерінен  Тарғыннын  күшті  батыр
■Дегенмсн  Тарғы н  образынын  олсіз,  “ f f   “ ^ “ і ^ Г в з і н с т а -
М ұіш сы,  сшыц  Х анэадамен ымырага келушен 
P 
Тарғьш
лай  p er  опасы зды қ  ж асаған ,  алдап  соқкан  "  
аксуйск»,—
ашу-окпе  айтудан  асып  кете  алмайды.  «Атана 
Ханза-
дсп,— ід о м ал аты п   басынды  алармни»,— Деп 
%,лет-ғүриптьт
ла га   қ а р с и   күш  керсетіп  үрыс  шығармаиды,  с 
тю ғы и  обра-
ш ырмауында  калы п  каяды .  Солай  бола  түрса 
.  ‘  к  қандай
эы  елдіц  сл  ко р ға у   жөніігдсгі  арман-мүддесш.  х 
йрГшснін  йірі- 
баты р д и   ардакл-айтындығьіи  кврсететін  жағымды

д ы ц   бірі —  А қж ү н іс.
Ақжүиіс 
Б аты рды қ  сүйікті  ж ары ,  сенімді  серігі,  акылшы 
досы  ретінде  ж ы рға  қосы лған  жағымды  образ-
...Бсг  аж ары н  к ар аса қ, 
Ж а зғы   түскен  сағы мдаи, 
Е т  аж ары н  карасац. 
Қабығынан  айы рған
А риа,  бидай,  ак  үндай. 
Қасы  ж аидай  керілген, 
Кірпік оқтай  тізілген, 
Бел  бұралы п  бугілген,-
деп,  жыр  салған  беттен  А қж үністіц  портретіи  жасайды.  Өз  ту* 
сыида  одан  сұлу,  одан  ақы лды   кы з  болмағакды ғы н  айта  хеліп, 
халық  жыры  оніы  Т ар ғи ям ен   кездестіреді.
Тарғьшның  ерлік  істеріи,  адамгерш ілігін,  халы қ  кдмңн  ой- 
лауш ы  батыр  екендігш   бірден  бағалауш ы   Ақжүніс  болады. 
Сондықтан  д а   ол  хан  сарайы н  тастап,  хальгқтын.  қалаулы  үлы 
Тарғынды  сүйеді  де,  хал ы қ   ж ағы и а  ш ығады.  Атастырын  койған 
адамына  бармай,  ескі  әдет-гүры пқа  қарсы лы к  білдіреді.
Тарғы нға  айткан  бір  сәзіқдв: 
«Меиі  бір  ханнын  баласына 
айіты руға  еліш   келіп  ж аты р.  Әкем  мені  бермек  болып,  менек 
рұқсат  сүратты.  Мен  хан  баласы на  тақсы қ  емеспін,  өзім 
д е  
хан 
баласымьщ.  С үлуға  тац сы қ   емесшн,  әзім  де  сүлумын.  Кімкін 
бакыты  зор  болеа,  соған  барам...  ЕндІ  мені  бірсупе  қор  кылғак* 
ша,  батыр  екенід  рас  болса,  сен  мені  ал  д а   каш ,  мен  саган  тием, 
сенен  баска  еш кш ге  гимеймін,  көділім  саган   ауды,  сені  с\и- 
дім?> — дейді  А қжүяіс.  Оның  бүл  сш інен  А қж үністіц  хаи  бала* 
с ы н  
емес,  халы к  баласы н  сүйгендігі  көрінеді.  Сондыктан  да  жыр 
Ақжүюісггін  халык,  ж<атьена  шығуьш,  хан  оаракын,  оіідағы  сән- 
салтанат,  байлықты тастауы н өж етгік деп  бейнелейді. Акжүністін 
Т аргы нға  шығуы,  бір  ж ағы н ан .  халы қ  батырын 
б а ғ а л а ғ а н д ы ғ ы  
болса;  екіншіден,  қы з  намысын,  блс  бостандіығын  корғауы,  сүй- 
ген  адамы на  е з   еркімеп  қоеы луы к  м ақ сат  еткендігін  де  байқз- 
тады.
Әйелдсрдіц  бас  еркі  болм ағап  зам ан да,  А қж үністіп 
Т а р ғ ы н г а  
өзі  барын  сөз  сллуы,  х ан   ордасы нан  қаш ып  шығуы  кыздын ежет, 
намьгс  несі  екендігін  ан ғартады .  О кы қ образы н  ж асағанда,  исыр- 
шы-ақын  Ақжүністің  оеы  'касиетіне  квніл  бөл«ді.
j
 
арғынға  косылып,  хан  сарайы нан  қаш ы п  ш ыкқан 
А к ж ү ш с 
бүдан  былайғы  ж ерде  баты рдьщ   оенікді  серігі,  сүйікті  жары, 
акылш ы  досы,  қай рат  беруш і  ж о л д асй   ретінде  .суреттеледі.  Қы* 
сылган  ж ерде  кай р ат  беретін,  киьш  к е р д е   акы л  табатын  да  Ак* 
ж ү п іс . 
Тарғыи  мертігіп,  күйініп  ж атқ аи   яезінде  батырға  сүйеиіш 
болған 
д а ,  
баты рды қ  намы сы на 
т и е , 
қ ай рап   куа^ггаидырған 
Да 
А кжүніс.  Талан  тас  қ ам ау д ы   бүзғаи,  галай  ж ауы н  күйреткен  ба- 
т ы р д ы д  
иертігіп  к ал ған ы на  қ ан алан ған   Ақжүніс: 
« Д а н қ т ы  
ба- 
тырым, 
д а ц қ с ы з  
өлімге  душ ар  болдьщ-ау,  айдалад ағы   қарг^- 
күзғы нға  жем  болдыц-ау»,—  деп  нам ы станады . 
С о к д ы қ т а и  
ол 
Тарғынның  намысына  тне:
А гаш тав  биік  мерт  тауы п, 
Қорлықпенен  өлгея  ер,—
234

д ей д і,  баты рды   әрі  намыстандырады,  әрі  қайраттандырады. Ж ан 
ж олдзсы ны ң  бүл  сөзіне  тусінген  Тарғын:  «Ағаштан  кұлап  өлді 
деген   а т а к қ а   калғаны мш а,  мүлде  өлейін»,— деп  мертіккен  беліи 
б ар   күішмен  басып  қалғанда,  бел  омырткасы  орнына  түседі.  Бу­
ран  себепкер  А қж үніс  болады.
М ер гіккек  белі  орнына  түскен  Тарганға  ендігі  бег  алыстыи 
кал ай   болу  керектігін  айтып,  ақыл  беруші  де  АкжүнІс.  Ол  Тар- 
^ынға:  «Қеше  мертігіп  қалған  күнде  сенІ  жұртына  тастап  кеткен 
н оғай лы ларға  барып  көрін,  белінніц  жазылғанын  білдір.  ОлаР 
етпесеқ,  Қырым  халқынан,  Ақшаханның  кол  астынан  Тарғын 
деген  бір  батыр  келіп,  бір омыртқасы сынған соң,  қарға-кузғынғ.' 
ж  ем  болып,  Бүлғы р  таудьщ  койнауында  өліл  калды  дер,  сондаь 
ж ам а н   а т а к қ а   қаларсы н»,— деп  ақыл  айтады,  Батырдын  сөэге 
кіріптар  болмауын,  дос-дұшпанының  алдыида  беделі  туспеуін 
көздейді.  Б ұл  арад а  халык  жыры  Ақжүністщ  ақылды,  дана 
а д а м   ексндігін  сипаттап,  үлгі  етеді.
Тарғы н  мен  Ақжүністің  соңьзнан  куып  келген  Карт 
«кі  ж а с қ а   кысылш ац  сын  кезін  туғызған  болатын.  Б ірақ  одаи 
А қж уніс  қысылмай  өткен-ді.  К арт  батырды  сөзімен  тоқтатып 
ж олы н  тосады ,  басындағы  мұқын  айтады,  екі  жасты  жылатпа- 
уың  сүрайды,
Ж ы лап   түрған  көэім  бар, 
Мені.өзіңе  кайырма!..
Өксіи  гүрған  жаным  бар, 
Тілекті  бермес  болар  ма,
Ә уре  болған  басым  бар, 
Сіз  сыкылды  асылдар,—
А лғаиы мнан  айырмаі
Дейд?.  Екі  ж ас қ а   аяушылык  білдірген  Қ арт  Қоэкақ,  АкжүнІстіі 
тілегін  береді.
Сонымен,  «Ер  Тарғын»  ж ыры  Акжүніс  образы  аркылы  ба 
ты рға  сенімді  серік,  акылшы  дос,  айнымас  ж олдас  болған  өже 
кыздьщ,  намыс  несінік  бейнесін  елесгетеді.  Мұндай  қыздардь 
хальіқ  ж ы ры   өз  түсылдағы  ж астарға  үлгі етеді. 
к 
„ 
Ж ы рда  жагымды  бейнеде  алынған  батырдыі,
^ожақ. 
бір.  _  ^ арт  қ о ж ақ  оныц  ноғайлы  жүртына  дан 
кы  ш ы кқан,  ба-скыншы  ж ауларға  карсы  курестерде  еліне  қорғаі 
болған  айбынды  батыр «екендігін халы к  жыры:
К а йи аған   қ ар а  бүлттай... 
Қабағы  тастай  түйілгея,
К айн ап   біткек  болаттай... 
Лашын  қустай  шүйілген,
С айд ан   ш ы ккан  бұлақтай, 
Женсіз  берен  киінген,—
д еп   <еипаттайды.
Қ арт  К о ж ак  — көпті  көрген,  талай  үрыстарға.  катыскан,  та 
л ай   ж ауы н  талқан дап   жеңген — аға  батыр.  Ақшаханның  ж ар 
лы ғы   бойыпша,  Тарғыннан  Акжүністі  айырмақ  больіл  аттанғаі 
қал ы қ  қол,  біраз  ж ол  жүргеинен  кейін  акы лға  келеді.  «Біз  Tap 
ғынды  куы л  жеткенімізбен,  одан  қызды  айырыл  ала  алмаспыз 
қызды  ол  бермес  те,  каһары   келсе  бәрімізді  кырып  та  кетер»,— 
деп  кейін  қайтады .  Б ірақ  сол  кол  ішінде  жасы  алпыс  беске  кел
г 4

ген  к а р т   б аты р   а л ға н   бетінен   т а й м а й д ы   д а,  ж а л г ы з   т а р т а   жөна~ 
л«ді.  Б ұ л   бұ р ы н ғы   қ э й р а т ы н а   сен ген   Қ а в т   Қ о ж а к   еді.
Ж ы р д а   Қ а р т   Қ о ж а қ т ы ц   б ес  ж а сы н ш і 
б астап ,  алпы с  беске 
кел ген ге  д ей ік гі  о м ір і,  ел-  қ о р ға у   ж о .ш к д а   ж а с а ғ а н   е р л ік   істері 
А х ж ү н іс т іц   сө зд ер ім еи   б а я н д а л а д ы .
О ты з  беске  к ел ген д е 
К о д и р а у л ы   н а й за   қ о л і:а  а л д ы д ,
Қ о д ы р   с а л қ ы н   т ө ск е  а л д ы ң ,
Ж а у д ы   к ө р сец   ш ү іііл д щ ,
Ж с қ г із  бср сн   к к іл д ің .
К ө к сер к е  а т ты   б о р б а й л а п ,
Қ а м а л д ы   б у зд ы д   а й қ а й л а п ...,—
дейд і  А қж ү ніс.  О ны д  б ұл  с ө зд е р і  а р қ ы л ы   Қ а р т   Қ о ж ақ т ы ц   об­
р а зы   ж а с а л а д ы .  Б ас к ьш ш ы   ж а у м г и   к ескіл еск ен   ү р ы стар д а  ка- 
м а л   б ұ зған   б а т ы р д ы н  т ү л ға съ ш   ел естетед і.
К арт  К ож ақ — қайырымды  батыр,  ж лстарға  аталыі;  ызйірік 
корсеткен,  оларды д  бақытты  болуьша  тілектестік  білдірген  адам, 
Онын.  адамгершілігі  А қш аханнан  дг<  а с ь т   ж атады . 
Ақшахан 
өзщіп,  ж алғы з  баласы   А кж үніс  жөнінде  қаталд ы к,  мейірімсіздік 
ж аеан,  оны  өлімге  қкяды.  «К імде-кім  қызымды  куып  жетсе,  сол 
алсыи;  қуып  жетіп  өлтірсе,  кұны  ж оқ,  болсын»,—  деп  үкіи  шы- 
ғарады.  Сүлу  кызды  қүш уға  К а р т  Қ о ж ак  та  желігеді,  баяғьі 
ж асты қ  шағын  есіне  түсіріп,  хан  сарайы п  таст аа  кашкан  екі 
жасты  іздеуге  атганады ,  Б ір а қ   Тарі-ын  мен  Ақжуністін,  бір*бірі- 
не  сүйіп,косылған  ж астар  екеніи  біледі  де,  ал^аш қы  ойынян  тег 
қайтады .  Сондықтан  да  ол  Таргы ш іы н  изін  атпгй,  қорамсағын 
атыи  түеіреді,  ж ае  бгтырды  «лтірмсйді,  есіркейді.  «Тарғынды 
Ақжуністіц  теңі  және  ноғайльшыд  м нқты   батыры  дегг  түсінген 
Қа-рт  Қ ож ақ,— дейд-і  од-ебитші-ғалым 
Қ. 
Жүм-алиев,— Алғлш- 
қы  бетте  «Ақжүністі  аламьш»  цен  кызумеи  шығілп  қалса  да,  тап 
өлтірер  ж ерге  келгенде,  екеуін  де  аяйды ,  әлтіруге  көзі  қимайды. 
Өиткені  бірі  — ноғайлыныц  найза  ұстар  батыры,  екіншісі — 
эяу- 
лы  аруы.  Т арғы вны қ  орғгына  қ а л м а қ ,  не  басқа  б ф   жаударъшьШ. 
бірі  болса,  Қ о ж ақ   оғын  емес,  өэін  атқпн  болар  еді.  О
ндй
  ол  слін 
ж ауға  аіш рбастап,  қ а р а   басыны д  қ&мын  ойлағ.ан  қыздьт  елтіріп 
кайтар  еді.  Б үл  жердц  де  елдік.  идея  айқьш,  тентек  ұл  м«к  ерке 
қыздыд  эдетті  аттауын  ноғайлыкыд  карт  батыры  кешіреді-  Ба- 
тасьш  беріп,  оларға  ж ол  болсын  ан та д іі» 1.
К а р т   Қ о ж а қ т ы д   ж ы р;-а  ж & ғы мды  к е й іп к е р   р е т ш д е   косылуы* 
и ы д  бір  себебі  осы идай.  Б ү л   р етте о л   х г л ы қ   к а д ір л е ге н   ж энс  хан* 
и ан   д а   а р т ы қ   с ан а л ға н   б аты р   больш   ж ы р л а н а д ы .
К а р т   Қ охсақты  ж а ғ ы м д м   кей іп к ср   бй й н есін д е  а л а   отырьіп, 
он ы ң   кейбір  м ін ездерін   х а л ы қ   ж ы р ы   а ш у -зіл і  ж о қ   ә з іл о с п а к к а  
а й п а л д ы р а д ы .  М үны  ол  кекетіп   оп ес,  к а р т   а д а м н ы д   м інезін  күл- 
д ір г і  етіп  көрсету  үш ін  а д а д ы .  М эсел ен ,  ал п ы с  бескс  келген  карт
'  К-  Ж ұ м а л н е в ,   ж огаргы   аталғии  окулы гы .
236

оатырд.ың  кыз  дегенде делебесі  козуын,  оның Ақжүніске  айтатын 
ебі  ж оқ  сөздерін  жыр  майда-шуак  күлкі  түрінде  келтіреді.  Ол 
өзінің  сөзінде:  «Сен  неге  жылайсын?  Мені  карт  деп  жылаймы- 
сық?  И ә  болмаса,  ж аман  деп  жылаймысың?...  Қарт  та  болсаы, 
меіг  жек  көретіи  қ ар т емен!  Ешкімнен  кем  емеспін!  Сен  бүйтіп 
ж ы лай  берме,  тұр,  жыламаі  Бетіңді  аш!  Маған  көрсет:  бетіңді, 
бойыңды  да,  қабағыцды  да;  ж араса,  аламын.  Егер  де  бір  жерія 
ж ар ам аса,  алмаймын», ~  дейді  Ақжүніске.  Карт  Қожақтын.  осы 
бір  сөздері  оньтқ  батырлық  бейнесін  кемітіп  тұрған  жок,  қайта 
карт  адам ға  тон  мінезді  зілі  ж ок  күлкі  ретінде  әжуалап,  әзілдей- 
Д і . 
М ұкымен  оның образы үлғая  түседі, ж аңа  бояу табады.
Х а  
Ж ырдағы  ең  жағымсыз  кейіпкер 
—  
Ханзада.  Ол
3  А  * 
халы кка  зүлымдық  жасаушы,  арамдық  әрекеті, 
әділетсіз  ісі  шектен  аскан  хандардың  бейнесін  елгстетеді.  Бүл 
ретте  оны  залы м ды қ  пен  жауыздықтын.,  алдампаздык  пен  қор- 
каулықтың,  үяты  ж оқ  екі  жүзділіктіц  ж ннахталғая  образы деуге 
болады.
Х анзада  ел  талауды, бетен  елдің  байлығын қолға түоіруді  көз- 
денді.  Б үл  максаттарыи  ж үзеге  асыру үшін  Ханзада  әр  түрлі  ай- 
ла-ам ал   колданады.  Ол  айлакерлікпен  Тарғынды  д а  өз  қарма- 
ғына  іліктіреді.  Ш аған  бойындағы  калмақтардан  ата  мекеніміз- 
ді  қайырып  әпер  дегенде,  оны  ол  халык  камын  ойлағандықтан 
емес,  өз  камын  көздегсндіктен  айтады.  Ханның  бүл  сөзіне  түсіп 
калған   Тарғын  аңғырттық  жасап,  белгілі  мөлшерде  ханнык  ша- 
барманьш а  айналады.
Ханзпданыц  ойы — кісі  енбегін,  кісі  күшін  пайдалану.  Өз 
тапсырмасын  орындатқаннан  кейін,  оны  орьшдаушы  кісілердін 
келешегі,  хал-жайы  кандай  болатынына  Ханэаданың  жұмысы 
болмакды.  Ханзаданыц  тапсырмасын  орындап  келіе  жатып,  Тар- 
ғын  белінен  шойырылады,  мертігеді.  Б ірақ  айлалы  хаи  жаралы 
батырды  осы тұста  мыктап  алдайды:  «Бір-екі  күиде  кайтып  келе* 
м ін»,— деп  Тарғынды  тақыр  жүртына  тастап  кетеді,  айтқан  уә- 
десінде  түрмай,  екі  ж үзділік жасайды. Ханзаданын, алдауына  тү- 
сіп  қалғанды ғы н  Тарғын соқынан  гана түсінеді.  М үныол  ызалы 
күйзеліспен  еске  алып:
А таңа 
н әлет,  ақсү й ек, 
Ауызға 
ж ерге  асы м   жок^
Е л е м е д і  ө зім д і, 
Біреу 
кайы ры лы п  келмсйді,
С ы и л а м а д ы   сөзім д і, 
Не 
б олғаны м   білм сйді,
Ж а у д ы р а т ы п   к е зім д і 
— 
Ер  Тарғынды 
көрмендІ.
Тастап  кеттІ  жұртыиа 
Атаца  нәлет,  аксүйек,
Бір  мертілген  бел  үшін. 
Ойлап-ойлап  карасам,
Белімнен  басқа  ж арам   жоқ, 
Хаизада  ханнан  сараи  жок, —
деп  каиаланады ,  ханға  деген  зілді  кегін  шертеді,  өзіне  осындаіі 
опасы зды қ ж асаған   ханға  каһарын  төгеді;  оған  халы қ  қарғысын 
айтады.  Тарғыннық  осы  сөздерімен  жырда  Ханзаданыц  сүркия- 
л ы қ  бейнесі  ашыла  түседі.
Х аизада  Тарғынды  бір  емес,  бірнеше  рет  алдайды.  Мертіккен
237

белі  орнына  тусігі,  Тарғы л  хан  ордасына  кайтып  келгенде,  Ханза- 
д а   әр  алуан  зы м иянды қка  салнны п,  баты рдан  кеш іріи сүрайды. 
айыбына  кызын  бермек  те  болады .  Онын  алдауы на  Тарғын  бул 
ж олы  д а түсіп  қ ал ад ы ,  х ан ж ш   келісімге  келеді.  Осы  кезде ел 
шй
- 
тіне  ж ау   кіріп,  ш абуы л  ж асайды .  Оған  карсы  барарлы к  батыр — 
тек  Тарғын.  Бұл  ж ай ды   түсініп  оты рған  Тарғы к  ханнын емес,  ха- 
лықтын,  намысын  қ о р ға м ақ   болып,  ж а у ға   карсы   аттанады,  жау- 
ды   женіп,  ноғаіілы  елін  баеқы нш ы лардьщ   ш абуылынан  қүткара- 
ды.  Осы  ар ад а  Х ан зад а  тағы   д а   сергін бүзып, уәдесінен танады. 
Тарғы нға  қызын  бермек  түгіл  батырды  м азақ   етеді.  «Қожа  мен 
торе  тегікен  ш ы кқан  адам   емес  екенсің,  екді  саған   кызымды  бер- 
м ейм ін»,— деп,  Тарғы нды   кемітеді.  Екеуініқ  арасы нда  әлеумег- 
тік  теңдік  ж о қ   екендігін  ескертеді.
Х аннық  мұндай  корлы ғы ңа  шыдаҒі  алм аған   Тарғын  ашула- 
нып,  юетіп  қал ад м .  Оньщ  бұл  кетісінен  үрейленген  хан  мен  онык 
сы байластары   қатты  сасады   да, со л   кезде.  ж асы   жузден  аскдн 
Сыпыра  ж ы р ау ға  сөз  салады ,  батыр  мек  хаиды  кслістіруді  етіне- 
ді.  Ханныд  әрі  ақылш ысы,  әрі  жырш ы-жырауы  болған  Сыгіыра 
ж ы рау  Тарғын  мен  Х анзаданы   татуласты рады .  Сыпыра  жырау» 
бір  ж ағы нан,  ханы н  сынайды,  өтірікш ілігіи  айтып  б-етіне  басадн; 
екіншіден,  Тарғынды  да  сынайды:  «Б ір  қы з  үш ш   ел-журтынды 
тастап  кетуіц  ер  басы ңа  келіспейтіи  іс», — дейді.  Сөйтіп,  ол  хан 
мен  батырды  ы мы раласты ры п  табысгтырады.  Б ү л   арада,  казак 
әдебиетініц  тарихы н  зерттеуш ілер  дәлелдегендей 
Сыпыра  жы­
рау  ханды қ  үстем діктіқ  каим ағы   бүзылмауын  қарасты рған  адам 
болып  шығады.  Ж ы р  Сыпыра  жыраудың.  д а  өз  табының  макса- 
тын  көздегенін  көрсетеді.
Х анзадам ен  таб ы са тұрса  да,  Тарғы н  одан  кетіп  қалады.  Хан­
ныц  қасы нда  қал у д ан   найда 
жоқтығһін
  аңғарады .  Онн  Тарғын- 
ның:
И ірімі  ж о қ  суларгг.
И ірілген  ш а б а қ   не  табар?
Қайы ры мы   ж о қ   сұлтакға
Ерген  нөкер  не  таб ар? — 
дет‘е.н  созінен  көруге  болады.  Ж алп ы   алғанд а  ж ы рда  Тарғын  бір- 
де өз  елінін ханымен де,  кейін А кш ахаимен,  одан  сон Ханзадамен 
де  сы рггай  болм аса,  іштей  ж акы н даскан   ад ам   болып  суреттел- 
мейді.  Х андарды ц  залы м ды қ  істерін  білісім ен-ак,  Таргыи  олар* 
мен  сыйысып  тұ р а  алмайды ,  бойьш  а у л а к  «салады.  Бұдан  халык- 
ты қ  Тарғын  арқы лы   х ак д а р ға  берген  бағасы   д а,  көзқарасы  да 
айқын  көрінеді.
Тарлаи. 
Б а ты р л ар   жьтры  ел  корғау  ж о л м к д а  багырға  кө- 
мекш і  болған,  кы змет  еткен  тұлпарларды   сүйсіне 
ж ырлайтындығын,  «Ер  кан аты  —  ат:е>  екендігін  отмен  тарауда 
айтканбы з.
1  С.  М у  к а н а в .   Қ а з а қ іы ц   X V III— XIX   гасы р д ағы   ад еб иетікік  тгрихыиан 
очсрктер,  1042;  А йты с  (ж н н а к ),  1942;  Е .  й с и а й и л о в ,   А қы ндар,  1956.
238

Баты рлар  мінетін  түлпарларға  біткен  касиегтер  Тарғыннын 
Т арланы нда  д а  бар.  Тарлан — батырға  көптен  ж олдас  болған 
ж әне  оны  батырдың өзІ  бағып,  өзі  өсірген тұлпар.
Қүльш  емдің,  тай  емдіц, 
Алшақтаттым,  ойнаттым.
Құнан  ж аста  арда  емдін.. 
ЖетІ  ж аска  келгеыде,
Дөнен  ж а ста  үйреттім, 
Арпа,  бидай  асаттым.
Алты  қ а б а т   ал а  аркан 
Ж ер  дүқкілдеп  желгенде,
Ж ібектен  өріп  сүйреттш... 
Дұшпан  көзі  қорыкты, —
Алты  ж а ста  актаттым,
дейді  Тарғы н.  Кұлынынан  өз  қолында  ©сірген,  өзі  үйреткен  Тар­
л а н   баты рды қ сенімді  досы  еоебінде  қызмет  аткарады,  батырмен 
бірге  ел  қорғау ісіне  араласады , ж орық жолдарынын ауыртпалы- 
ғын  иесімен  бірдей  көреді.  Тарғын  мертігіп,  ауыр  күйге  түскеніне 
қ ап ал ап ған  кезінде батыр көп  жылдар  жолдас болған  түлпары- 
мен сы рласады . Бұл батырдың  Тарлан секілді  түлпарын  аса  кат- 
ты  ардақтараны н  білдіреді. Кейбір ж ағдайларда  Тарлан  біреудік 
келе  ж атқаны н  пысқыруымен,  алкынып  терге  малынатын  кезі 
болса,  тарпынуымен  батырға  сездіріп  те  отырады.  Түлпарына 
сыр  міиез  болған  Тарғын Тарландыосынысы  үшін  де  жогары  ба- 
ғаланды ,  оның  сырт сипатына д а  сүйсіиіп  қарайды.
От  орнындай,  туяктым, 
Қабағыңа  болайын:
О м ы ртқақ  бар  отаудай... 
К ара  албасты  қабактай!
Құйрығықа  болайын: 
Сағағыңа  болайын:
Қы напта  і  ш ыққан  қанж ардай! 
Піскен  алма  сабақтай!
Ж а л ы ц а  сенің  болайын: 
Екі  кәзіңе  болайын:
Күлтеленген  жібектей! 
Қорқыт  ж аққаи  шырақтай!
Ш ықшытыңа  болайын: 
Танауына  болайын:
Орылып  ж зткан   көбектейі 
Түбін  алған  шелектей!
Қ ұлағы қа  болайын: 
Омырауықа  болайын:
К өлге  бітксн  қүрақтай! 
Еділден  шыққан  аңғардайі —
леп,  жыр  Тарланнын.  суретін  көз  алдына  океледі.  Мұндай  түл- 
л ар ға  тек  батыр  емес,  жырды  тыкдаушы  да  сүйсіне,  кұмарта  тү- 
седі.  Т арлан  секілді  тулпарлар  ел  қорғау.үшін  ғана  емөс,  күнде- 
лікті  түрмыста  да  а-са  маңызды  екенін  анғартады.
«Ер Тарғын» — өзініқ қүрылысы, сюжеті, окиғаны 
лысы*ҢталіРЫ 
^аяндауы   ж ағы нан  көркем,  кызықты  жыр.  Ж ы р­
дын  оқигасы  бас  кейіпкер  Тарғыннын,  ерлік  істе* 
ріп  суреттеу  аркылы  дамып,  өсе,  үдей  берсді.  Ж ы рдық  окиғала- 
ры  бірімен-бірі  тығыз  байланысып,  ш арықтау  шегІне  жеткенге 
денін  бірінеи  сон  бірі  тізбектеле  айтылады,  бір  оқиғадан  екінші- 
сі  туып  отырады.  Ж ы рға  косылатын  әңгімелердік  бәрі  де  Тар* 
рынныц 
іс~әрекетімен 
байланысты 
алынады. 
Тарғывныч 
торғауыттармен 
соғысы, 
Акжүністі 
алып 
кашуы, 
Карт 
К ож ақпен  юездесуі,  қалм ақ  баскьшшыларымен  күргсі  т.  б.  жа- 
йыидағы  әцгімелердің бәрі де  Тарғынға банліаяысты  жырланады.
239

О кнғапы  осы  рстпен  баян д ау   жыр  құрылысындағы  негізгі  бір 
ерехш елік  болып  табы лады .
«Ер  Тарғын»  ж ы ры чы қ  қүрылысып,  өдендік  қаснеті  мен  көр- 
кемдік  тілін  зерттеген  әдебиетші  ғалы м  К-  Ж үм алиев  бүл  жыр- 
дын.  өзіне  тон  екі  ерекіиелігі  барлыгын  атап  көрсетеді:  «Басқа 
ж ы рлармен  салы ст ы р ған д а,— дейді  о л .— айтайын  догсн  ойды, 
суреттейін  дегсн  кұбылысты  аскам  шеберлііш еи  беруде  «Ер  Тар- 
ғынх»  ж ыры,  біріншіден,  дам ы ту  эдісін;  екіншіден,  шсндестіруді 
мол  қолданады   және  ш ендестірудіц  жкй  турін  смес,  ұлғайған, 
күрделі  түрін  ж асайды »  1.  Ж ы рды ң  бүл  срекш еліктерг  адам  об- 
разы н  ж асауы яан,  сөз  тізбегінең  айісыиырақ  байқалады .  Мәсе* 
лен,  ж ы р  Л қж іиіетін келбетһг.
...Қара  ж е р г е қ а р   ж ауар,
Қ арды   көр  де  етім  көр.
Қ ар  устіне  кан  тамар,
Қаиды  көр  дс  бегім  кар.,
л-еп  суреттейді,  арасы   алш ақ  екі  нәрсемі  ш елдсстірумш ,  үшінші 
бір  ұғым  тудырады.  Акжуністіи  К ар -  Қ ож акты   сіглаттауында  да 
ш ендестіру  одісі  қолданы лады .  К а р т  Қожакты н  бес  жасынан 
басгап,  алныс  беске  дойінгі  өмір  ж о л к я а   ш олу  жасайды.  Отыз 
бес — Қ ож ақты ң  баты рлы қ  күші  кемелш е  келген  кезі  болса,  ал- 
п к с   бес — ш ал  болған  іиағы.  Жътр  бір  адамиын  ж ас  мерзімін 
эр  кезецге  бөлу,  оларды   бір-біріш:  қарам а-қарсы   кою  негізһіде 
шендестірудің,  күрделі  түріп  тудырады.
Тарғышіын.  Д ом бауы лға  ж әие  оныц  аскерлеріие  қарсы  шз- 
буыл  ж асайтын  ж ерін суреттеуде немеас Тарланды   сипатгаганда 
небір  әдемі  теңеу,  эпитет,  метаф ора,  осірелеу  т. б.,  қысқасы,  көр- 
ксм  тілдіц әр  алуан  түрлері  жиі  кездесіи  отырады*  Бұлардын.  бэ- 
рін  жыршы  ақыіі  жыр  оқиғасы н  демыту,  үдете  айту  үшін  колда- 
нады .О сы   реш ен  Тарғынның  ұры сқа енуі, ж аулары м ен  алысуы, 
Тарлапның  шабысы,  нөсерлеген  ж үрісі  суреттеледі.  Тіл  байлығын 
жырш ы  өте  шебер  пайдаланады .  Ж а у ға   қарсы  Тарғыннын  аттан- 
ған  кезінде,  Тарланның  алғаш қы   ж үрісі:
Ө зін ен -ө зі  з ы р л а ғ а я ,
Басын  тартса,  болм аған,
К
йк
  айыл  болыгі  кепірсе,
Алты  басып  аттауға —
Лйшылықты  о й л а ға н ,—
деп  суреттеледі.  Он  екі  күнгс  созы лғаи  үры с-ж оры қтардан  кейш 
Тарланның:
Егектеш н  еріянен, 
Б ір   түтам ы  қалы пты ,
Екі  <злі<сі  калыпты. 
Ж а л б к р а ға н   ж алы наа,
Қ иған қамы с  құлақтан , 
Ж а л ғы з  қары с  қалыпгы* —
1  К .  Ж ұ м а л и е в .   Қ а э а қ   әдебиеті  (с қ у л ы к ).  1949,  К,аэ.ақ  әдебиетінік  ta* 
рпхы,  I  'іом ,  1960.
240

дегеніне  к ар аған д а,  тұлпарды ц  соңғы  жүрісі  әлсіреп  кеткендей 
болып  көрінеді.  Ш ынында,  олай  емес.  Бұл  арада  әлсіреу  жоқ, 
әсірелеу  түрінде  берілген  даму,  үдеу  бар.  Етектейін  еріннен  «екі 
елісі  қа^ы пты ,  ж албы раған   ж алынан  жалғыз  қарыс  калыпты 
Деуі  он  екі  күн  бойына  ат  қимылының  ікаіндай  күшті  болғаиіды- 
ғілі  көз  алды ца  ел^стетеді.  Жыршы-акьш  соғыс  үстіндегі  ат  •қи- 
мыльш  ссы лай  сурегтеп,  ш арықтау  ш епае  жеткізедІ.
Қорыта  келгенде,  «Ер  Тарғын» — халықтык  сипаты  бар  көр- 
кем  жыр.  Ертеден  келе  ж атқан   мәдени  мұрамыздьщ  бірі.
Қ А & Б А Р  
б а т ь
.
р
Қ а з а к   еліне  көп  уакы т  бойына  шабуыл  ж асағандар  калм ак 
басқы нш ы лары   болғандығы  ж оғары да  айтылған  еді.  Шетелдік 
ш апқы нш ы ларды ң  қанды  жоры<қтарына карсы аокая ерлікпен кү- 
ресіп,  одан  ел-жұртын  корғағаи, халқына  айбар  болған  батырлар 
ж айы нда  ел  арасы нда талай  әдемі әңгіме-жырлар  туған. Халык 
бүл  алуаи дас  ш ығармалары нда  өзініц  батыр  улдарын,  олардын 
ерлік  істерін  ар д ақтап   көрсеткеы.
Осындай  ел  қорғау,  халы кка  камқор  болу жолында  жасалған 
ерлік  Істерді ж ы р л ау  негізінде шығарылған және  халықтық  сипа­
ты  мол  көркем  жырдың  бірі  — «Қамбар  батыр».  Бүл  жырдыц 
басты идеясы — халы кка  кызмет  еткен  батырды,  онын ерлік  істе- 
рін  ар д ақтау д ан   туған.  Сондыктан  да  жырда  әцгіменің  осы  жағы 
баса  айтылады» соған  көп кэціл  аударылады.  Батырдын ец негізгі 
міндеті:  ш етелдік  шаиқыншылар  шабуыл  жасай  қалған  кезде 
ж ау ға  қар^ы   аттану,  оны  талқандап  жецу,  ел-жұртын  корғап  алу 
екеігдігі  көрсетіледі.  Екіншіден,  бейбітшілік  кезде  батырдыц  мін- 
Деті:  халқы на  адал  еңбегімен  кызмет  ету,  халыкты  асырап-сақ- 
тау,  жэрдем-көмегін  беру екендігін  суреттейді. 
w  
«К амбар  батыр» — к аза к   еліне  ерте  кездіц  өзін-
™ ІР,£ І , ? ИН?“  де-ак  тараған  жыр.  Оның  негізгі  бір  нұсқасын 
е лу. 
Б ектем{р  деген  жырау  айткан.  Біздіц  пайдала* 
нып  ж үргеніміз д е  жырдыц  осы  варианты.
«Қ амбар  батыр»  жыры  алғаш  рет  1888 жылы  Қазан  каласын- 
Да 
басылып  шыкты.  Оны  Ш.  Хусаинов  деген  кісі  бастырған.  1903 
ж ылы  бүл  ж ы р  «Токсан  үйлі  тобыр»  деген  атлен  Каз.анда,  ага- 
йынды  Каримовтардыц  баспасыпда,  қайта  басыльш  шмқты.  Бұ- 
Дан 
к с й ііі
 
Ә.  Д иваев  1922  жылы  Ташкентте  ба-стырды.  Содан  ое- 
рі  «Қ амбар  батыр» жыры  бірнеше рет  (1932,  1939)  баспа  жүзінде 
Ж арняланды  жән.е  оқу  хрестоматияларына  еніп  отырды.
Ж ы рды ц  ж үртқа  таныс  варнантын  1940  жылы  Г.  Владимир­
ский  орыс  тіліне  аударды.  Онысы  «Песни  степей»  деген  жинақта 
Жарияланды.
«Қ амбар  батыр»  жырыныц  бүдан  баска  да  ел  арасына  тара- 
гаи  жоне  осы  күнге  дейін  ауызша  айтылып  жүрген  варианттары 
бар.  Мэселен,  1906  жылы  сол  кездсгі  галым  В.  Карлсон  «Орен­
бургский  край»  («Орынбор  өлкесі»)  газетіне  жазған  макаласын-
18
—
44.53

д а   1  «Қ ам бар  батырды*  ж ы рлағам   бірнеше  акынды  атайды  жэче 
онын  іш інде  сң  айтқыш ы  Қ а за қ б а й   деген  ақын  еді  дейді.  Жыр* 
ды ң  тағы   бір  варианггары   әдебиег  ж урн ал ында 2  басылды.  Ал 
ІІІаш убай  акш-і  ххырлаған  варианты  
о і і ь щ
 
«Сөйле,  Шәшеке»3  ат­
ты  ж инағы на  енді.  Ж у р н а лға  басы лғаны   болсын,  Шашубай  аіі- 
та т н н   варианты   болсын,  сюжет  ж ағьш ап  ж ұ р тқ а  таныс  «Қамблр 
баты рдан»  алыстаи  кетпсйді.
Қ а з а қ   С С Р  Ғылым  академиясынын.  одебиет  институтынык 
қ о л ж а зб а   фондысыцда  «Қ амбар  бнт.ыр»  ж ырының  үлкенді-кіші- 
лі  бірнеше  варианты  бар.  С оларды н  Ішінсн  1959  жылы  «Қамбар 
батыр»  деген  атиен  бір  ж и н ақ  қүрасты ры лы п  ж ары ққа  шыктьі.
«Қ ам бар  батырдын.»  варианттары нда  өз  ара  азд ағак  айырма- 
ш ы лы ктары   болғанымен»  олар  ж м рд ы ц   нсгізгі  идеясына  нуқсан 
хелтірмейтіндігі  байқалады .  Б әріпде  де  басты  кейінкер  Камбар- 
ды ц  ел  корғаудағы   ерлік  істері,  қаргімағындағы  ел-жұртын  асы- 
рап-сақтауы ,  оран  адал  кы змет  етуі  айтьтлады.
Револю цияға  дейін  «Қ ам бар  батыр»  жырын  зерттеуге  арнап 
ж азы л ғаи   гылыми «ц-бектер  болған  е мес..Тек советтік дэуірде ға* 
на  бүл  ж ы р  ж айы нда  біраз  м ақ ал ад ар ,  зерттеу  еқбектері  жа- 
зы лды 4.  Осылардың  бәрінде  «Қ ам бар  батыр»  жыры  нағыз  ха- 
лы қты қ,  көрксм  ж ы рды ц  бірі  деп  бағаланды .
Қамбар. 
Ж ы рды д  халы қты ғы ,  ен  алдымен,  жырдағы  оқй* 
ғалардьщ   еңбекш і  ш аруаны ң  түрғысынан  баяк* 
далаты нды гы нан,  басты  кейіпкерлсрдік 
Іс-әрекетіиен  көрінеді. 
Егер  б асқа  ж ы рлард а  баты р  образы   көбінесе  бірден  онык  кү- 
рсске,  аттаны сқа  катысуыи  суреттеу  арқы лы   ж асалса,  батыр 
ж ы рды ц  өне  бойына  көк  сауытты  киініи,  көк  сүцгіііі  үстап  жүр* 
се,  олардан   К.амбар  образы ны ң  елеулі  бір  айырмашылығы  бар. 
Ж ы р д а  Қ ам бар  <щ  алдымен  ш аруа  гідамы,  еңбек  ері  бейнесінде 
алы нады .  Қ ам бард ы қ  еңбекш і  ’  х аяы қ  ортасы кан  шыкқаіі  ер- 
азам ат,  патриот  ұл  екендігі  ан ғарты лады .  Ол  — мынды  айдаггд 
баидын  м ырзасы  еме-с,  өзінің  еңбегімен  кэсіп  етмен  шзруанын 
өкілі.  Адал^еқбегімен  ер  атаиған,  «ерлікті  елден  асырған,  епбек* 
ке  белді  байлаған»  адам.  Соидықтан  д а   оны  халык.  жыры  еңбек* 
ші  халы қка  қ.измет  егкен  еңбек  ері  егіп  көрсетеді.  Бүдан  еабек- 
іііі  халыктьін  ел  кор ға ған   баты рды   ғангі  емес,  ецбек  адамдарын 
да,  халықты  асы рап-сактайты н  енбек  ер л ер ія  де  ардактайтынді** 
гьі,  олар  ж айы нда  д а   баты рлы қ  ж ы р л ар   тудырғандығы  байка- 
лады .
Х алық  ж ырьшық  алғаш кы   б злш ін д е  К амбар  «алпыс  үй;1*
1 
К а р л с о н .  
Н ар о д н ы е  пеацы -киргнзы  
в  архивной 
комиссии  газ. 
«Оренбургский  край»,  ЛЪ 
62
,  1906.
к- 
в 
№   12,  1935,  «Э дебиет 
ж э и е   искусство»  журнали.
At  (■—о,  1940.
• ' Ш а ш у б з й   Қ о ш қ а р б а е и .   «Сойле,  Ш әшеке»  (елекдер  жинағы). 
А лм аты ,  1942.
4 М .  Э у е з о в ,   С.  М  ү қ - а н о в ,  
Қ .  Ж  ұ   м  а  л   и  е  в ,  Ә.  М .а р ғ Ү ; і а '!' 
р ің и а 2 11  ж  е  
Т.  С  и  д   ы қ  о в 
г.  С.  іко ғи р ы д а   а та л ға н   еқ(>ектерік  к*
242

арғынды,  тоқсан  үйлі  тобырды»  асырап  сақтаған  енбек  ері  бей- 
несінд<;  алынады.  Бүкіл  ауыл-аймағы  Қамбардың  колына  карай- 
Ды,  оларды қ  бас  көтерері  де,  сенгені,  суйенгені  де  Қамбар  бола­
ды.  Мұны  түсінген  Қ амбар  өзінің  адал  еқбегімен  кэсіп  етеді,  ац 
аулайды.  К арам ағы ндағы   ел-жүртын  баекыншылык  жолымеи, 
бөтен  елді  шауып  алу  жолымен  емес,  өзінің  адал  еңбегІмен,  ақ- 
шылықпен  асырайды.  Халык  мүиы  батырдың  ерлікеқбегі деп та- 
ииды.  Екінш ідеп,  алиыс  үйлі  арғынды,  токсая  үйлі  тобырды 
асырап  сақ та у   Қамбарды ң  еңбек  ері  екендігін  кәрсетсе,  неше 
түрлі  ж ы рткы ш   аңдарды,  сонық  Ішінде  жолбарысты  жсқуі,  Қам- 
бардыц,  күшті  батырлығы  деп  бейнелейді.  Халық ұғымыида  Жол- 
бары с  а сқ ан   қайратты ң,  алып  күшгің  бейнесін  (символын)  біл- 
Діретін.  Ендеш е  сол  жолбарысты  күйрығынан  үстап  лактыруы 
Қ ам барды ң  аса  мықты  батыр  екендігін  дәлелдемек.
Қ аііда  ж үрсе  де  «ең  бірінші  міндетім  халыкқа  кызмет  ету, 
Қарамағы мдағы   ел-жүртты  асырау»  деп  түсінген  Қамбар  жел 
көңілдікке  салынбайды.  Ол  кара  бастын  мүддесінен  халык  мүд- 
Десін  Жоғары  кояды.  Қамбарға  ғашық  болған  Назым  батырмеи 
сы рласуды қ  жолын  іздейді.  Бірақ,  оған  Қамбар  алданбайды, 
көқіл  бөлмейді.
Осыған  көңілім  бөліпіп,
Үмытып  кетсем  жұртымды,
Қүдайдың,  деді  үрғаны...
Дейді.  М үны  ол  Назымпыц  өзіне  де  жасырмай  айтады:
Қ үс  етін  беріп  бағамын, 
Сеніменен  оннасам,
Үйдегі  екі  кәрімді. 
Айналар  ісім  киынға.
О ған  д а   н а за р   саламын, 
Айылка  мені  буйырма,
Қ абатьім а  аламы н — 
Айтамын,  Намыз,  зарымды! 
Алпыс  үйлі  арғынды.
Н азы м иы қ  ғаш ы қ  екендігін  біле  түрса  да,  карауындағы  кеп* 
ш ілік  ж айы ң  ж эне  оларды  асырап-сактап  отырған  өзі  ғана  еке- 
ніи  есісе  а лға н   Қ ам бар  қыздыц  тілегіне  көціл  коймайды.  Бүдан, 
әрнне,  Қ а м б ар д а  м ахаббат сезімі  жоқ  деген  ұғым  тумайды.  Он- 
Дай  сезім  Қ ам бард а  бар.  Әйткенмен,  ол  ер*азаматтын,  бірінші 
^^puiLiErf  хал ы қ қ а  қызмет  ету  дегг  түсінеді.  «Мен  Назымға  кө- 
Ніл  бөліп,  онымея  болып  кетсем,  ел-жүртьшның  хал-жайы,  күн 
керісі  киындайды.  М аған  алғыс  айтудың  орпына  қарғыс  анта- 
Дыз>,— дец  біледі.  Сондыктан  да  ол  Назымның  ұсынысына  бои 
Үрмайды.
Екіншіден,  байлык,  дәрсже  жағынан  алғанда,  Қамбар  өзіиіц 
Әзімбай  балалары мен  тек  еместігін  біледі.  Олардаіг  ер-азамат- 
тығы,  жігіттігі,  адамгершілігі  ж оғары  түрса  да,  әл£умсттік  жөні- 
нен  бірдей  емес  екендігін  сезеді.  Камбарды  Назым  сүйгенімен 
Де,  Ә зім байлар  ж ек  керетіндігін,  олар  «сікірі  шыккан  кедеиге» 
қы зы в  тегін бермейтіндігін  аңғарады. 
М ү н д а й  
әлеуметтш теисіз-
243

д ік   ж ағд ай д а  Н а зы и ға   косылу  мүмкін  емөстігін  түсінеді. 
С
оіі
- 
ды қтан д а   ол  Н азьш ға  ай тқан  свзінде:
Қ атары н а  карасац, 
Алыи  ісетсе,  айрнлып,
М ен  емес таңдап  тиеріқ... 
Абыройым  аш клар,
Кол  үстасып,  қыз  Н аэым, 
Қайғыменен  басылар,
Уэде  қы лсам ,  сенімен, 
Ат  басындай  жүрегім,—
Бір  ж аман  келіп  малы 
к ө п  
—
дейді.  Сондықтан  да  ол  Н азы м ға  алаңдам аіі,  қдрамағьшдзғи 
квншіліктін.  қам ы н  онлаумен  болады.  Мұны  халы қ  ж иры   батыр­
дын  бсйбітш ілік  кездегі  басты  міндеті,  халы кқа  адал  кәсібімен 
қы зм ет еткендігі  деп  біледі.
Ал  ел  шетше  ж ау   кедгекде,  халы қ намысын  корғау үшін  Қам- 
бар  ерлік  іске  бел  байлайды .  Қ а л м ақ   ханы  Қараманнын,  қальін. 
қолмен  келіп  кам ап   ж атқан ы н   ноға&лы  елі  К,ам6арга  Жәдігеэ 
арқылы  хабар  егеді.  Карамаы ньщ   бүл  қылығына  ыаа  болрак 
Қамбыр:
К ам бар  айтты:  Ж әдігер... 
Сындырамып  дүшнандыі
Ж ұ р г  үшін  белді  буайыл... 
Әсіімбаіідын,  акы мақ.
Асырып  белдец  қуайын, 
А лты  нтіне,  окиедеп,
Халқы қы з  к ап а  болмасын, 
Ж ам аіш ьін  ісін  кылмайын,..— 
Есен  барса  жолбарысык,
дейді.  де,  басьш ған  ж а у ға   қарсы   күреске  аттанады .  Бұл  сырг 
қар аған д а,  Қамбардын,  Ә зімбайды  қ о р га м а к   болып  майданға  ах* 
тануы ^секілді  болып  коріпедК  Ш ыныкда,  олай  емес.  Ел  дегенд- 
ерінбей  қызмет  ететін  Қ а м б ар   ел-жургын  к а л м а к   басқыяшыларн  . 
қам ап,  кысымға  алып  ж а т к а н   ш акта,  бір  кезде  ӘзІмбай  балала- 
рынын  корлап  тіл  тигізгенін  де  ұм ы тады .  Қ ам бар  Әзімбайды 
емес,  ел  нам ы скн  зсорғау  үшін  аггакад ы .  Ж а у д ан   елді  аман 
алып  к а л у — Ә зім байларды қ қолы нан  келмейтіндігі, ол — халык- 
тын. ға н а  қолынан  келетіндігі  ж ы р д а  аш ы қ  айтылады.
Қ ам б ар   ж ау ға  тілдескенде д е   адам герш ілік  ж асайды .  Ол  кал- 
м а к   хапы  Қ арам ан ға:
Сіз  бенен  біз  ж ауласьш ,
Ж ам анны ң  ісін  кы лм айы к,
К а л а н а   қайт,  Қ ар ам ан ...—
дел,  текке  кан   төгудід  керек  оместігін  ескертеді.  К амбардын  бул 
свяін  Қ ар ам ан   қабы л  алмайды .  Сонда:
Қ ам б ар   айтты:  К арам ан, 
Мойнынды  ж үлы п  алзйын.
.М
е ііқт ы
 
болсан,  ж еке  кел... 
Қ ан  ағызыи  көзіннен 
Касы м а  там ан  ж акьш да, 
Б асы н а  сауд а  салайын,—
Кырғи  ілгеи  торғайдай,
Дея,  ж екде-ж ек  у ры ска  ш акы рады .  Сол  а рада  екі  батыр  алыска 
түседі.  Халкыньщ  намы сы ’ үш іп  басқы иш ы   ж ау ға  карсы   жекпе*
:244

ж е к   күреске  ш ықкан  К амбар  Қараманды  жеңеді,  қайраты  мол 
батыр  акендігін  танытады.
Ел  намысы  үшін  майданға  аттанған  Қамбар  басқыншы  жау- 
лары н  қираты п  жеңеді де,  халықтын, алғысын  алады.  Қамбардың 
бұл  батырлы ғына -суйсшген  халық  сол  жерде  Әзімбай  сиякты  ус- 
тем  тап  өкілдерінін  қолынан  ештеқе  келмейтіндігін  сықақтап, 
хал ы қ   арасы нан  ш ыққан  Қамбар  сияқты  батырды  ерекше  басым 
'
ітіп
  көрсетеді.  Сөйтіп,  байлығына,  дәрежесіне  мастанған  Әзімбай 
ж әне  оиық  ақы м ақ  балалары   көпшілік  алдында  масқара  болады 
да,  халы қ  батыры  Қамбардьщ   аяғына  жығылады.
Ж ы рда  Қ амбардьщ   батырлық тұлғасы  Алшыораздық  сөзімен 
д е  сип£-тталады.  Ол  өзіиің  ақылсыз  ағаларына  Қамбар  туралы 
былай  дейді:
А л ш ы о р а з  айтты :  а ға л а р , 
Ат  құ л ағы   текессе,
Сүйіпбе  м алды н  көбіне... 
Паналарсың тығылып,
Нкі  талай  іс  болып, 
Осыньщ барып  жеңіне,—  ,
А лш ьюраздыц  бұл  сөзінен  Камбардың  ел  корғау  к і   қолынан 
келетін  мықты  батмр  екендігі  ғаиа  кврінбейді.  Мұнымен  қатар, 
мундэй  ерлік  Іскс  Әзімбайдық  есерсоқ  балалары  бара  алмаіітын- 
дыгы  да  ацғартылады.
Ж ы р д а  Қ ам бар  образы  ж ау  адамдарынық  іс-әрекеті,  сөзі  ар- 
кылы  д а  толықтырылып  отырады.  Қараман  мен  Келмембеттің 
Қ ам б ард ан   сескенуі,  коркуы,  одан  кауіитенуі  батыр  образын  ұл- 
ғайта  түседі.
Сөйтіп,  ж ы рда  Қамбар  образы  өте  әсерлі  болып  жасалған. 
Қ ам бард ы қ  ерлік  енбегін,  ел  корғаудағы  батырлық  істерін  сүйсі- 
не  ж ы рлаган   халық  бейбітшілік  кезінде  де,  басқыншы  ж ау  ша- 
буы лдаган  кезде  де ж үрт үшін  аянбай  күресетін ер-азаматы  Кам* 
бардай  болуын  арман  еткендігін  білдіреді.  Соны  үлгі  тұтады.
Әзімбай  балаларыныц  ішійен  бөліп  алып,  жыр- 
Аішыі)о” аН 
дьщ  жагымды  кейіпкер  бейнесінде  суреттегені — 
рл  ' 
Назым  мен  Алшыораз.  Бүдардың  жарымды  ке- 
йІпкер  оолуы — тоқсан  үйлі  тобыр  арасыяан  шьгккан  Камбяр- 
ды қ  адамгершілігін,  ел  үшін  ж асаған  ерлік  істерін  дүрыс  баға- 
лай  білуінде.
Алты  ағаның  ортасында  ерке  өскен  Назым  өзіне  тен,  жар- 
ж олдас  іздегенде  мынды  айдаған  байдын,  мырзасына  көз  сал^- 
манды.  Ол  ж үрт  мақтап,  халык  қадірлеген  Камбарға  көрмей 
түрып  ғаш ы к  болады.  Көк  жорғамен  ж ігіт  тобын  аралағанда, 
бірде-бір  ж ігіт  оған  үламайды.  Оньщ  ойы,  есі-дерті — Қамбар- 
Да.  Ж.ш:алған  жігіттердш,  арасьшан  Қамбарды  кеэдестіре  алма- 
ган  Назым:
Ж ақоы   керіп  ж үр  еді, 
Көзімсн  көріп  білмеді,
М ақтауы н  естіп  білгелі, 
Сұлу да  кайтты  уйіне
Кандай  турлі  екенін 
Ер  Камбар  болып  сүнгснІ,—
дейді.  Сондыктан  да  ол  ж үрг  мақтауымсн  өзі  сырттай  ғашык
245

болған  Қ ам барды   кайтсе  д е  кездсегіруді  lapvrats  втеді.  Эр  түрлі 
ам ал  ж асай ды t  б ірак  оған  Қ ам б ар   коціл  аудармайды .  Қамбар- 
дыц  мүнысы  өзінен  б аска  сұлу,  ақы лды   қы з  ж о к   деп  білстіи 
Н аэы м ға  катты  батады ,  қүм ары   ар та  түоеді.  Қамбарм еп  сөйле- 
су,  оған  қосылым  ж ар-ж олдасы   болу  Н азы м н ы қ  үлкеп  арманы* 
на  айналады.  Х алы қ  жыры  Н азы мны ц  бүл  эрекстін,  Қамбарды 
суюін,  к ар а  басьгньщ  камы н  о йлағанд ы к  неміесе  балдлы қ  дгп 
кінәламайды,  кай та  оны  күптанды;  халы к  ар д а к таған   батырды 
қадірлегендік  деп  біледі.  Бүл  ретге  ж м р  Н азы мды   онық  акьзл- 
сыз,  даракы   ағалары н а  қа-рсы  қояд ы   д а ,  сл ар д а н   Наэымнын 
ақыл-ойы  ар ты қ  екендігін  көрсетеді.
Н азы мды   ж ақтауш ы   А лш ы ораз  ғапа.  Әзімбай  балаларынмк 
ішінде  ақы лы   бар  сістісі  де,  алды -арты н  байқайтыньг:  д а — осы 
А лш ыораз.  Ж ы р  оны  акы лды ,  әж ет,  намысқор,  белгілі  мөлшер- 
де  баты рлы к  юі  бар  ад ам   егіп  суреттеііді  ж эне  оны  Қабыршак, 
Д а р а з,  Қ ораз,  Қ ары м сақ  секілді  а?алары н а  карсы   қояды.  Қа- 
ры м сақтар  Н азы мды   Қ а м б ар ға  косу  былаіі  тұрсын,  батырдУИ 
Н азыммсн  сөйлескеиін  де  көре  алм айды ,  оны  «еүйек  сьшдырған- 
дық,  қорлап  блсынғандык»  деп  біледі  де:
Қ орлағаны   емес  пе, 
Ж е р ге  түсеін  мойыны,
Ж алан,  а я к   жарлыиын, 
Келеді  кіммен  ойыны,
Ж үрпеяі  бізге  ж ақы ндап?.. 
Қ ы зға  тансы к  мырзакын 
А к  семоерді  колы қа  ап, 
Қ ш ш ш п ен ен   коңілін  тап,—
М гндайьш   ж ар и п ,  басын  шап,
десіп  айкдй-сүрец  мъгкарады.  М ал  мен  байлығыныц  көигігіне 
мастадшп,  бақ-дәулеті  омір  бойьша  кетпейді  деті  түоінетін  аға* 
лары ны ц  топастығын  Алш ыораз  о лард ы қ  бетіне  басады.  «Нкі 
талаи  күн  туа  қ алса,  паналайтьш ьщ   К ам бар»,— дейді  де,  Кам- 
бармен  ж ақы ндасуды ,  оған  өзівіц  теці  деп  Назымды  косудм 
үйғарады :
Қ ары ндасы д  кем  болмас,
Баты рды ц түссе  хем ін е.
А ғайынмен  ойласып.
Назым  ж анды   қосайық.
Қ а л а са  құдай  теціне...,—
дейді  А лш ыораз.
Қ а л м а қ   ханы  Қ ар ам ан   Ә зім байға  кісі  салы п,  Назымды  сұ- 
ратады :  «Берсе,  кольш ан,  бермесе,  ко л ы п ан » ,— дсгенді  айтып 
күш  көрсетеді.  Осы  кезде  басты ғм  Әзімбәй  ж эне  оныц  батыр* 
сынып  ж үретіи  акы лсы з  б алалары  
ж а у   аяғы на  «күлдык*  Деп 
ж ы ғы ла  кеткен  ш акта,  Қ&раманға  к арсы лы к  білдірген  тек  Ал* 
ш ыораз  болады.  Ол  к а л м а к   хаиъш ыя  басынғандығына  какие* 
танады   д а ,  К арам ан   ж ібергеи  қудалард ы   соққы ға  хсығып  кум» 
ж ібереді.  Бүл  істін  акыры  насы рга  ш абатьш ын  және  акалғыз  ез 
К а р ам ан ға  карсы  қай р ат  көрсете  алмайтындығын  біліПі  акЫ£  
мен  ж ол  табады   хал-ж айы н  а й г ь т ,  Қ а м б ар ға  Ж эдігерді  агган*
24G

дырады,  баты рдан  күш-көмек  сұрайды,  Мұпың  борі  Алшыораз- 
дьің  ақы лы ,  намысы  бар,  өжет,  ер  жігіт  екеидігін  сипаттайды. 
Сондықтан  д а   оны  халы қ жыры  осы  ісІ  үшіи  дс  «намысты  ианга 
саглаган »  ер  аза м ат  дел  кұрметтейді.  Қамбар  келіп,  Қараманга 
қарсы   күреске  шьгқкаида  Алшыораз  да ерлік  көрсетсді.  Камбар* 
ға  қо-сылып,  ж ау  әскерлерін  куысадьт.  Бұл  рсгге  де  халык  Ал- 
шыораздын,  ерлігі  бар,  ақылсыз  ағаларынан  олдіекайда  аргык 
адам   деп  ж ы ры на  косады,
ӘзімбаЗ 
Ж ы рдағы  жағымсыз  кейнікердін  бірі — Әзімбай.
Ол — кісі  ецбегімен  мал  жииағал,  соган  масат- 
танган,  бірак.  қньшшылық  іс  түскен  кезде  колынаи  еш  иәрсе 
келмейтіп  қ о р қ а қ   адам.
Әзімбай  образы   халы қ  жырында  екі  турлі  мэселеніц  бетін 
аш у  үшін  алынған.  БірІшиідсн,  Әзімбай  аркылы  халык  жыры 
езуші  мел  езілуш інш   арасыидағы  талтық  жайларды  елестетудц 
оныц  ерте  зам»ннан  келе  жатқандығын  ацғартуды  кэздейтіндігі 
бапқалады .
Бпсқа  ж ы рларға 
К араганда, 
таптык  карылькатынас  «Кам­
бар  батыр»  жырьшда  ашыгырақ  көріиеді.  Мүны  ол  ец  алдымсн 
Э з ім б а Л  
образы   арқъгды,  оиыц  халыкты  меисінбсушілігі  мсн  тә- 
каппіірлығын  суреттеу  аркылы  елестстеді.  Езуші  талтыц  өкілі 
Р^тшде  алы нган  Әзімбай  байлық,  сон-салтанатына  масаттана- 
дьі,  ^қбекш і  халиқты   менсінбейді,  оғап  жиіркснс  каряйды.  Ол 
К слмсмбетке  айткаи  сөзінде:
Ертелі,  иеш  шүбырып, 
К а л а д ы ,—
дейді,— сағынып;
К опалы   меймак  ағылып, 
Отымныц  басьш  бсрмейді,
Кедейлер  меяі  кермесе, 
Іздегсзі жоғы  табылыи,—
деп,  халықты  кемітс,  ж амандай  сөйленді.  Судан  езуші  таптын 
епбекші  халы ққа  калай  қараганды ғы   айқын  көрінеді.
Ехіншіден,  Әзімбайды  халық  жыры  «екі  талай  күн  туғанда» 
елге  пана  болатын  кім  екендігпг  көрсету  үшін  алады.  Әзімбай» 
л а р   байлығына  сүйеніп  күпілдегенімен  де,  ел  басына  қныншы- 
лы қ  тускен  кезде,  баскыншы  ж ау   келш,  қамауға  алған  шақта 
клтты  сасзды ,  кайрат  керсетіп  қарсы  түрарлық  куш  таба  алмай- 
ДЬі.  Қ;»йга.  ж ауды ц  аяғьш а  бас  үрып  жалына  бастайды,  жан 
саугйлайды.  Муігдай  ж агдайдя  срлік жасайтыи  тек  х алы ктьт өэі 
гана.  Қандай  кнынш илыктар  болса  да,  кандай  ж ау  кслсе  де 
ол ар ға  тәтсп  беретһі,  талкандап  жсистін  халык,  оныи  қаһарлы 
куші  ексндігін  жыр  тарихи  шыидык  тұргысынан  баяндайды.  Бұл 
•рсггс,  ж u p   енбекші  халыкты  езуші  тапка  карама-карсы  койып, 
сллысгмру  ж асайды   да,  халмктыц  саркылмас  күшін,  батырлык 
бейнесін  снггаттайды,  когам  тірегі  халыктын  өзі  дсі*ея  корытын- 
ды  інығарады,  Өзімбайлардыи  қолынаіг  ондай  ерлік  іс  кслмей- 
тіндігін  бсГшелсйді.
24/

Караман  мек  .  «Қамбар  батыр»  ж ы ры нда  негізгі  жағымсьіз  ке-
Кеямемб«т. 
йіпкер  ретінде  алы иғаняар — К а р ам ая  мен ,Кел- 
мембет.  Б у л ар   н оғайлы -казақ  еліне  талай  рет 
шабуыл  ж асал,  жорых,  ащ қан,  халы кда  кан  ж уткы зған  қалмак 
баекыншыларыныд  өкілі  ретінде  сурегі^еледі.
Қарамли  мен  Келмембег  образын  ж асау д а  да  жыршы  ақьш 
асқан   ш еберлік  көрсегеді.  Б уларды   ж а у   адам дары   ретінде  гла 
огырып,  оркайсысыыьщ  өзіне  тәи  іс-әрекетін,  мінез-күлкын  дара* 
лап   сипаттайды,  бір-біріне  уқсамяйты н  ерекш еліктері  барлығын 
айқындайды.
Қ арам ан — әрі  батыр,  әрі  >ел  бшіеген  хан.  Ол  керші  елдерге 
күш  көрсетуді,  ығыстырып  устауды,  зорлыкпеп  бағындырып 
алуды  м ақ саг  етеді.  Ііүл  ретте  К а р ам ан   өзінііг.  күшіне  сенеді; 
карсы ласқан  дүшпанын  «жүндей  түтемін»  деп  асқактап  журеді. 
Әзімбайдың  аулына  к ү д а   болып.  Н азьш ды   Қ арам анға  айттыру 
ушін  барған  Келмембет  соққы   коріп  кайтады .  Буған  Қараман 
катты   аш улаяад ы   да:
Ерегіскен  кісінін....
Етін  итке  ж егізіп,
Суйегщ  өргеп,  жагаиын...
К азы қтай  ж ерге  кагайы н,—
дел  қаһарлаиад ы .  Ол  бұл  міпезіп  Қ а м б ар ға  д а  көрсетеді.  Ка«* 
барды  да  қорііытып,  қ о р ға ла тл ақ   болады .  Қ ам б арға  айтқан  сө* 
зінде:
ӨлтІрейін  деп  едім,
Кешікоеіі,  кедмей  осыдаи,— 
дейді.  Б ір а қ   ж екпе-ж ек  ұры сқа  келгенде,  күшіне,  күштілігіне 
оенген  К ар ам ан   Қ ам бард аи   ж еш ліл  қалады .
Сөйтіп,  халы к  жыръі  К а р ам ан   образы   аркы лы   шапкыншы- 
лы қты   м ақ саг  еткеи,  зорлы қ  ж асап   дәреж еге  жетуді  көзяего.н 
басқыншы  ж ауды қ  іс-әрекетііг  сипаттайды.  М ұндайлар  қаншама 
мыкты  оолғанымен,  оларды  оділ  іс  үшіп  күрескеи  батырлар . jks* 
непндігін  анғзртады .
К араманм ен  қатар ,  ж ы р д а  К елмембст  суреттеледі.  Ол  Каря* 
манның  атарм ан-ш абарм аиы , 
қол  дпокдары  ретіиде  алынадм- 
Келмембет  карсы   ад ам д ары н   хөбінесе  сөзбен  ыгыстырып  алудь* 
к<эздейді,  күш  көрсете,  а й б а т  шеге  сөйлейді.  Б ір а қ  ол  мұиысыя 
әлсіздерге  ж асай ды ,  өзінен  күш тілердеп  ;к.орык.канда  *қүрДа!'! 
ж орғалайды .  Ол — ығыстырар  ж ерін  де,  ы ғар  ж срін  де  анғара 
білетін  айлакер  адам.  Ә зім байга  «ъскактап  келс*.ді;  Әзімбайдын 
ел  коргауга  ж арам айты ны ң  ж ән е  К арам ан ғй   карсы   күресе  ал- 
майтындығын  біледі  де,  ш ірене  свйлейді,  ш а к ы р ак к а  кобыз  ои* 
н атуға  тырысады.  Ал  К а м б ар ға  айтгір  «сөзіи  ж еткізе  алмай-*  ба* 
тырм-ен  ж үздесіп  сөйлссудсн  қ,орқып,  іе к  ат үстінен ғана  айбар 
ж асайды .  Қамбардын,  кескініиде  amv  барм н  анғарғаи  К^лмом- 
бет;
248

Келмембет  қорқып  сасады,
Ш апш аң  жүір,— деп,— шырағым,
Кейін  қар ап   қашады.
Т ағы   да  үстап  алар  деп,
Дөцгелетіп  жорғасын 
Бауы рлап   қамшы  басады.—
Қ ам барм ен  дұрыстап  сөйлсісуден  коркып,  зәресі  ұшқан  Кел­
мембет,  К.араманга  қайтып  иелгенде,  «Үш  күннен  қалмай  Кам- 
бар  келстщ   болды»,— дси  өтірік  соғады.  Оныд  қорқак,  өтірікші- 
суайт  адам   екендігін  халык  жыры  аіцы  күлкі,  мазақ  түрінде  жы- 
рына  қссып,  ҚелмембеттІң  жағымсыз  образын  жасайды.
«Кобыланды  батыр»,  «Ер  Тарғын»  жырларымен 
лысьГ  Й Г '   салыстырғанда,  «Камбар  батырдьщ»  компози- 
циясындағы  жырдын  өзіне  тэн  басты  срекшелі- 
гі  — оқиғаны  op  түрлі  шегініс  ж асау  арқылы  жырлауында1. 
Егер  «Қ обыланды  батырда»  окиға  басты  кейіпкердіц  ерлік  іс* 
■ғерін  баяп дау  аркылы  үзбей  дамып  отырса,  «Камбар  батыр» 
ж ы ры нда  бүл  ж ағд ай  өте  сирек  кездеседі.  «Камбар  батырда» 
^ ы р ш ы   ақын  бір  окиғаны  айтып  келс  жатады  да,  оны  бітірмес- 
тсн  үзіп  тастан ,  екінші  әқгімесіне  көшеді.  Оны  аяқтамай,  үшін- 
ш ісіне  ауысады.  Ж ы р  оқиғасын  осылан  баяндау  белгілі  бір 
ж үйеге  айігалады.  Мұның  мәнісі  жыр  окиғасьш  .тындаушыға 
кызықты  етіп  жеткізу,  алғашқм  әқгіменік  кейінніен  иемен  аяк- 
талранын  білуге  күмарттыру  ниетінен  туған  тәрізді.  Солай  бо- 
л а   түрса  да,  жырды  тыңдаушы  болсын,  оқушы  болсын  жыр  ски- 
ғасын  түтасынан  көз  алдыда  келтіріп,  елестете  алады.
« Қ ам бар  батыр» — тілі  жагынан  аса  көркем  жырдын  бірі. 
Эрбір  әнгімені  женіл  тілмен  түсінікті,  орі  тыцдаушынын  есінде 
кплатындай  етіп  баяндайды,  аз  сөзбен  көп  мағына  беріп  отыра* 
Ды.  Кейде-  азгантай  суретпен  үлкен  картииаларды  көз  алдына 
елсстетіп  кояды.  Мысалға,  Камбардын  аң  аулауға  шыккан  ккзін 
сипаттауын  алайы к.  Мүны  жыр:
К ү м істеи   т а ғы н   к ар ғы сы н , 
Ак  бөкендей 
жосытып,
С о ң ы н а   ертіп   тазы сы н , 
Айқайын 
салы п 
куады.
Ау 
қ ы л һ т п
 
Қ ам бар  шығады. 
Ашумюнен  аямай.
Қ асындағы  қүмайы 
Түлпарға  камшы  үрады.
Танынан  тартып  талайын 
Найзамен  өзі  шабақтап,
Тау  текені  ж ы ғады . 
Тазысьт  жстіи,  тамақтап,
Тащг  айрылып  жыртылып, 
К асапсойғаи  ешкідсй,
Киік  пен  ж атқан   күланы, 
Каи  сасытып  кырады,—
Ат  ботіне  қаратітай,
деп  сурсттейді.  Бүл  картинадан  к аза к  халқыныи  ерте  кездегі 
түрмыс-тіршілігі,  күн  корісі  ан  аулауга  байланысты  болғапдн- 
ғы .ол  үшіи  неш етүрлі  айла-амал колданғандыгы  елестейді.  Осы
1  К а з а к   әдебиетіпіц  тарихы,  I  том,  1948  ж ы л,  146-бет.
249

ретте,  акшыльгқ  өмірді  суреттеуі,  ан,  аул&уды  ерлік  деп  жырлауы 
аркылы  «Қ амбар  батыр»  қ аза қ ты ң   батырдаір  жырына  озінше 
бір  үлкен  ж аца  т а қ ы р ь т   әкеп  қосты  деуге  болады.
Ж ы рдыц  керкем -тілін  сөз  еткенде»  козге  түсетіи  бір  ерекше- 
л іп  — бейнелеу  (сим вол),— дейді 
проф.  Қ аж ы м   Ж ұм алиев1. 
Расы нда  д а  б аска  ж ы рларда  күрделі  о к и ға іш   белгілі  бір  жүйе- 
ге  айналдырып  бейнелеу  арқы лы   снпаттап  баян д ау   кемдеу  де- 
сек,  бүл  «Қ амбар  батыр»  ж ы ры нда  se n   кездеседі,  оқиғаны  ол 
көбінесе,  бейнелеу  арқы ды   баяндап  отырады.  Мәоелен,  Ж әдігер 
Қараманнын,  кальщ   колмен  келіи,  ел-жүртты   қ ам ап   жатқаиын 
К ам б арға  айтқанда:
Ойда  ж о қ  ж ерде ел  қаш ып, 
Ш арпуы  ж ұ р тқ а  тиеді. 
Қонысымыз  тарылды ; 
Ө іш рмесеи жальшды...
Қызуына  ш ыдамал 
Ж е р д ія  ж үзін  сел  алды,
Ж урегім із  ж ары лды . 
Бөгетті  қайдан  саласьщ:'
Өртегі  кетіп  барады , 
А ғмсы  ж ам а и   теніздіц
Өзенніи,  буы  қалыцды, 
Т оқтаты п  канты п  аласын....—
дегеи  бейнелеумен  білдіреді.  Б олм аса,  Келмембеттш   Әзімбаймек 
немесе  Қ ам барды ц  Қ арам анм ен  сөйлескен  сөздсрш   алайык, 
Олар  д а  бір-біріне  аіітайын  деген  негізгі  ойын  бейнелеу  арки* 
лы  білдірген  болады .  Кслмембет:
Саусағы   алтын  сұцкарға, 
Алтіайы  қы зы л  түлкіде
Ілдірейін деп  келдім, 
Қосайьш  деп  ойлап  ем,
Көлдегі  үйрек,  казы нды, 
Қ ұм ай  ж ү й р ік  тазымды,—
деп  Қ арам анд ы  — сұнқар,  қум ай  тазы   бсйнесінде,  Наэымды — 
үйрек,  қ аз,  қызыл  түлкі  бейнесінде  керсетеді.  Қ ам бар  Караман- 
яыа:  «Неге  кешігіп  келдіц?»  дегеи сүрауы на:
С үлкарды ц  ілген  казы на 
А лган  екен  нііетпен.
Б ір  к ар ақ ү с таласы п, 
Бір  төбет ит  айқасы п
Жатьтр  екен  өшігіп, 
Қылыпты  зо р л ы к  есіріп.
Ажыратып  екеуіл 
А ж ы раты п  соларды
Онан  бері  ж үріп  ем, 
Ж олы м иан  қалды м   кешігіп,—
Қ үмай тазы   куалап,
дейді.  Мұнда  К ам бар  өаік  сүн қарғя,  қүм ай  тазы ра,  ал  Кара- 
манды  'кдрақұска,  тө&ет  итке  тенейді.  Сөіггіп  ж ы риш -акы н  бей- 
нелеуді  образ  ж асауды ц  ж оне  оқиғ&ны  баяндауды к  басты  әдісі 
есебінде  колдаіш п  отырады.
Ж огары да  анты лғандарды   корыта  келгенде,  «Қ амбар  батыр­
ды»  халқымыздыц  сүйсіие  тьшдаіт»  сүйе  ж ы р л аған   кәркем  шЫ- 
ғармасының  бірі  деп  білеміз.
1 
Қ .  Ж ү м а л я е в .   Қ а з а қ   эпоси  мои  олебжпг  та р и х ы н и к   мәселелері* 
154-6ет,  1958.
250

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: