БІРЖАН  ГЛНН  САРАНЫҢ  АЙТЫСЫ

ғүлға»  деуі  ақъш дық  ш алқу  үстінде  айтылған  сөз,  анығында  Қо- 
ж агү л   да,  Тұрлыбай  д а  әлді-ауқатты   кісілер  болмапты.  Турлы- 
байд ы қ  Е р ж ан ,  Н урж ан,  Б ірж ан   атты  үш  баласы  бар  екен.
А лдыііда  ағалары   болғандықтан,  Б ірж ан  шаруашылыкпен 
анналы спанды ,  ш аруа  жайын  Е рж ан  мен  Н ұрж ан  басқарады. 
Б ір ж ан   ж а с   кезінен-ак  өлең  мен  әнге  үйір  болады.  Қ айда  сйын- 
сауык,  болса,  ол  соған  каты сады ;  асқан  әнші,  өлеңші,  домбыра- 
шы  атанады .  Ол  қай  ж ерде  де-  халықтьщ,  осіресе  жастардың, 
кұрметтейтін,  сағынып  күтетін  адамы  болады.  Ол  әнді  де,  өлец- 
ді  де  өзі  шығарып  ж үреді.  Өлеқінен  гөрі  әншілігі,  ән  шығарғыш- 
тығы  басым  келеді.  Ән  мен  өлеңді  сүйгіш,  соған  күмар  жастар 
осыдан  былай  Б ірж анды   аға  тұтады,  атақты  әнші,  әрі  компози­
тор,  әрі  акы н  Б ірж аннап  ж ас  өнерпаздар  көп  үлгі,  өнеге  алып 
отырады.  Сол  кездерде елге атағы  шыккан Ақансері, Ж арылғап- 
берді, Қ ұлтум а,  И м ан Ж үсіп, Мәди, Балуан Ш олак,  Мұса  сиякты 
оищі,  ақы ндар  Б ір ж аи   айналасына  ж инала  бастайды.
Бірж аниы ң  әншілік,  ақындық  даңқы  к аза к   еліне  жапыла, 
тар ай   береді.. Ол  енді  ақын  Б ірж ан,  әнші  Бірж ан,  сал  Біржан, 
кысқа-сы,  барлы к  өнер  бойына  ж иналған  өнерпаз  атанады.  Ол  ел 
аралап ,  ж ер  таіш ды,  жүрген  жерініц  бәрінде  онын  енеріне  сүй- 
сінген  халы қты ц  алғысын  алып  отырады.  Бір  кезде  ол  Абайдыи 
аулы нда  болып,  ұлы  акынмен  дидарласады.  Кэркем  енерді  ар- 
ты қш а  түсінетін  Абай  Бірж анны н  өнерін  аса  ж оғары  бағалайды, 
екеуі  айны м ас д о с болып кетеді. Ж әне Абай  Бірж анға достык кө- 
Нілмен  көптеген  ақыл-кенес  бередІ.  Бірж аи  творчествосының  жа- 
Ца  бағы тта  дамуын,  халы қ  тілегін  орындай  беру  үшін  не  істеуі 
керектігш   айтады .  Осыған  орай  ол  өз  творчестпосына  аскан 
үқыптылык,  ж ауапты лы кпен  карап,  бір  онінен  екіншісін  асыра 
шьтғаруға,  хальгқтыц  эстетикалық  тілегіи  орындай  беруге  ум- 
тыл а ды.
Ел  ар д актаған ,  халы к  қадірлегея  Бірж атды   юазакгың  бай- 
лары ,  кож а-м олдалары ,  болыс  әкімдері  көре  алмай,  күндептін 
болады . Б ір а қ  о ларды   Б ір ж ан  адам  екен  деп те  есептемейді, ха­
л ы к  арасы нда  жүріп,  барлы қ  өнерін  халы кка  арнайды.  Бүған 
ы заланған болыстар  м<енәкімдер  Біржанлың  сарай аікъшы,  саран 
әншісі  болмай,  халы қ  ж ағы на  шығып  кетуіи  корлык  деп  есеп- 
теп  ж үреді.  Сондықтан  д а  олар  өздерінің  күштілігіи  білдіріп, 
Б ірж анды   ж уасы ты п  алу  ж ағы н  карастырады.  Бүл  ойдық  іске 
асатын  сәгі  түсе  кетеді.  Б ір  жылы  бір  үлк-ен  ас  беріліп  оған  көп 
ел  жиналпды.  Қасы на  ығай  меи  сығайларьін,  окімдсрін  ертіп,  ас- 
Ка  Ж ан бота,  Азьшабай  сиякты  болыстар  д а  келеді.  Ж иналған 
ел  ішіне  Б ір ж ан   да  барады,  ол  аскақтаған  эдемі  ондерімен  ха« 
лықты  сүйсіндіріп  отырады.  Осы  кезде  Азынабайдыц  почтовойы 
болыстардың  намысын  к орғам ақ  больш,  БІржанды  камшымеи 
сабаи,  домбырасын  тартыи  алады,  ардагер  оншініц  үнін  өшірмек 
болады .  Елден  аскан  бул  кы лы кка  ш ыдамзған  Бірж ан  табан  ау- 
зьпіда 
о з і і і і ц
 
ы залы   әнін  шығарады.
309

Ж анбота,  осы  ма  еді  өлген  ж ерім,
Көкш етау  боқтығына  комген  жерің?
КісІсін  бір  болыстьщ  біреу  сабап,
Ііар  ма  еді  статьяда  көрген  жеріи,  — 
дейді.  Б ірж анны д  бұл  әні,  кейш нен  «Ж анбота»  аталып,  елге  та­
ран  кетеді.
Осы  сияқты,  Б ірж анны н  «Л эйлім»  дейтін  әнінік  де  шығу  та- 
рихы  бар.  Ол  былай.  Ж а н б ай ,  Қөлбай  дейтіи  ағайыііды  байлар 
большты,  ж ас  ж ағы нан  олар  Бірж анм ^н  қү р д ас  екеи.  Байлык 
дорсж-есіііе  суйенгсн  Ж а н б ай   меи  Көлбай  Бірж анды   менсшбей, 
ездерінен  кем  тұтып  ж үреді.  Ж оне  олар  Б ірж ан ды   өсектеп,  сөз 
де  таратады .  Мұның  бәрінен  хабары   бар  Б ір ж аи   бір  күні  жаца- 
ғы  скі  байды к  аулына  келеді.  Б ір ж аш іы д   келе  ж атканы н  көріп, 
үнатпаған  Ж а н б ан   мен  Көлбай  үйлерінен  кетіп  калады .  Бірж ан 
б аска  біреудіц  үйіне  бары п  түседі.  Ол  менменсіген  екі  байды 
есінен  кетігестей  етіп  м аскар ал ау д ьщ   ж айьш   қарасты рады ,  к а ­
лан  тиіоерін  білмей  аласүрады .  Ертещ не  атқосшысы  аттарына 
кетеді,  Б ір ж ан   есік  алды на  ш ығып  қ ар аи   тұрса,  Ж анбай  меп 
Көлбайдын  қары ндасы   Л әйлім  су  әкеле  ж атады ,  о  да  Біржанмеи 
салқы н  рана  ам андасад ы .  Осы  кезде  Біржаннын,  аткосшысы  ке- 
ліп.  атыпың  шідері  ж оғалғаны н  білдіреді.  Ж ян б ай   меи  Көлбай- 
ға  қалай  тиісу  ам алы н  таб а  алм ай  түрған  Бірж анды   бүл  хабар 
қатты  куантады .  Сол  ж ер д е  Б ір ж ан   Л әйлімге  тесіле  каран  тиісе 
кетеді,  ш ідерімді  ұрлады ц  деп  ж аб ы са  түседі.  Ш ы ркалған  онге 
ел  ж иналмп  қ ал ад ы ,  Қ елбай  мсн  Ж а н б ай   д а  келеді.  Сонда  Бір- 
ж ап   ол  екеуіне  карап :
Ар  ж а қ т а   отыратын  Көлбай,  Ж анбай,
Ш ідерімді  кім  алды  Л әйлім   алм ай?
Ба ла ғы   шідерімнін,  алты к  еді,
Асығыстан  барамы н  сұрай  алмай... 
дейді.  Л әйлімге  де  тиіседі,  шідер  сцгімесі  сүлу  қы зға  тілдесудін 
тиегі  болады.  Көлбаи  меи  Ж а н б ай   Б ірж анны н  аяғы на  жығылып, 
кешірім  сүрайды.  Бұл  ән  «Л әйлім»  атанып  елгс  тарайды.
Б ірж анны қ  ш ы ғарған  эндері  б ұлар  ғана  емес.  Ол—әнді  көп 
шығарі-ан  композитор.  О нын  «Көкшетау»,  «Ж ам бас сипар»  «Айт- 
бай»,  «Адасқақ»  «Тентек»  тағы   бірнеше  ондері  бар.  Ол  әнде- 
ріне  текстік  өлецді  д е  өзі  ш ы ғарған.
Б арлы қ  композиторлык,  ақы нды қ  таланты н  халы кка  арна- 
ған  Б ірж ан   өмірініқ соцғы  кезінде  қал ы ц   қасірет-кайғы ға  душар 
болады :  «Ж ынданды,  есінен  ауысты», — деген  өсек-әнгімелер 
көбейеді.  Сонық  салдары нан  агайын-туыстары  Бірж анды   үйден 
ш ы ғармай  қол-аяғы н  байлап  тастайды .  О сындай  ауыр  күйге  түс* 
ке.*  Б ір ж ан   күрбы -күрдас,  ж олдастары на  арнап:
Ал,  дүнне  өтеріқді  біліп едім,
Білдірмей  серілікпен  ж үріп  едім.
Бүл  күнде  ар ы қ  қойдан  б ағам   кейін 
Үш  жүэді  сайран  қы лған  Б ір ж ан   едім, —
ч і о

деп  зарлан ады ,  көқіліндегі  қайғы-мұңын  шағым  етеді.  Темір- 
тас,  Асыл,  А кы қ  атты  өзінен  туған  балаларына:
Теміртас,  Асыл,  Ақық  балдан  тәтті,
Қинауға  салады  екен  адамзатты.
Үкідей  желпіндірғен  карактарым,
Шешсеңші,  білегіме  аркан  батты ,..,—
деп  мұқын  айтып,  көмек  сүрайды.  Осындай  ауыр  каоірепке  үшы- 
раған,  үш  жыл  бойына  қол-аяғы  байланған,  қ а з а қ   халқының 
улы  әнші-ақыны  Б ірж ан,  алпыс  үш  ж асында  1897  жылы  азаппен 
кайты с  болады.  Оның  денесі  өзініқ  туған  жеріне,  атасы  Қожа- 
ғұлдың  қасы на  қойылады.
Ал  Б ірж анм ен  айтысқа  тускен  С ара  жайында  баспа  жүзіне 
ш ы ққан  өм ірбаянды қ  материалдар  оиша  көп  емес,  тек  әңгімеле- 
рі  бар.  О ларды д  айтуына  қарағанда,  С ара  әрі  әнші,  әрі  алғыр 
ақьш,  сак  айты старға  катысып  жүлде  алған  ж үйрік  атанған.  С а­
раны  1911  ж ы лдар'ш ам асы нда  қайтыс  болған деседі.
Б ір ж ан   мен  Сараныц  атакты   акын  екендіктеріи  олардын.  ай- 
тысы  көрсетеді.  Б ір ақ   бүл  айтыс  жайында  әлі  ғылымда  дәлел- 
дедбегеы,  тек  ел  аузында  жүргөті  бір  эцгіме  діе  бар.  Оған  қүлақ 
түроак —  Б ірж ан   мен  Сара  айтыспапты,  оны  Әріп  Тәцір&ерге- 
иов  деген  ақы н  шығарыпты-мыс,  Әріптін,  белгілі  акын  екені  рас, 
оның,  Б ір ж ан   мен С ара  антвдсын естуі,  білуі де мүмкін.  Әйтюенмен 
Әріптід асы   айтысқа  қатысы  қандай, ол  жинаушы  немесе  баспаға 
д ая р л ап   беруші  ретінде  қатысты  ма,  ол  арасын  айту  киын.  Сон- 
ды қтан  біз  мұны  Бірж ан   мен  Сараныц  шығарған  айтысы  деп  қа- 
раймыз.  С ондай-ақ  бүл  айтыс  алғашкы  калпын  ісаіқтаган  ба,  ке-, 
йінгілердің  цоская,  өндіеген  жері  жоқ  па  дег-енді  айта  алмаймыз. 
Өйткені,  өткен  зам анда  ацьш дар’.айтысы  таібам  аузышд-а  жазы- 
лыц  алы нбаған. Айтыстардыц қай-кайсысы д а   акындардыц кенін- 
нен  өз  айтуымен  тараған,  кейде  айтыс  кеэінде  болып  естігендер, 
оны  үғыи  алуш ы лар  тараткан.  Ал  «Бірж ан  мен  С ара  айтысы* 
айтыстыц  болып  өткек  кезінен  көп  кейін. 1827  жылы  Сараныц 
өз  аузы нан  жазылып  алынған.
«Б ірж ан   мен  С ара  айтысын»  зерттеушілердіц  қай-кайсы-сы 
д а,  бұл  айтыстыц  шынында  да  болғандығын  дэлелдейді.  Ол  бы­
лай:  Н айм ан — М атайда  (қазіргі  Талдықорған  маңында)  Сара 
дейтің  эрі  әнші,  әрі  атакты   акы н  кыздык  бар «екенін,  онын  сан 
ж үйріктсрді  сөзбен  буғандығын  Біржам  есгиді.  Ал  Біржан  жа- 
йьмі,  онык  кандай әнші,  аіқын екендігін  Сара даіестиді.  Бүлар бір- 
бірін  керіп  біліспесс  де,  сырттай  таныс,  дндарласып  көрісуді  ар­
ман  етіп  ж үреді...  Бір  жылы  касына  бірнеше  жолдастарын  ертіп, 
С араны ц  еліне  Бірж ан  келеді,  ондағы  ойы:  атақты  ақын  кызбен 
танысу,  енер  салыстырып  айтысу,  акындық-әншілік  күш  байқасу. 
Бірж ан   келсе,  Сара  үйінде  ж оқ екен.  Біржанның  алдынан  Сара- 
ныц  шсшесі  мен  сіцлісі  шығады^  олармен  бір-екі  ауыз  соз  ка- 
ғыстырады:  Олар  Сараныц  каж ы   аулына  кеткенін  айтады.  С а­
раны  ізден  сол  ауылға  Біржан  д а  тартады.
311

на:
...Сіз  мені  айып  етііе  зар л аған ға,
.  Түиғиық  сырым  терең  барлаған ға.
Мінеки  он  ж етіге  биыл  келдім,
Can  жүйрік  ілескен  ж о қ  самғаі-анда...
Қ аж еке,  сізге  айтарлы қ  арызым  сол,
Қапамын  бастап  билік  алм ағанға...,  —
дсп,  мұқын  шағып  отыр  екен.  Осы  түтса  Б ір ж ан   келіті:  «Бүл  үй- 
де  С ара  бар  ма,  шықсын  бері», — деп  хабар  салады ,  жұрт  жи- 
налып  қалады ,  екі  ақыннын  айтысы  басталыи  кетеді.  Біржакныц:
Адымым  күні  бүгіи  қалы бм нда,
Екі  жыл  отыз  беске  келгеніме, —
дсуіне  қ ар аған д а,  Бірж ан   С арамен  отыз  ж еті  ж асьш да  аіітнс- 
қан.  Е,  И смайыловтың  айтуынша,  бүл  айтыс  80-жылдары  болған, 
Б ірж ан  мен  С ар а  әнгімеш  амандасы п  көрісудеп  бастап,  ұзақ 
айтысады.  Екеуі  де  елге  атагы   ш ы ккап  алгыр,  азулы   ақык  екеіі- 
дігін  таныта,  бір-біріи  корқы та,  үрейлендіре  сөйлейді:
Біржан:
...Қыраидай  аспапдаймьзн  ж елді  күнгі,
Даусымньгн. көтерілер  шықсн  тсрі.
Б о л ж аған   ж ер  ш арасы н  м айталм аіш ы н,
Ж асы м нан  м аган  мәлім  қыз  не  дері.
Алтыи  мснен  күмістін  няқысындай,
М
іііі
  ж о қ   бізден  ш ығар  соз  бедері...
Ақ  иы к  м ұзбалақиы н  ж ерге  түспес,
Қец  колты к  арғы мақпы н  алқы мы   Іспес, —
деп,  озін  көкке  сам гаған   көк  дауы лпаз  қы ран ға  немесе  алғыр 
ағынды  а қ   иы ққа  тецейді.  Енді  бір  сәтте  «ақкум ен  аспандагы» 
ән  қосады,  тағы   да  ш ары қтап  ж оғары   көтеріледі,  «канди  көз, 
май  жеп  алғыш  ақ   иықтай»  суылдайды.  Ол  өз  өнерін,  ақындык- 
әізшілік  күштілігін  осылай  суреттей  отырып,  Саранын.  адымын 
аттатпай,  аузілн  аш ырмай  апшысыц  қуы рм ак  болады ,  ақьш  кыз- 
ды  сескеидіре  сөйлсйді.  Б ір а қ   С а р а  Бірж анны н  айба-рынан  урей- 
ленбейді,  одан  өзініқ,  ақы нды к-онш ілік  өнерін  арты қ  болмаса 
кем  дсп  білмейдІ.  С арам ен  айты сқалы   оты рған  ж алгы з  Біржан 
емес.  Ол  бүдан  бұрын  да  тал ай   ақы ндармен:  «БойгІмдІ  шаппай 
б ср » ,— деп  ірілік  көрсете  келген  сан  ж үйріктермен  кездсскеи  бо­
латын.  Солардын, бәрінесініен >калмастай  еггіп жепген де еді. Мұны 
еске  алған  С ара:
Арыстан,  сал  Н иязбек  ізден  келіп,
Ш ошынған  ж үгірістсн  тан баған ға...
Ж а н а қ   та  кобызбенеи  тү к  қы лған  ж ок,
Оцай  м г  сендсГі  сорлы  бнш араға.
Б ү л   к е зд е   С а р а   ж и н а л ға н   к ө п ш іл ік т ід   а л д ы н д а ,  қ а ж ы   атасы -

Орынбай  із дел кел in,  кеггкі ін  каңғы п,
Ж енген  ж о қ   Кеншімбайыі  о да  андып,— 
дейді.  Айтыста  осынша  ақындарды  женген  Сара  Біржанға  да 
күш тілік  білдіреді.  «Келгенін  ж а к с ь .  болды,  әйтпе-сс  өзім  іздеп 
б ар ғал ы   отыр  едім», — дегенді  ескер- 'е келіп:
...Найманда  екі  ж үзді  нар  кескенмін,
Ж елкецді  қим ақ үшін  қойі  ан  саптап.
Тозаның  аида-санда  бұрқ-' 5үрқ іетер,
С абасам   бейпіл  тілді  екі  »   ақтап...
Ж алы нм ы н  жанып  тұрған  чөсерге  өшпес,
Болатпын  екі  ж үзді  алмас  геспес, — 
дейді  С ара.
Айтыс  майданында  бір-бірін  осьи ай  шошытпақ  болып  сөз 
бастағап  екі  ақын,  айтыс  дэстүрі  бойынша,  енді  бір  сэтте  әрқай- 
сысы  әз  еліндегі  бай  мен  болыстарды,  әкімдерді  мадақтайды. 
О ларды   халы қ  қамы н ойлаған  адамдар  етіп көрсегуге  тырысады. 
Бүл,  орине,  тарихи  шындықты  бүрма іаушылық,  қанаушы  тап 
адам дары н  рақымшыл,  халы қка  ж ань  ашитындар  етіп  көрсету- 
ге  тырысуш ылық.  Айтыста  аталған:  М уса,  Шорман,  Қүнаибай, 
К енж екүл,  Байтоқы   тағы  басқалары  үсгем  тап  екілдері  болатын. 
Б ұ л ар д ы   м ақтап,  доріптеу  «Біржан  меі  С ара  айтысынын>  басты 
кай ш ы л ы ғы — кемшілігі  еді.  Осы  аталғіап  адамдардың  касына 
Абайды  апзры п  косулары  айтыстың  тағы   бір  кемшілігі  деп  ұғы- 
ну  керек.  Р ас,  алдыңғыларына  қарағанда,  Бірж ан  Абайды  бөліп 
алады .  Ол  Абайды:
...Ы быран  ж ас  жолбарыс  жүрсктенген,
Д ұсп ан ға  арыстандай  білектеигсн...
Ни,  С ара,  кісіц  бар  ма  оған  жггер,
Өнерін  көрген  жанныц  есі  же'  ер...
Орга  ж ү з  Абай  койды атын битпай,
Үйіне  ояз  кірмес  ж ауап  қатпәй...
Зейіні  түпсіз  дария  көзіц  жетп^с...
Д ос  көрген  олар  заһнт  ғалымдардьг,
Момыиға  зәбір,  ж апа  кыласың  деп,
Ж іберген  жер  аударып  залымдарды, — 
деп  ардақтайды .  Абайдың  халы қ үлы,  елдін ер-азаматы екендіпи 
суреттейді.  Ұлы  ақыпныц  адамгершілігш,  акылын,  білімін,  халык 
камын  ойлап  қызмет  етушілігін  мақтан  етеді.
Айтьгсқа  түскеп  екі  ақын  бірін-бірі  жзену,  мудіртіп,  мерт  ету 
мақсатымсн  көп  алысады,  орай  шауып  оза  гартады.  Эр  жерде 
туйрел,  шабуыл  ж асайды .  Б ір ақ   тал  бойларынаи  мін,  сөздерінен 
сынык,  т-абылмайды,  бір-біріне  ақьшдык-эншілік  өнері  барабар 
келсді.  Сараныц  сүлулығына,  ақындық-әншілік  өігеріне  көкілі 
толып,  оны  жоғзры  бағалаган  Біржан:
Ж арайды ,  жаным  Сара,  осы  созің,
'Гас  түлек  түрымтайдай  екі  көзің...
313

Ш іркІн-ай,  мұндай  ж үйрік  туармысыц,
Свйлейсіц  алтглндай  гып  сөздің  жезін.
Канаты н  күн  ш алм аған  а к   тұйғышіыц 
Ж а п а л а к   иемденер  басқан  ізш...
Кемітер  дұш пан  шіркііг  кай   ж еріңді,
А дам зат озар  емес  бір  басьщ нан, —
дсп  еүйсіие  мақтайды.
Бірж аи   Сараіны  ардақітай,  м ақтай  отырып,  осындзй  өрелі өне- 
рі  бар  ақьш  қызды  агайын-жүртының  қ ал ай   бағалайтынын,  өзі 
секілді  теціне  берген-бермегенін  білу  м аксатымен  үлкек  бір  әя- 
гімені  бастап  кетеді.  Елден ерен  шыкіқап  ардаіқты  Сараны  ага- 
йьш-жүрты  қапдай  адам ға  күнеугс  бергелі  отырғанын  ай;кьшда- 
м ақ  болады.  Бірж аниы ц  мұнысы  С араны   мүқатып  ж ецу  үшіи 
емес,  оныц  агайі.ш-туысын  сынау  ойьшан  туған  болады.  Осы 
мақсатпен  ол  С араға;
Ш акыртыи,  осында  алды рт  күйеуінді,
КөріОйін  таңдап  қоскан  сыңарыцды,—
дейді.  C an  ж үйрікті  сөзбен  буған  С аран ы д  кауіптенетін  жері  де 
осы еді.  «Күйеуінді  алдырт»,—деген  Б ір ж ан   сөзі  С ар аға  атылған 
оқтан  кем  тнмей,  ж ауап  сөздон  тосылып  қалады .  Сарашлц  аға- 
йынтуыстіары.калыц малды  матап  алып,  С араны  Ж иенқүл  дейтін 
бір  ж ам а н ға  атастырып  қояды.  Бұған   С ара  аса  наразы ,  вз  ба- 
сында теіщ ік  ж оқты қтан  сүйм егеігкорты кад  байлаулы  болғаньша 
ызалаиып  жүретін.  Қүрбы-күрдастарьгмеін  әзілдескенде де,  ақын- 
дарм ен  айты сканда  да,  С ара  сол  Ж иенқұлдан  қорлана  беретін. 
«Күйеуінді  алдырт,  ағайын-туыстарықның  тан дап   атастырған 
адамын  көрсст», — дегендс  С а р а  кай ғы ға  ұш ырайды  да,  өзіи 
м алға  сатқан,  теціне  қоспаған  туы стары на  қарап ,  ызамен:
Қ аж еке,  күні  қүрсын  үрғаш ы ны к,
Билігі  болмаған  соқ бір  басының.
Берген  соц тері-терсек  ит  те  алады ,
П үлындай  берекесіз  арбашыиық...
А дам ға  ж ол  бермеген  есіл  тілім,
Қүн  өтпсй  ж елпіп  ұш қан  кы зы л  гүлім 
С іздерден  ұялғаннан  ж үруш і  едім,
Есекке  косақтаулы   өтті  күнім.
Өзі  білер  деуш і  едім  ж ақсы ларды н,
Ақыры  қай ғы   болды  енді  мүным...
С іздерге  сенетүғын  сорлы  басым,
Қелгенде  Ж и еиқүлға  ш ықпайды  үнім...
Ж иы лған  Қ аптағайды к  ж аксы лары ,
О лж ам а  айырып  бер  өз  басымды, —
деп,  катты  камы ғады ,  басына тецдік беруін  сүрайды.  Бұл  жалғыз 
С араны ц  ғіана  мүқы-шері,  кайғы -зары ,  тілегі  емес  еді.  Ол  сол 
кездегі  қалы н  м алға  саты лған  қ а з а қ   қыздарыпын.  касіреті  еді.
314

Сараны ң  аянышты  халіне  Бірж ан  да  көкіл  аударып,  аяушы- 
л ы қ   біддіреді.  Сараның  қайғы-зары  оған  д а  каггы  батады;  елге 
дац кы   ш ыққан,  акыл-ойы  озат,  акындық-әншілік өнері  асқан  С а­
ранын,  тскіне  бара  алмай,  бір  жаманға  қосақталып  отырғанына 
Б ір ж ал   д а   ауыр  күйінеді.  Сондыктан  да  ол  Саранын  қайғысыка 
о р тақтаса  отырып:
Обалын  Есімбек  пен  Түрысбекке,
Куйеуіи  ж ам аи  екен,  ей,  бишара,—
деп  аяушылық  білдірсді.  Сараньщ  ауыр  күйзеліске  түсіп  отыр- 
ғапын  білғен  сезімтал  Бірж ан  жығылған  үстіне  жүдырық  бол- 
масың  деген  оймен:  «Жиеикүлды  алдырма,  Саранын.  тырнағы- 
нац  с ад аға  кетсін»,— дейді.  Ж оне  ол  Есімбек  пен  Тұрысбекке: 
«Сараны  ж ылагпай,  теціне  қосытідар»,—  ардақты  ақынныц  оба- 
■лына  қалм аи д ар  деп  акыл  айтады.
Сөйтіп,  «Бірж ан  мен  С ара  айтысы»  атакты  екі  акынныц  өнер 
ж арысы,  сөз  шарпысуы  ғана  болмай,  букіл  каза к   ауыз  әдеби- 
•етінде  әлеуметтік  мәні  бар  тын  такырылты,  яғии  әйел  тендігі мә- 
селссін  көтерген  айтыс  болды.  Бүл  айтыста  к аза к  кыздарынын. 
аяны шгы  ауыр  халі,  сүйгеніне  бара  алмай  ж ас  өмірін  кайғы- 
зармен,  ж ылаумен  өткізгені,  ескі  одет-ғұрыптыц  қурбаны  болға- 
ны  суреттеледі.  О лардың  мүндай  ауыр  халге  түсуіие  феодалдар, 
байлар,  қаж ы лар  кінәлы,  оған:  Есімбек,  Тұрысбек  сиякты 
ж уандар  айыпты  екендігіін ікөрсетеді.
Айтыста  Сара  сөзден  үтылып,  ақындык  өнерден  жеңілген 
ж оқ.  Б ір ж ан   да  оны  жеціп  шықтым  демейді.  Бұл  айтыста  жепіл- 
гендер — Саранын.  ағайьш-туысггары.  Сара  сиякты  сацлакты 
м алга  сатқаи,  теқіне  бермей  бір  ж аманға  кор  кылған  Есімбек, 
Тұрысбектер  ж еңілді.  Айтыста  соларға  деген  халык  қарғысы  ак- 
тылады.  Қ а за қ   кыздарыньщ   бас  бостандығына  тұсау  болған,  сор 
болыл  ж абы скан  қалы қ  мал  екендігі  жиіркенішті  түрде  әшкере 
етіледі.  Айтыстың  әлеуметтік  мәні  д«  осында.  Сондықтан  д а  біз 
«Б ірж ан  мен  С ара  антысын»,  аздағаи  кайшылығы  бола  тұрсэ 
да,  халы қты қ  сипаты  мол  көркем  айтыстык  бірі  деп  караймыз.
Акындар  айтысының  ішінде  еқ  көркемі,  ақындык 
Аитьістын 
тілге  байы,  сұлуы  д а  «Бірж ан  мен  Сараның  ай- 
xepKvMAtn. 
тысы».  БуЛ  ж ағыиан  алғанда,  ол  шын  мэніндегі 
көркем  шығарманын.  бірінен  саналады.  Айтыска  катыскан  екі 
.акыгшыц  кайсысы  болса  да  халыктың  тіл  байлығьш  молынан 
палда.наиа  отырыл,  неше  түрлі  эдемі  теқеу,  сөз  образдарын  ж а ­
сайды,  айтайын  дсген  ойыи  әрі  ашык,  эрі  терен  мағыналы  етіп 
жегкізеді.
Б үл  пнтыстпп  үзд ік  тецеу,  одемі  сөз  айшыктары,  эпитет,  ме* 
таф о р ал ар   жиі  үшырасып  отырады:
А қ  иык  мүзбалакпын  жерге түспес,
Ксң  колтық  арғымакпын  алкымы  іспес,—
немесе:
31$

Қ ы рандай  ж елді  күнгі  аспандлймын,—
дейтіндер  әдемі  эпитет,  метаф ора  болып  табы лады .  Мунда  лқын 
әзін  «желді  күнгі  қы ранға»,  «кец  қолты қ  арғм м акқа*  балай 
отырып,  үздік  эпитет,  өдемі  метаф ора  ж асайды .  Б үл  ретте  оның 
өзіне  тәи  бір  ерекшелігі  курделі  метаф ора,  яғіш  метафораның 
үлғайған  түрін  ж асау ы и д а1.  Мэселен:
Ж орғам ы н  ш арш ы  топта  самғлйтүғын,
Бәйгі  аттай  сершнімді  ш алмайтұғы н,
Әнімді  он  екі  звод  жіберсйін,
ЕсІңнен  өле-өлгенше  қалмантүғы н.
Ежчілдеи  қүлаш   мойьш  көк  айылмын,
Ы лауға  алты   күнге  талмайтуғы н.
Волатпыи  екі  ж үзді,  ж етем  курыш 
Ш анса  д а  к а р а   таск,а  таймайтүғын...
Ой  ж елке,  кам ы с  к ү л ак ,  қ ар а  кекпін,
Түиықтан  ж үзіп  ішпей  қанбайтүғы н,—
деп,  Б ірж ан   әрі  күрделі,  әрі  ұлгайған  метаф ора  тудырады.  Мун- 
дай  үздік  м етаф оралар,  сөз  образдары ,  тецеулер  Сараны к  сөз- 
дерінеи де ормн  алады .  С а р а  өзін  сииаттағаида:
Т ам ағьш   ж ас  баланьщ   биіегіндей,
Иығым  тік  сандалд ы д  т ір т н д е й .
Б е т  алдым  кеудесіндей  қодыр  қазды ц,
Тал  боймм  ж олбары стьщ   жүрегіндей,—
дейді.
Б ірж ан   мен  С араньщ   ақы нды қ  тіліндегі  ерекш елік  бүл  ғана 
емес.  О лар  ақы нды қ  тілдік  бір  түрі  болып  табылатыи  ирония 
мен  сарказм ды   да  орынды  ж әне  одемі  қолданад ы 2.  Мәселен,  осы 
ирония,  сарказм   арқыльі  Ж вен құл  бсйиесі  ш ебер  сурсттеледі. 
ЛІысалы,  Б ірж аи :  «Ж иепкұлды   ш ақы рт»,— дегенде,  Саранын 
айткан  сөз!  ирония  меи  сарказм ге  күры лады .  Онда  Сара:
Көрінсін  Б Ір ж ан   сал ға  ай  секілді,
А к  қүйры қ  көщ л  аш ар  ш ай  секілді.
Ұсынса  кол  жетпейтіи,  арғы магы м,
Б ір ж а н ға   балам айм ы н  тай  сскілді...
Асылым,  қү д ай   берғен  өз  багы ма,
Теңелмсс  ж еті  Б ір ж ан   тырнағына.
Н айм аида  ұлы  д ари я  саяткерім ,
Б а л ы қ   боп  ілінгемін  қар м ағы н а,—
денді.  Б үл  үзіндід>е,  сырт  қ ар ағл н д а,  С ара  Ж нонкүлды  маістлп 
отырған  сияқты.  Б ір а қ   ол  м ақтау  емес.  Ж и епқү л д н   кекетіп, 
шеніеу,  ирония  аркы лы   оиыц  кескін-пішіиіін  ож уа  етеді.  Ирония*
1  Қ.  Ж ү м а  л и е в .   Қ а з а к   зд еб ц сті,  1949  ж .,  125-бет.
2  К.  Ж  ұ  м  a 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: