МӘлік ғабдуллин

Ш ьш ы лды қтан  кере  алмай  күйіп-пісті.
Б а ян ға  ауы зба-ауы з  бір  тілдесу 
К о д ар ға  ж ұмыс  болды  көкей  тесті.—
Осыдан  былай  К од арға  Б а ян   қатты  ұнайды,  қайда  ж үрсе  де 
есінен  Б а ян   кетпенді.  Б аян ға  қалай   үйленудің  жолын  таба  алмай 
сан далады .  Ақырында,  Қ арабайдьщ   мал  күмар  адам   екендігін 
біліп,  К од ар  оған  ж алш ы лы қка  түрады.  «Тоқсан  мьщ  малыкды 
кан дай   ж ұттан   болса  д а  күтқары п  берем,  ақыма  мал  алмаймыи, 
тек  Б аян д ы   бересіқ*,— дейді  Қодар.  М алынық  шығын  болмай- 
тындығына  ж әне  К одардай  қарулы  ж ігіг  өзі  ж алданы п  отырға- 
ныиа,  оның  енбегіне  м ал  сүрамай,  Баянды  сұрап  отырғанына, 
К а р аб ай   куанады   да:  «Баянды  берем»,— деп  уәде  етеді.
Ж ы рды ң  Н.  Пантусов,  И.  Қ астанье  бакзтырғаи  вариантгарын- 
д а  Қ одар  қ а л м а к   батыры  еді  делшеді.
Ж ы рды ц  біз  талдап   отырған  Ж а н ақ  вариантында  Баянный 
сүлулығын  Қ од ар  естиді  де,  Баянды   іздеп  шығады.  Бүл  кезде 
К а р аб ай   бүрынғы  ел-жүртынан  көшіп  кетеді.  Б ір ақ   Қодар  олар­
дын,  соиына  түседі.
А рқадан   қызы  сұлу  бай  көшті  деп,
Торғауыттан  бедеумен  Қодар  салды,—
дейді.  Қ о д ар   Қ арабай ды   шөл  д а л а д а   кездестіреді  де:  «Малывды 
ш өлден  ам ан   алып  шыгамын,  ақы м а  Баянды   бересіқ*,— дейді, 
М алдан  б ас к а  ойы  ж о қ  Қ арабай   Қодарға  Баянды   беруге  уоде 
етеді  ж ән е  кызынын  айттырып  қойған  күйеуі  бар  екенін  жасы- 
рады.  К ар аб ай д ы н   Баянды   бермек  болғанына сенген  жэне  Б аян ­
ный,  басы   бос  деп  ойлаған  Қодар  катты  алданады.  Ол  Баянға 
косылу  мақеаты мен  қолынан  келген күшін аямайды.  Шөл  дала- 
дан  қүд ы қ  қазы п,  Қ арабайдьщ   тоқсаи  мын  жылкысын  қауғамен 
суарады .
Антұрған,  білдірмейді  Қодар  жасып,
Әр  ж ерден  ж үз  кісілік  кұдык  аршып,
Су  ш ыққаннан  су  шығар  қүдығынын,
Суы  жоғын толтырар  меспен іасы п ,—
дейді.  Боны  он  кез,  жауырыны  үш  жарым  кез,  сынар  жүдырығы 
кол  ағаш тай  болған  алып  Қодар  Баянды  аламын  деп  асыра  ки- 
м ылдайды.  Ол  белгілі  мөлшерге  дейін  ж ырда  кайраты  мол,  к а ­
ра  күш  иесі  ретінде  көрсетіледі.
Козы   сияқты  Б а ян ға  ғаш ы қ болып  қол созған Қодардын ең- 
б-егін  К а р аб ай   катты   пайдаланады ;  оиы  ұзын  аркан,  кед  тұсау- 
га   түсіреді.  Б а ян  үш ін  Қ арабайды н  тұзағына  Іліккен  Қодар  есек- 
д әм е  бслып  ж үре  береді,  Баян ға  үйлеиемін  дегеи ойынан  танбай- 
Ды.  «Б аян   менен  асып  кімге  барар  дейсін,  бай  д е е е — шалкыған 
баилығым  бар,  батыр  десе — алып  күшім  бар»,— деп  тасиды. 
Қ одарды ц  Баяннан .дәмелі  болуын,  сырттай  тон  пішуін  жыршы 
акы н  өткір  ож уа,  мысқыл  етеді.  Қыс  боны  Қозымен  бірге  жылкы
263

б аққан   Қодар  көктем  шыға  ел  ш етш е  келеді.  Сонда  ол  қасында- 
ғы  ж олдастарьш а  м актана  отырып:  «Ауылға  барып,  жеңгеңкен 
еендерго  күрт-май,  өрік-мейіз  алып  келейін»,— дейді.  Ауылға 
барған  Қодар  Баянмсн  сөйлесгіек  түгіл,  онымен  кездссе  алмай, 
коска  кайтыи  келеді.  Б Ірақ  ол  мұнысын  ж асы рады   да:  «Баян­
ный; сеидергс берген сәлсмдемесін  ауы лда  үмыт қалдырылпьш»,— 
деп  өтірік  айтады.  Оныц  бұл  сөзін  Қозы  да,  жылкыш ылар  да  ма- 
за к   етеді.
Қодар  Ваяннаи  күдер  үзбсйді,  оған  өзін  тец  саианды.  Бірак 
Б а ян   Қодарды   ж ек  көреді,  Қ озы дан  б а с қ а   еш бір  адам да  кенллі 
жоқтығын  білдірсді.  Осыдан  былайғы  жерде:  «Сені  әйелдікке 
алмасам,  дүниеде  тірі  жүрмейін»,— деи  серт  етксн  Қодар  Баяя- 
ды  корқытыи  та,  жалынып  та  көреді.  Мүиыц  бірде-бірі  Баянға 
эсер  етпегениен  кейін,  Қ одар  кектене,  катулан а  баст.айды.  К ози­
ны  өлтіру  жайын  қарасты рады .  Қ одар  қанш ам а  күшті  болса  да, 
өзіие  б ақталас  болған  Қозыны  ж екпе-жек  ұрькгқа  ш акыруға  ба- 
тылы  бармай,  таи салақтай   береді,  қо р қ ақ ты қ қ а  салынады.  Rip 
сәтте  ол  Қозымен  кағысып  т а   калады .  Қ озы ға  олі  жетпей  Қодар 
жеціледі,  ж ан  сауға  сүрайды,  дос  болайы к  деп  жалынады.  Көні- 
лінс  еш  ж ам анды қ  алм аған   Қозы:  «Нетейін  қанын  жүктеп  осы 
иттіц,— деп,  Қ од арға,— тілегіц  болсын»,— дейді.  Б ір ак   Кодар 
Қ арабай  сиякты  достық  антын  бүзады  да,  үрланып  келіп  К ози­
н ы -өлтірсді.  Екі  ж асты ц  арасы на  тіиеидей  қад алған   Қодар  олар- 
ға  үлкен  қиянат  жасайды.  Сонысы  үшін  оны  халы к  жыры  жиір- 
кенішті  бейнеде  алын  суреттсйді,  ауыр  ж а за ғ а   тартады ;  жауыз- 
ды қ  ж асағандарды д  ж азасы   осындай  болм ақ  деген  халыктык 
сананы  ацғартады.
Ж а н ах   .айтқаи  «Қозы  Қөрггеш  — Б аян   сүлу»  сюжет  күруи» 
оқиға  желісіи  тізбектей  отырьш  б аян д ау и   ж әи е  адам  образда- 
рын  айқын  егіп  ж асауы   ж ағы нан,  өзі  тектес  б аска  жырлардан 
әрі  күрделі,  әрі  көркем  екеидігін  байқайм ы з.  Ж а н а к   жырынын, 
ец  алдымеи  көзге  түсетіи  ерекш елігі — оқиғаны  рсалистік  омір- 
ден  алуында.  Егер  ж ы рды к  баска  варианттары нда  ертегіге  тән, 
ф антазиялы к  халге  күры лған  зңгімелер  басым  келсе»  Ж анакта 
олай  емес.  Козы  мен  Б а ян   да,  Қ ар аб ай   меп  К од ар  д а  шындыкта 
болған  тшітік  бейне  болып  суреттеледі.  О ларға  қнял-ғазкайып- 
ты қ  сипат  бермей,  реалистік  ж ағд ай д а  бейнеленеді.  Ж әнс  жыр- 
дағы  әрбір  кейіикердіц  м інез-күлык,  іс-әр-екеттеріне  карай  коз 
алды қнан  кетпейтіи  портреттер  ж асай ды ,  оларды ц  түс  келбетін, 
ішкІ сезім  дүннесін  айкы ндарлы қтай  бояулар  табады .
Ж ы р  оқиғасын  дам и туд а,  -адам  образьш   ж асау д а  жыршы  оз 
кезіндегі  қ а за қ   поэзиясыныц  әр  түрлі  үлгілерін  барыниіа  моя 
лайдаланғандығын  ацғартады .  Ретіне  кар ай ,  ол  өлешнн  айтыс 
гүрін  де,  тұрмыс-салт  өлеңдерініц  есгірту,  ж оқтау,  қоштасу  т.  о. 
түрлеріц  де  колданады.  Ж а к е  б аска  ж ы р л ар ға  караған да,  мүн- 
дағы   өзіне  г.ш  бір  ер ек ш ел ік — оқиғаны   диалог  аркы лы   (мыса­
лы,  Қ арабан   меп  Сарыбайдыц,  Козы  мен  Қ одарды и,  Б аян   мек 
Айбастыц  т.  б.  диалогтары )  дамы туы нда  деуге  болады-  Бүл  диа-
264

логтар  ж ы р  оқигасы »  әлсіретпей,  кайта  әнгіменіқ  желісін  үзбей, 
бір-бірімен  ж алғасты ра,  үдете  түседі.
Ж а н а к   жыры  тіл  көркемдігі  ж ағынан  да  шебер  жырдыц  бірі 
болып  таб ы л а д ц .  (Бүған  өз  кезінде  Ш оқан  да, айрыкш а  көціл 
ау д а р ган   болагын.)  Мысалы:
Б алталы ,  Баған алы   ел  аман  бол,
Б ақалы ,  балды рғаиды   кәл  аман  бол.
Кірім  жуып,  кіндігіы  кескен  жерім,
Ойнап,  күліп,  ер  жеткен,  жер  аман  бол.—
деп  б асталаты н  қош тасу  осы  жырдыц  аса  бір  әсерлі,  көрксм  ай- 
тылған,  акы нды қ  шабытпен  суреттелген  жері  болады.  Акынныи 
тіл  байлы ғы   окнғапы  суреттеуінен  ғана  көрінбейді.  Ол,  мұнымен 
қ атар ,  әрбір  кейіпкердіц  мінез-қүлық,  іс-әрекеттеріне  карай  түр- 
л і  бояу  т а б а   білуінен  де  байқалады .  Қ арабай  мен  К одар  жайьша 
келге/нде  жырдьгц  бояуы д а  күдгірттене түседі.  Қозы  мен  Баянды 
айтқанд а  ж ы рды ц  орёір  сөзі  ж үрекке  жылы  тиіп,  өзінс  тартып 
отырады.
Қ оры та  келгенде,  ж ауы зды қ  пен  әділет  дүниесініц  тартысын 
суреттегси  «Қозы  Көрпеш — Баян  сүлу»  к а з а қ   халкының  ерге- 
дек  келе  ж а т қ а к   көркем  шығармасы  болып  табылады.
ҚЫЗ  ЖІБЕК
Л иро-эпос  жырларынан  ел  арасына  ауызша  да,  баспа  аркы- 
лы  ,да  есте  тзр а ған ы  — «Қыз  Жібек».
М.  Эуезовтің  айтуына  царағанда,  «Қыз  Жібею»  жырыныц  бір 
варианты  өткен  ғасырдыц  токсаиыншы  ж ы лдары нда  Қазандй 
басы лған 1.  Б ір а к   ол  хүні  бүгінге  дейін  қолі-а  түскен  емес. 
Ы.  Дүйсенбаевты ц  зерттеуінде  былай  делінеді.  XIX  ғасырдын 
екінші  ж арты сы нда  Зайсан  жағьш да  Валиолла  Тухватуллин  д е ­
ген  м үгалім   болыпты.  Ол  ел  арасынан  «Кыз  Ж ібек»  жырый  жи- 
найды  да,  1894  ж ы лы   К азан д а  бастырады2».  Кейіинен  бүл  вари­
ант  1896,  1897,  1905,  1911  ж ы лдары   каігта  шиғарылады.  Ж ыр- 
Дыц  осы  варианты  1925,  1933,  1939  жылдары  д а  басылды,  19о8 
ж ы лы   « Қ а за к   эпссы»  деп  аталатын  жинақғса  енді.
«Қ ы з  Ж ібск»  ж ыры  қ а за қ   еліне  квптен  таныс  және  оны  бір- 
нсше  акы ндар  ж ы рлаған.  Мәселен,  орыс  ғалымы  В.  Карлсон  осы 
ғасы рды ц  бас  кезінде  ж азган   бір  м ақаласы нда  «Кыз  Жібек» 
жырын  Қ а зак б ай   ж эне  Көшілек  деген  акындардыц  айтьш  берге- 
нін  хабарлайд ы 3.  Қ азақты ц  халы қ  яқындары  Нүрпейіс,  Мурын 
ж ы рау,  Айса  да  ж а с   шағында  бұл  жырды  айтып  жүрген.  Бірах 
оларды ц  қай  көлемде  жәғге  кандай  мазмүаіда  жырлағанын  айту 
киын.  Өйткені  оларды ц  айтуындағы  «Қыз  Ж ібек»  жазылып
‘  К а з а қ   әдебнетінін,  тарихы ,  I  том,  547-бет,  I960.
-  Ы.  Д ү й с е н б а е в ,   ж о гар ы д а  аталгэн   енбегі,  101-бет.
3  «О ренбургский  к р а й »   газеті,  №   62,  1906.
265

алыибаған.  Мүиы  халы к  акы ны   О мар  Шипнн  де  жырлагаи.  Бүл 
женінде  Ы.  Дүйсенбасв  ж о гар ы д а  аталған   ецбегіндс  мынадай 
бір  дерек  келтіреді.  «Қыз  Ж ібекті»,— дейді  ол,— ж ас  кезінле 
Омар  Шипин  ү за қ   ж ы р  етіп  ай ткап   екен.  КейІштен  ақьш  ол  жы­
рын  үмытқан  көрінеді.  Тек  болғаиы:
Ж а қ сы ға  бір  сөз  айтсац,  ш ам  алмайды,
С
ө
;
і
  бабын  ж а м а н   ад ам  таб а  алмайды.
Ж ай ы қты қ  екі  ж ағы н  бірдей  ж айлап,
Өтіпті  он  мыц үнлі  Ж ағал б ай л ы .
Әр  конды  ж етім  қоэм  емеген-ді,
Екі  айғыр  қ асаң   байтал  тебегегг-ді.
Ж а м ағат,  к ү л а қ   саяы п  тм ңдасаңы з,
Лйтайіди  өлец  қылып  ТелегеидІ,— 
деген  ш умақтары   есінде  калы пты 1.
Б ұл  деректерге  К араганда,  «Қы з  Ж ібек*  жыры  ел  арасыпа 
бірнсше  вариад тта  тар аган .  С олард ы қ  баспа  ж үзіие  шыкканы 
(1894  ж илы )  Валиолла  ж ннаған  варианты.
«Кыз  Ж ібск»  жы рьш ы қ  В алиолла  варианты   орыс  тіліне  де 
аударылып  басы лған  болатын  («Песии  степей»,  1940)  жэне  жа* 
зушы  Ғабит  М үсіреновтың  либреттосы  бойынша,  композитор 
Е.  Г.  Брусиловский  «Қыз  Ж ібек»  атты  опера  жазьш ,  сахнаға 
шығярды.
Октябрь  різволюциясына  дейіи  «Қыз  Ж ібек»  жыры  туралы 
.жазылған  зерттеу  едбектср  де,  айты лғаи  пікірлер  д е  болган 
емес.  Мүндай  едбектер  де,  пікірлср  де  советтік  доуірде  туа  бас- 
тады.  Бүл  жөіш іде  Сәкен  Сейфуллин,  М үхтар  Әуезов,  Сәбит  Мұ- 
каиов,  Габит  Мүсірспов,  К аж ы м   Ж үм алиев,  Е смагам бет  Исмай- 
ылов,  М үсатай  Акынж-аіюэу  Б е н с т б а н  
Квнжобаев,  Ыскак 
Д үисенбаев  т.  б.  бірсыпыра  пікірлср  айтты.  О лар  ж ц рды д  ікаіі 
дәуірді  суреггейтіндігш ,  халыктьвқ  сипатьш,  кайшыльгқтары  мен 
кемшіліктерш,  көркемдік  еріекшеліктерін  сөз еггті.
Сәксн  Сейфуллин;  «Қыз  Ж іб ек»  ж ы ры   ноғанлы   рулары  ыды- 
рап,  бөлініп  ксткеи  зам анды   суреттейді»2,— дейді.  Мүхтар  мен 
Сабиттіц  айтуына  қ ар аган д а,  бүл  ж ы р  он  жетіиш і  ғасырдык  ша- 
масы нда  туғац  секілді3.  Өйткені  ж ы р д а  аталаты н  рулар  сол  кез­
де  Ж айы қ,  Қ ар а  теціз  (онысы  Каспий  тендзі  яғші  Атрау  тскізі 
болуға   керск)  бойларыи  мекендеп,  сол  м аңда  көшіп  жүргеи. 
А траудан  басгап,  бүгіигі  М агнитогорские  дейін  созылғам  жер- 
лерді  Ж ағал б ай л ы л ар д ы д  
к о і і ы с  
еткені  аз 
е м е с  
деігді. Ад.тарих- 
шы  М үсатан  А қынж анов  бүл  пікірге  косылмайды.  Опып  айтуын- 
ш а,  «Қыз  Ж ібек>  ж ы ры   Кіш і  -жүздіц  Россияға  косылуынан  не- 
йін  iytaw .  Оған  дәлел,— дейді  М.  Ақыііжачюв,—ж ы рда 
а т а л а т ы н  
жсрл-ердд  қ а за қ т а р   Кіші  ж үздід  Россия г а  косылғаньш а  дейіи  ме-
'  Ы .  Д у й с е и б а с в ,   ж о га р ы д а   аталгаЕі  сцбегі,  102— 103-бет.
С.  С е й ф у  л л  ц іі.  Қ а з а к   здебиеті,  I  кітап ,  1932.
*  Қ а з а қ   одебиетГніц тар и х ы ,  I  том ,  548-бет,  I960;  «Б аты рл ар   жыры» 
(ж н и а к ),  193Э.
2С6

кен  еткен  еыес.  Екінш іден,  ж ы рдағы   кіеі  атгары,  Базарбай ,  Тө- 
леген,  Қорен  қ а л м а қ ,  Ш еге т.  б.  дегендер,  бертінде пайда  болған. 
Мұнымен  қ а т а р ,  ж ы рды ц  тілі  бүгінгі  тілімізге  ж ақы н,  ескі  сөз- 
д ер   ж о қ ты д   қасы  д ей д і1.
Әдебиетш ілер  мен  тарихш ылардьщ   екінші  бір  көтерген  мәсе- 
лесі  «Қыз  Ж іб ек»  ж ырынын  халы қты қ  немесе  халы ққа  ж ат  шы- 
ғарм а  ексндігін  аны қтау  аіш аласы нда  болады.  Сэкеннщ   айтуын- 
ш а,  «Қыз  Ж іб ек»  байлардын. ұлдары   мен  қы зд арш і  ардақтаған, 
соларды  м ад ақ тап   суреттеген  ж ы р  болып  табылады.  Бұл  пікірді 
М усатай  д а   қостайды .  «Ж ы рдын  ж уртқа  таныс  варианты нда,— 
дейді  М.  А қы нж анов,— халы қты к  элементтср  өте  аз.  Ж ы рдыц 
идеялы қ  мазм ұны   ж әне  көркемдік  түрі  халы қты қ  емес.  Поэма- 
ның  м ақсаты  — көшпелі  турмысты,  ж ерді  жеке  меншік  етш  пай- 
д а л а н у ға   ж оне  адам ды   адам   к ан ауға  негізделген  патриархал- 
ды қ-ф еодалды қ  қары м-қаты настарды   мадактау;  вскі  өмірді, 
кы зд арды   қ ал ы ң   м ал ға  сату,  сатып  алуды  жэйе  әмеқгерлікті 
уағы здау.  Сөз  ж оқ,  бұл  идея  феодалдардын,  мүддасін  көрсетеді. 
П оэм ада  озы қ  о й -т к ір   жоқ,  ецбекші  бүкараны ң  езушілерге  к а р ­
сы  күресі  суреттелменді,  поэма  ілгері  ұмтылуға  шақырмайды»,— 
дейді2.
«Қыз  Ж ібек>  ж айы нда  пікір  айтқан  (ж оғары да  агалған) 
әдебнетш і,  ғалы м дарды ц  екінші  тобы  бұл  ж ы рды қ  халықтык 
негіэінд-е  шыққаігдығын  дәлелдейді.  Мухтар,  Сәбит,  Қажым,  F a- 
бит  т.  б.  ж ы рды н  халы қты қ  сипаты  барлығын,  халы қ тілегіне үй- 
лесетіндігін  айта  келіп,  ж ы рға  көптеген  өзгерістер  енгендігін, 
экырды  үстем  тап  өз  м ақсаты на  пайдаланбақ  болып  өқдсгенін, 
х алы қты қ  онгімелерді  феодалдардьщ   мүддесіне  қарай   бұрмала- 
ғанды ғьш   айтады.
Ж о ғар ы д а  келтірілген  пікірлердін  дүрыс  ж ағы   да,  қисынға 
келмейтін  теріс  ж агы   да  бар.  Ж ы рдың  шығуы,  онда  суреттеле- 
тін  оки ғаларды н   болған  кезі  жайында  Сәкен,  М ухтар,  Сәбит  пі- 
кірлері  бір-бірінен  ал ш ақ  кетпейді  және  дүры-ска  үйлесетін  се- 
кілді.  Ө йткеяі,  тарихты қ  айтуынша,  XVI  ғасырдын,  орта  кезінде 
ноғайлы  ыдырайды.  Сол  кезде  казіргі  К азакстан  жерінде  қү* 
ры лғад  үш  ж уздің   #ірі  Юші  ж үз  болады.  КішІ  жүздін.  қарама- 
ғьіна:  ж еті  ру  (Табын,  Т аза,  Ж ағалбаилы ,  Кердері  т.  б.),  ӘлІ- 
мулы   (Ш өмекей,  Кете,  Төрт  кара,  Қ арасакал  т.  б.),  Байулы 
(Адаи,  Тана,  Ш екті,  Алшын,  Шеркеш  т.  б.)  сияқты  рулар  енеді 
ж ән е  о л ар   Ж ай ы к,  О рал  бойларын  мекендеп, сол  м акдарда к©- 
шін-коныгі  ж үреді3.  Он  алтыншы  ғасырдың  аяғынаін  бері  караи 
Кіші  ж ү з  ны ғая  бастайды.
Б у л   тарихи  деректерге  сүйеисек,  «Қыз  Ж ібек»  жырынын  ән- 
гімесі  XVII  ғасы рда  туғап  секілді  дсген  пікірді  қостауға  болады. 
М уның  үстіне  ж ы рда  қалм ақгарды ң  қ а за қ   еліне  шабуыл  жасау-
1  М .  А  к и  ff ж  а к о в.  П роблем а  народности  казахски х  социально-бытовых
поэм,  стр.,  11— 12  1953.
г М . А қ ы н ж а н о в ,   а та л ға к   ецбегі,  12-бет.
3  История  Казахской  ССР,  1  том,  стр.  150.  1957.
2fi7

ын  к«*рсетуі  д е  кездейсоқ  нэрее  емес.  Тарнхтыц  аптуынша, 
к и л -  
мйқ  баскы кш ы лары   сол  XVII  гасы рда  казак,  слдсрінс  көбірек 
шабуыл  ж аеағш і.  Ал  ж ы р д а ғ ы к іс і  атгиры 
жүзДін Рош іяға 
коеылғаиынан  содғы  уакы тта  пайда  болды  дсушілердіц  еске 
алятыяы  мынадай:  Б а зар б ай ,  Төлегеи,  Сырлыбаіі,  Шеге  доген 
аггар  Россиямсн  каръш -клты нас  ж асауды к  нәтижесінде  туғаи, 
базар,  ісыр,  шеге, сияқты  үғы м дар.осы   кезде  пайда  болган  денді, 
Осығаи  қараи,  ж ы р  эіігімесінід  шығуын  қ а з а қ   елшін,  Россияга 
қосылуымен  байланы сты рады .  Б үл — сіржіе,  бал  ашып  болжау 
ж аеағалдай ,  ж а ң с а қ   айты лған  пікір.  Е рте  ксздін  өзінде-ак»  ка­
з а к   эдебиетінс  асері  тнген  шығые  адсбиетім  былай  коигапдп, 
О рта  Азия  хальіқтары   туды рған  ш ы ғарм аларды ,  тіпті  Қожа  Ах­
мет  Яссауиға  байланысты  ацыз-оцгімс-лерді  алайы к.  Осыларди 
сыр,  шоге,  базар,  кала;  сауд а-саггы қ  деген  үғымдар,  атаулар 
өте  коп  ксздесеДі.  Қ ож а  Ахметтіц  мсшіті  қапдай  сырмеп  боплга- 
ны,  қандаГі  шегслер  қағы лғаны ,  шеберлсрдіи.  енбегіие  каядай  те- 
лем  берілгені  айтылады.  Дсмск,  ж ы рдағы   кісі  аттарыи 
бергі 
зам ан да  пайда  болды  деу,  соған  қ ар ап   жыр  оцгімелері  соцғи 
кезде  туды  деу  ш ы ндыққа  жанасгіайды.
« К ш   Ж ібек»  жырынын  идеялы қ  негіздері  жайыида  Мүхглр. 
Қажым,  Собит  айтқан  пікірдерді  дүры сты кқа  келеді  деуге  бола­
ды.  Ж ырдың  ж үртқа  таиыс  жәпе  тал д а у   бсргелі  отырған  па- 
риантыпда,  әсіресе  олыц  бірінші 
бөлімінде,  халықтык  сипят 
бар  ексндігі, ‘жырдьщ  бүл  Сөлімі  халы қты қ  ортада  туғаидығы 
байкалады .  Ескі  руш ы лдик,  ф еодалды к  одст-салтқа  п араэи  бод- 
гаи  Тшіепсн  ж астард ы н  бас  ібостаіідығын  ш к а й д ы ,  іҚалындыктьі 
өзі  таіщ ауды,  сүйген  адам ы па  өз  еркімен  үйленуді  көздейді.  Bi- 
р а к   ол  мақеатыиа  жето  алмай  өлімге  душ ар  болады.  Балкім, 
ж ырдыц  халы қты қ  ортад а  турам  варианты  осымсіг,  яғнн  Іоле- 
гешііц  ©лімімен,  аяқталуы   д а  мүмкін.  Бүлай  болғанда  жырдыіі 
халықтық  сипаты 
айқын  көрінеді. 
Онда  ж ы р  ж астарды д  бас 
бостандмгы  болса  екен  дсген  халы қты қ  идеяны  білдірген  тілек- 
тен  гуса  керек.  Ж ^не  де  ескі  адет-ғүрыгі,  рушылдык-феодалдьгк, 
қүрылыс’  тудырыи  белгілі  зан -ж обаға  айпалды рған  салт  жүріп 
турган  кезде  бостапды кқа  үмты лгаи  ж астар д ы қ   көітгеген  бөсег- 
терге  жолығатындығын,  м ақсаттары на  ж ете  а л м а йты 
11
 д ы ғы н  ре- 
алистік  түрғы даи бейнелегеи.  Қозьг  Көрггеіп  гіеп Ваял  спякті.т тря* 
гсдияға  үшырайтындығын  ж әнс  ж астарділ  осындай  күйге  түсір- 
гец  ескі  салтка,  опы  колдауш ы ларға  халы қты ц  наразы   екендігін 
білдіргепін  көреміз.  «Қыз  Ж ібек»  жырынын,  бірінші  болімі  ха- 
лы қты к  ортада  туған,  алғаш қы   кезде  өз  алды на  ж еке  түрде  ай* 
ты лғаи  жыр  болуы  мүмкін  десек,  ол  олгі  айтылған  халыктык 
йдеяпы  жыр  етіп  тар ат қ ан   болып  шығады.
Б ір а к   жырдыц  Хіалыктык  ортад а  туғаи  жоие  ж еке  вариант 
болып  тя р аған   бірінші  бөлімін  ксйіішен  үстем  таи  өз  мүдд*е<-‘*{,е 
соикес  паіідаланған.  Оған  ж ан а  бөлім  косьш,  Сансызбайды мак- 
rau  ацгіме  етк«н,  ф еадалды қ  ортаны ц  идеясын  білдіретін  ^ьір 
стіп  қяйта  ж ы рлаған.  Ж ы рдыц  ссы лай  өнделгені  айқьш  кәршеД1*
‘2С8

Онда  ж ы р  Төлегенді  ескі  салтты,  ата  жолын  бұзды  деп  бейне- 
лейді,  Т өлеген  сиякты   ж астард ы н  бостандыққа  үмтылуын  қуат- 
тамайды»  кай та  ондайларды   ж ек   көретіндігін  білдіреді.  Ал  а т а  
жолын,  ескі  салтты   за ң   етіп  ұйтаған  Сансы збайға  баты рлы қ 
тұлға  беріп  көтере  ж ы рлайды .  Төлегенге  карсы   қойып  жолын 
болғы зады ,  мүраты на  ж еткізеді.  Ж әне  де  ескі  салтты ң  халы ққа 
ж а т   бір  түрі  әмеңгерлікті,  «аға  өлсе,  іні  мұра»  деушілікті  дәріп- 
тейді.  СөйтІп,  әуелде  халы қты қ  ортада  туған  «Қыз  Ж ібек»  ж ы ­
ры  кейікнен  қатты  еңдеуге  үшырап,  ф еодалдық-кертартпалык 
сипат  алған.
«Қыз  Ж іб ек»  жырын  осы  сияқты  аз-кем  қайш ы лы қтары на 
карап,  оньщ  қалай  өнделгенін,  үстем  тапты қ  кандай  түрде  ре- 
д акц и ялаған ы н   ескермей  тұрып,  бірден  халы ққа  ж а т   жыр,  ха- 
лы қты қ  мәні  ж о қ   ш ы гарм а  деу  киянат  секілді.  Мұнымен  катар, 
ж ы рды ң  х алы қты қ  еместігін  долелдеу  үшін  ж ы рда  едбекші  бү- 
қ ар ан ьщ   сзуш ілерге  қарсы   ж үргізген  таптык  күресі  суреттелмей- 
д і  деп  бағалауш ы лы қ  құ р ға қ   социология  болып  табылады.  «Кыз 
Ж ібекті»  бы лай  қойғанда,  халы қты қ  жыр  деп  танылған  «К ам ­
бар  баты рды ц»  өзіиде  тап  күрссі  айкын  көрінбейді.  Сондықтан 
«Қыз  Ж іб ек»   жырын  қайшылық-кемшіліктерімен  ал а  отырып 
Қ арауға  тністіміз.
Біз  та л д а у ға   алғалы   отырған  жэне  кепке  таныс  болған  «Қыз 
Ж іб ек»  ж ы ры   екі  бөлімпен  құралған.  Біріншісінде  Төлеген  мен 
Ж іб ек   ж ай ы   суреттеледі.  Ж ы р  әңгімесі  Телегеннік  өлімімен 
ая қ тал ад ы .  Екінші  бөлімі  Сансызбайға  арналады   да,  оньщ  іс- 
терін  сурсттейді.  Екі  бөлімнен  түрған  бүл  жырдың  әцгімесі  ха- 
лы қты ц  идет-ғүрып  салтьш ан  туады.  Ж ы рды д  алғаш қы   бөлімі- 
ш қ   негізгі  и д е я с ы —-ж ас тар д ы қ   бас  еркі  болуын  көюсегендіктен 
шығады,  ескі  мен  ж ақан ы ц   тартысын  бейнелейді.  Екінші  бөлі- 
мінде,  яғии  жырдын,  халы қты қ  сииаты  ж оқ  бөлімінде,  ескі  әдет- 
ғүрып,  салтты   дэріптеуш ілік  идеясы  беріледГ,  соны  дәрілтеп 
негізгі  за ц   деп  қараушылык,  баяндалады.  Ж іЬФДаг;ы  бүл  идея- 
л а р   басты   ке&іпкерлердін  мінез-қүлқы,  іс-әрекеттері  арқылы  су- 
рсттеледі.
Ж ы р д ағы   басты  кейіпкердін;  бірі — Төлеген.  Ол  езіне  тең 
ж а р -ж о л д а с қ а   ескі  салт  бойынша,  ата-ананың 
айттыруымен, 
косылуды  көздсмейді.  Сүйген  жарын.  өзі  тацдап  алуды  мақсат 
етеді.  Бүл  ойыи  ол  Ж ай ы ққа  алғаш   аттанып  бара  жатып,  ше- 
ш есіне  білдіреді.
Б ір  сүлу  алмай,  шешеке-ау,
Сірә  да,  көцілім,  тынар  ма.
Т алап  кы лған  ісінен 
Ат  басын  ерлер  бүрар  ма,—
Д<иі.  өзіпін  еркіи  м ахаббат  іздеген  бір  асыл  ж арға  косылу  ж о­
л ы нда  қан дай   іске  болса  да  ш ыдауға  бел  байлаған  адам  екен- 
Дігін  айтады .
Ойына  алған   асыл  ж арды  өз  елінен  таба  алмаған  Іөлеген
269

саудагсрден  Қыз  Ж іб е к   ж айы н  естіп,  оған  сырггай  ғашық  бо­
лады ,  «іздегенім  сол»  дегендей  ойға  келеді.  Осыдан  былай  оиың 
Ж ібекко  деген  м ахаббаты   а р та   түседі,  ж ас  жүрегін  ғашықтық 
сезш і  б и л е й д і  Т өлегеіт ің  осы  халін,  көціл  күйін  жыршы  акыі* 
әсірелеб  суретгеп,  үдетіп  ж ібереді.  Қыз  Ж ібекке  тез  жетіп  кө- 
рісуді,  ұғысып  білісуді  асы ға  ан саған   Төлеген:
Атына  камш ы   басады , 
Ауыздықты  басады.
Тұлпардаи  туған  К өкж орға  ат 
Алдыидағы  белестен 
Аузыпаи көбік  ш аш ады . 
Орғытып  келіп  асады.—
Ж ер  тарпыньтп,  ж ан уар,
Сырттан  ғаш ы қ  болып,  алы стан  аңсап  келгегі  Толеген  Қыэ 
Ж ібекті  көріп  көнілі  толады .  Екі  ж ас  бір*бірін  үнатып  косыла- 
ды  да,  аз  уақы т  кы зы қ  дәуреи  сүреді.  Б ір а қ   олардьщ   өміршде* 
гі  бұл  бір  татті  кез  ұ за қ к а   созы лмайды ,  Төлеген  казаға,  Жібек 
каіігы ға  уш ырайды.
Төлсгенніқ  ізгі  макісатьша  ж етс  алм ай,  арм ап да  кетуіне  жыр­
ды ц  алгаш қы   бөлімінде  бірнеше  ссбептер  келтіріледі.  Рушыл- 
ды қ-ф еодалды қ  қүры лы с  зам аны нда,  ескі  здет-ғүрып  дәуірлеп 
түряал  ш ақта,  ж астар д ы к  еркін  м ах аб б ат  іздеуі,  бас  бостанды- 
ғы  болуьш  көздеуі  ж үзеге  аспайты н 
қиял  ексндігііі  көрсетелі. 
Оидай  ж астар д ы к   өмірі  ү за қ қ а   бармайтынын,  кайғы-қасіретке 
душ ар  болатындыгын,  қан ш ам а  әрекет  ж а с а с а   да,  ескі  салттьі 
жеиіл  ш мға  алмаитыңдығын  суреттейді.  Сол  ж астарды д  өкілі 
ретінде  алы нғаи  Төл-еген  ан саған   арм аиы па  ж ету  жолында  Ко­
зы  Қерпеш  сияқты  көптеген  кедергі,  бөгеттерге  кездеседі.  Ка- 
бағьш  қарс  ж ап кан   қатал  әке,  ескі  салттьщ   күзетшісі  болған 
Б екеж ак,  өзініц  ж алғы зды ғы ,  ш ел   дала,  алы с  ж ол — барлыгй 
Төлегенге  кездескен  кедергі,  мол  бөгет  болып  шығады.  Оларға 
карсы   алы сарлы қ  күші  жетпей  Төлсген  к а з а   табады .  Осыядай 
ауыр  халпе  душ ар  болган  Төлегенге  жыршы  көншіліктіц аяуиш- 
л ы қ  сезімш   білліре:
Айтып  айтггай  немене, 
Ит 
пен  
құ сқа  жем 
болып,
Сол  секілді  асы лдар 
М ұраты на  ж ете  алмай,
Кебіні  ж оқ,  көрі  ж ок, 
А рманда  болып  кетіпті,—
дсп,,ж ас  ж ігіттіц  өлімш е  өкінеді.
Ж ы рды п  халы қты қ  негізі  кейіннен  феодалдык,  кауым  тілеғі- 
ііе  сәйкес  өзгертілген  де,  Төлеген  ата  ж олы н  аттап,  тсріс  бата 
алгаиды ғы нан  өлімге  уш ы раған  ад ам   болыл  кврінеді.  Ескі  діии 
үғымда/рды  дәлел  •втеді.  Теріс  б ат а  алғағг  адамиы н  жолы  бол- 
майды,  оған  ешкім  д е  көмектеспейді,  қ ай та  калын,  қырсыкка 
ж олы ғады   дейді.  Б үған   бірнеш е  м ы салдар  келтіреді.  Сошли  61- 
pi  Көкж орғанын  Тәлеленгс  ж әрдем   (беруле  ж ар ай   алмауы  бола- 
Ды.  Баты рлар  ж ырыныц  б арлы ғы нда  да  б аты рға  серік  болғаіі 
тұлггарлардың,  қызмсті  зор  болатьш ,  батырмен  бірге  ж ауга  кар­
сы  баратын,  ж ау  қорш ауы ная  баты рды   қүткарьш   окететш. 
Кейде  ондан  т ү л л а р л а р ға ’  тіл  бітіп,  батм рға  ақмлшы,  жаудыи
270

кай д а  окендігін  білдіретін.  Ал  Төлегеннің  Қөтнжорғасы  ондай 
емсс.  Ж а у   іқаімап  келгенде  Көкж орға  басын  окерге  салыл,  Төле- 
генді  құттқарысура  жіарамай  қалады .  Мұнымен’  жыршы  те- 
pic  бата  ал ға н   Төлегеннің  неліктен  жолы  болмағандығын  көр- 
сеткісі  келеді.
Басы н да  еркін  м ахаббат  іздеп,  сүйген  адамына  қосылуды 
арм ан  еткен  ж әне  белгілі  мөлшерде  ескі  салтка  карсы лы қ  біл- 
Діре  ш ы ққан  Төлеген  кейіннен  езініқ  әлсіздігін  сезіне  бастайды, 
ескі  с а л т к а   мойын  ұсынып,  оны  кұптгғандай  болады.  Осы  туста 
жыршы  ақы н  руш ылдық,  ф еодалды қ  салттын,  бір  түрі  әмеңгер- 
лік,  ж есірлік  дегенді  әнгімелеп,  оған  Төлеген  мен  Ж ібекті  көнді- 
pin  те  ш ығады.  Төлеген  еліне  қайтар  алдында:  «Олан-бұлай  бо­
лып  котсем,  арты мнан  іздеп  шығар  інім  Сансызбай  бар,  ол  сені 
ж ы латпас,  м ұраты ца  ж еткізер,  сені  әмеңгер  етіп  аліар»,— деген- 
Ді  Ж іб екке  ескертіп  кетеді.  Ж әне  бұл  ойын  ол  Сансызбайға  да 
айтады:
Олай-бұлаи  боп  кетсем,
Асыл  туған  Ж ібекті
Еш   ж ам а н ға  кор  қылмай,
Ө зіц  бір  алыгі  сүйгейсін,—
дейді.  Сөнтіп,  жырш ы  акын  Төлегенді  де  ескі  салтты  кұптаған 
адам   етіп  беннелейді.  Мұнысы  феодалдық  сананы  дәріптеген 
ақынның  «Қыз  Ж ібек»  жырынық  халықтық  нүсқасып  бұза  оты- 
Рып,  үстем  тап  тілегіне  қарай  пайдаланғандығын  аңғарталы.
Ж ы рдағы   ең  басты  кейіикердіқ  бірі — Кыз  Ж ібск.  Төлеген 
сияқты,  Ж іб ектің   де — ерекше  мінезі  бар.  Талай  байдын  мыр- 
засы   ай тты рм ақ  болғанда,  Ж іб ек  оның  бірде-біріне  көніл  бөл- 
мейді,  сүйген  ж ігітіне  өз  еркімен  косылуды  арман  етеді.  Ж ібек- 
тін.  осьшдай  мінез-снпатын  әсірелеп  көрсету  үшін  жыршы  ақьш 
эр  түрлі  одіс  қолданады .  Сырттай  ғашық  болып,  алыстан  іздеп 
келген  Төлегенге  ол  Ж ібекті  бірден  жолықтырмайды,  біріаз  уа- 
қы т  қызды  көрсетней,  жігітті  кызыктыра  түседі.  Ж іб е к т т   баска 
Кыздардаи  арты қ  екендігін  байқатпак  болып,  Төл-егенді  қалын 
көш ке  кездестіреді.  Әр  көшті  бастап  бара  ж аткан  сұлу  кыздар 
бірінен-бірі  өтеді.
Көш   алды на  к ар аса , 
Бейіштен  шығып  келмесе,
Бір  кыз  кетіп  барады . 
Бүл  ж алғанда  хор  кызы.
Т аң  м езгілі  болғанда 
Сондай-ақ  болып  туар  д а
Ш олпаннык  туған  эйұлдызы, 
Адамзаттың  бір  кызы,—
Кигені  атл ас  қырмызы,
деп  суреттесе,  келесі  кы здар  одан  д а  әдемі,  сұлу  көрінедь  Олар­
ды  көрпенде  Төлеген  «Ж ібек  осы  болар»  деп  қалады .  Б ірақ  ол 
Ж іб ек   болмай  шығады. 
Көш  соцында  Ж ібектің  шешесІ  келе 
ж атад ы ,  оныд  сұлулығы  алдыңғы  қыздардаи  да  асып  түседі. 
Бұлард ы   керген  Төлегеи:  «Ж олдас  кыздары  мен  шешесІ  мына- 
Дай  сүлу  болғанда,  Ж іб ектіқ  өзі  кандай  екен»,— деп  тацданады.
271

Ж ібекті  көруге  лсығады, 
оііыц
  о сы хәттегі  барлы қ  арман-мүдде- 
сі  Қыэ  Ж іб ек болады .
Төлеген  мен  К арш ы ға  Кыз  Ж іб ектің  күймелі  /арбасына  кез- 
дсседі.  Қаіршыға  Ж іб екке:  «Өзіне  тец  ер  ж ігіт  ертіп  келдім»,— 
дсйді,  Бүл  сәзге  Ж іб ек   қатты  
ашулянып,  менмендік  білдіреді, 
пацдық  көрсетеді.  «Бай  тауы и  әкел  дегенім  ж ок»,— деи  К арты- 
гага  госын  ж ауап   қайы рады .  Б ір а қ  
Қ а р ш ы г а Е і ы н  
жаксылыктаи 
б асқа  жамаігдық  ниеті  ж оқтығьш   білетіи  Ж іб ек  қадірлі  ағаньщ 
кс-щілін  қалды рмайы н  дсген  оймеи  күймесінен  ш ыгші  амапдаса- 
ды  да,  қайтад ан  куймесіие  еніп  кстеді.  Ж іб сктіц  сұлулығьша 
көзі  түскен  Төлеген  таіідан а  қарайды ,  тұла  бойын  махаббат  ct*- 
зімі  билеп  окетеді.  Ж ы рш ы   ақъш  Төлеген  ісияқты  жігігтерді  к»р- 
мей  жатып  өзіне  гаш ы қ  еткеи  Қыз  Жібсктіп.  сүлулығьш  сурет- 
тей  к(‘ліп:
К.ыз  Ж Ібектіц  ақтығы 
ҒікС  беттік  аж ары
И аурыздьщ   ақш а  кары и дай, 
Ж пш'ы  түскеи  сагымдай,
Ақ  Оетініц.  қызылы 
Б
ілсіг
І
іііц
  мүсіні
Ак  тауықтыц  қаиытідай, 
А йбалтаның  сабыидаи...,—
дейді.
Ж ібек  Толегенмен  ж үздесіп  сөйлескеи  кезде  де  ірілік  білді- 
ріп,  гокаппар  мііісз  көрсстеді.  Ж а с   ж ігітті  сынау  мақаатымсп 
оган  біраз  озіл-оспак,  аіцы  сөздер  де  айтады ,  өзін  жоғары  үс- 
тап:  «Мен  де  сенен  кем  емесшн,  асылмыи,  таны сац,  кел,  таньі* 
масац,  жолыц  ане,  ж ү р е  бер»,— дейді.  А қы ндар  аитысында 
қолданы латш і,  б ір ақ   ксш ірім  етілетіи  түрпайы  сөздерді  айту- 
га  дейін  барады .  Ж іб ектің  сыиау  түрінде  айткаидарьш   кеніліне 
ал м а іа и   Төлеген  қы з  сезіне  орай  ж ау ап   қаиы рады .  Сөзбси  ка* 
гыса  отырьш,  екі  ж ас  бір-біріц  ұгыса  бастайды,  сүйісгіеншілік 
сезім,  үгысу  пайда  болады .  Мұның  арты  м ахаббат,  ғашықтык- 
ка  ауысады.
Бір  кездегі  тэкап п ар,  п аң   Ж іб ек  енді  Төлегеиді  кермесе,  ту­
ра  алмайтын  болады .  Б асы нда  қы зға  ж ігіт  гаш ы қ  болса,  енді 
жігітке  қыз  гашық.
Үйдон  шықты  Қ ы з  Ж ібек,,. 
С ы лаң  етіп,  сылт  етіп...
Аткан  оқтай  ж ы л ы еь т, 
Буы ндары   бы ліш ядаи ,
Ор  қояндан  ыгысыи, 
О тауга  қарай  жөнелді,
К ы лад  етін»  кмлт етіп, 
Ғаш ык  ж ары н  көрмекке,—
денді.  Ескі  дастүр  бойынша  қызды  іздеп  бараты н  ж ігіт  болатыи. 
Ал  Қыз  Ж ібек  бұл  салтты  бұзады   да,  оцаш а  отауда  ж агкан  Тө- 
легепге  өзі  барады .  Мұкымен  ж ырш ы  Жібсктіи,  де  Төлсгенго 
гаш ы қ  ексндігін,  асыл  ж ары іі  көре  алм аса,  түра  алмайтынды* 
ғ м іі
 
адгартпак.
Ж іб ек  Төлегеннсн  бұ р и н   домелі  болган  т а л а й   жігіттсрді  се- 
тіген  дс,  көрген  де  еді.  Б ір а қ   оларды ң  бірде-біріие  Ж ібск  с«з 
беріп,  коціл  аудармаған-ды ,  қайеысын  болса  д а  «зіне  тси  Деп 
ссеитемейтіи,  меисі»бсйтіи-ді.  Ал  Төлегенгс  кеэдесш ,  аяғаш   pet
272

кағы са  сы н ағаи да-ақ,  оныц  қандай  ж ігіт,  екендігін  байкайды, 
оган  көцілі  толады, 
«ансаган  адамым  осы»  депендей  болады. 
Івлсген н ік  ақы л,  көркіне  ғана  емес,  адамгершілігіне,  ерлік  өр 
мінезіпе  сүйсінеді.  Ж оне  де  мёнсінбеген  жігіттерінін  ксктеніп 
ж ам ан ш ы лы к  істеу  қауиін  түсіііген  Ж іб ек  сол  қауіп-қатерден 
күтқары п   алаты н,  қорған  болатын  тек  Төлеген  деп  білсді.  Сон- 
ды қтаи   д а   ол  Төлегенді  өзіне  тен,  ж ар-ж олдас  деп  кол  береді, 
сндігі  өмір  кызыгы  Төлсгенге  байланысты  деп  ак  көиіл,  адал 
ниетімен,  т а з а   махаббаты мен  қа^ млады.  Төл-егенге  айнымас 
ж ар  екендігін  ссгіз  ж ы лдай  күтуімен  де  көрсетеді.
Ж іб ск тід   Төлегенмен  өткізгсн  аз  күндері  аса  бір  кызық 
дэурен  еді,  бір-біріие  сүйісіп  косылған  екі  ж астыд  оміріндегі 
ед   одсмі  кезі  болған  еді.  Б ір ақ   бүл  дэурен  үзакқа  созылмай, 
ақы ры   ауы р  кіайғыға  әкеп  соғады.  Ж а у   қолынан  к а за   тауып, 
Төлеген  өлгепнен  кейін  Ж іб ектід  басына  бір  қайғыдан  сон  екін-. 
шісі  орнай  бастайды.  Сүйген  ж ары   ТөлегеішІң  каза  болуы  Ж і- 
бекке  қатты   батса,  Бекежанны д  жауыздығы  одан  кем  сокпай- 
Ды.  Бекеж аин ан   құты ла  бергеиде,  қылышынан  қак  тамған  Ко­
реи  келсді,  ол  ш аң ы раққа  кобыз  тарта,  айбынды  ызғарын 
білдіре,  күиі  көрсете  келеді.  Осындай  ж ағд айда  азалы   Ж ібек 
киын  х ал ге  килігеді.  Есіне  Төлегенді  және  онын  қош тасарда 
ай тқан 
с ә з і і і
 
түсіреді.  Төлегенді  ж оқтай  отырып:
Тағы   д а  бас  қосқаным  Ж ағалбайлы ,
Ж ы лқы сы и  көптігінеи  баға  алмайды.
Сол  елде  сірә  ж ігіт  ж ок  па,  тәцірі-ай,
Ж есіріи   іздеп  келіп,  неге  алмайды,—
деп  зарлан ад ы .  Бір  кезде  ескі  салтқа  қарсылык  білдірген,  сүн* 
гец  адам ы н а  өз  еркімен  косылуды  көздеген  Ж ібек  енді  сол 
сал тқ а  бас  иеді,  қүптаушысы  болады.  Медіреу  дүниенід  мені- 
рімсіз  зад ы н а  бой  үсына  отырып,  ж ас  кайьшы  Сансызбайдыц 
омеңгері  болыи  баруға  ризалы қ  білдіреді:  «Тағдырдыд  жазуы 
осы  ш ы гар»,— деп  көндіккеи  пейіл  көрсетеді.  Бұған  ж алгы з  Қыз 
Ж іб ек   емес,  қытымыр  зам анда  талай  жібектердін  осындай  аза- 
лы  ауыр  халге  душ ар  болғандығы  елестсйді.  Олар  қанш ама 
карм аны п  талпынса  да,  барар  жер,  басар  тауы  болмай,  әділет 
таб а  алм ай,  ескілік  салтқа  багынады.  Соныд  бірі  Қьіз  Ж ібек  еді.
Еекі  сал тқ а  ба-с  иген  Ж ібек  енді  Сансызбайдыд  іздел  келуін, 
огац  амедгері  болып  баруын  арман  етеді.  Осыдан  біллай  жыр 
^цгімссінің,  екіиші  бөлімі  басталады .  Мүнда  жыршы  ақын  ру- 
ш ылдық,  ф еодалды қ  салтты  дәріптей  отырып,  соны  идеялык  ны- 
сан ага  айналды рады .  Бүл  ретте  Ы.  Дүйсенбаевтың  ж огары да 
атал ған   едбегінде  айтқан:  «Қыз  Ж ібек  пен  Сансызбаи  жаны 
жырдың  белек  варианты  болуга  керек»  деген  пікірі  дүры-стыкка 
келетін  сияқты.  Ж іб ектік  омеңгсрлік  салтты  күптауыи  жыршы 
мадақтап,  көтере  ж ырлайды.  Ж эне  бүл  рстте  Ж ібекке  өжетті- 
лік,  ерлік  мінез,  қысылган  ж ерде  жол  тапқыш тык  сипат  береді. 
Б а сш ід а  жан-тонімен  Төлегенді  сүйген  Ж ібек  кейіннен:
18—4453
273

Түлпарды д  қ ал ға н   тұяғы, 
Сансызбай  іадеп  келіпті; 
Тілекті  берсе  күдайы м, 
Қосылайын  деп  турмыи 
Б асы нда  қоскан  теціме,—
дейді.  Есхі  әдет-гұрьштан  туған  омецгорлікті  ж ырш ы  шенемей- 
ді,  оны  белгілі  зад,  ата  ж олы   дегі  қарайды ,  Ж іб гкті  лоған  бағыи- 
дыра  сөйлейді.  Ж іб ек  бүл  сал тк а  қ арсы лы қ  білдірмегек,  қаита 
огш  қостаған  адам   етіп  бейиелейді.  Сансы збан  келген  кезде  Жі- 
бек  tipi  акьілды-айлалы,  әрі  өр  мінезді  сипатта  ішрінеді.  Ол  Сан- 
сы збайға  әменге,р  болнп  қосылу  үш ін  алдымен  ж олда  тұрған 
күшті  ж ауды н  бірі  қ а л м а қ   ханы  Қорениен  құты лу  ж айы н  карас- 
тырад'ы.  Ақылмсн  айла  ж асайды ,  жедгесі  арқы лы   Қоренніц 
тұлнарын  сүратады.  Бірак,:  «Ж ібек  м ағаи   тимеймін  деп  айтады 
гой,  атымды  бермейміи»,— дейд.і  хак.  Сонда  оған  Жібектін,  өзі 
бармп,  С андалкекті  сүрап  а л а д к .  Ж іб екке  СандалкежтІ  бере 
турса  да,  хан  сезіктенеді,  біреумен  қаш ьш   кетер  деген  ойға  ке- 
леді  дс,  қыздьщ  соңъшан  еріп  шыгады.  Бул  ар ад а  Ж ібек  ку- 
лығын  да  асырып  ж іберді:  «Ей,  тақсы р,  неше  атакнаи  бері  хан- 
сыз?  Хан  болған  өзіція  бе,  иэ  аргы  а-таднан  бері  хансыз  ба»,— 
деді.  Қорен:  «Ж сгі  атам нан  бері  хаіш ы и»,— деді.  Ж ібск:  «Сен 
хан  болатын  болсаң,  м еа  сенің  эй сл ія  болаты н  болсаьг,  күл 
койш ыға  үксап  к ө т   женекей  менін,  қасы м а 
неге  келееің.  Бүл 
ж ерде  түрм ақы з,  ілгері 
б а р к п   ш атырыды зды  тігіп  жатьіңыз, 
б із  көшиен  бірге  барамы з»,— дейді.  Хаіі  алданып  соғылады, 
Ж іб ек  айласын  асырып,  Сансызба&мек  кете  барады .  Ж ібектіц 
бүл  істерін  жыршы  сүйсіне  ж ы рлап,  м иктан  етеді.
Ж ы рды н  Төлегонге  ігарсы  қоя,  ж ағы м ды   кейіпкер  ретінде 
сур<іттейтіні  — Сансызбай,  Ол  рутылдык^-феодалдық  қауым  ту- 
дырған  әдет-ғұрып  салтты к  қорғаушысы  жонс  іқолдаг.  куртау* 
шыеы  болады .  Сондықтан  д а  оган  батырлык,  түлга  беріледі. 
ЖаГзық  бойына  скінші  рет  аттанып  б а р а   ж атқ ан   Телеген:
Алтын  балдақ,  ак, семсер 
Т о ғы а  қ а б а т   көк  сауыт,
Б адап а  көзді  кіреуке
дейді  Сансызбайға.  Оғаи  арналған  тулпар  да,  кару-ж арақтар 
д а  басқыншы  ж ауд аң   ел-журтыц  корғауы   үш іи  емес,  ескі  салт- 
ты  қолдауы  үшіи д аярлаң ган   болады.
Бскі  салтты  ж ақтаған ,  атад ан   бага  а л я п   ш ы ққан,  әменгерія 
іздеп  аттавған,  «аға  олсе,  іпі  мүра»  дегснді  колдаған  Сансыз- 
байды ң  іколы  болып  отирады .  Од  кездескен  бөгеггердін,  бәрін 
ж едеді.  Қоренмон  кездескенде  С аисы збай  баты рлы к  кимыл  көр- 
сьтеді.  Қоренмен  ж екпе-жскке  ш ыгады,  ж асан ган   ж ау ға  карсы 
барады .  Ә зіиід  кезегі  келгенде  « к о р ам сақка  кол  салып,  сүр  жебе
С аған  ариап  соқтырып, 
Салдырып  қондым  кынапқа 
Аш  беліне  ілгейсін...
С аған  арнап  соқтырып, 
Будырын  к еітім   кілемге 
Оны  үстіңе  кигейсіц,—
274

деген  о қ  алып»  Қорен  ханды  ұшырып  тусіреді.  Сонда  оныц  аткан 
оғьі:
Зы рлаум енен  өтеді,
Б ір  төбеге  жетеді,
Үй  ориындай  бір  ж ерді 
Төцкере  тастап  кетеді.
Кейіннеи  ол  Сырлыбайдыц еліпе  кайта  оралыл  келеді де,  ж ау 
әскерлерін  қырып-жойып,  кайын  жұртын  күткарып  алады.  Сөй- 
тіп,  ж ы рш ы -ақы н  Сансы збайға  батырлық  тұлға  бере,  көтере 
ж ы рлайды .  Ескі  сал тк а  қарсы  келмей,  оны  колдаған,  бата  алған 
ад а м д ар   м іне  осындай  құ т  жолды  болады  деген  фёодалдық-кер- 
т ар т п а лы қ   көзқарасы н  білдіреді.
«Қыз  Ж ібек»  ж ы ры нда  үнамсыз,  ж ек көрінішті  бсйнеде  алын- 
ғаид ар  — Б е кеж а н   мен  Қарен.  Мүньщ  біреуі  ішкі  жау,  екіншісі 
сы ртқы   ж а у   болып  суреттеледі.  Олар  бір-біріие  ғашык  болған 
ж а стар д ы   за р   ж ы латм п  айыруды  ғана  көздеген  нсандар  емес. 
Сонымен  қ атар ,  олар — ел-жүрттың  мазасын  алған,  жауыздык- 
зұлы м ды қ  әрекеттер  ж асаған   адамдар,  Бұл  ж ағынан  Бекежан 
мец  Қорен  бір-біріне  ұксас  т а   келеді.  Б ір ақ   екеуінің  мінезі,  ісі 
екі  түрлі.  Б е кеж а н — іші  тар  қы зғанш ақ,  пасық  адам.  Ол  Ж ібек- 
ке  сы рттай  ынтык.  қы зға  -сырттай тон  пішіп  өзіндік санайды,  бө- 
тен  ад а м ға  бермсйміи  деп  әрекеттенеді.  Кыздын,  сүймесін,  тиме- 
сін  білген  Б екеж ан  зорлык,  киянат  жасайды.  Б а қ   талас  адамы 
Төлегенге  қарсы   ж екпе-ж ек  күреске  бара  алмайды,  карақш ылык 
әдісін  қолданады ,  бір  курайды  тасалап  келіп  Төлегенді  атып  ел- 
тіреді,  екі ж асты   за р   ж ы латады ,  Осындай жауыэдык. ж асаған Бе*' 
кеж анды :
А таңа  нәлет,  карақш ы,
Кұдайым  сені  қарғасын,
Қаты н-балан зарласын,
Басы на  қнын  іс  түссе,
Қ асы на  досыц  бармасын! —
деп  қарғанды   ЖІбск.  Осы  ж ауыздығы  үшін  Бекежан  өлім  ж аза- 
сына  бүйырылады.  Бұдан  ж ауы зды к,  каракш ы лы к,  қияпаг  пен 
эорлы к  ж асауш ы ларды ,  қанаушылықты  халыктың  ж ек  көретін- 
дігі  де  ацғары лады .
Ж а у   бола  түрса  д а  к ал м ак  ханы  КореішІц  мінезі,  іс-әрекеті 
Б екеж анн ан   баскаш а.  Ол  алдына  қойган  максатына  жету  үшін 
Б скеж ац   сиякты  қаракш ы ,  к о р қақ  болмай,  ашык,  күрескс  шыға- 
ды;  намысын  күшпсн  корғаған  батыр  болып  суреттеледі.  Ж ібек- 
тіц  Саисызбаймен  кеткенін  біліп»  Кореи  олардың сонынан  қуады; 
Сансызбанды  ж екпе-жек  ұрысқа  ш акырады  ж ане  батырлардын 
достүріц  ж асап   алғаш кы  ксзекті  өзі  алады.  Осы  түста  жыршы 
ақы ц  С аисызбайды ц  да  ер  екендігін  айкындай  түсу  үшін  Қореіг- 
д і  күшті  баты р  стіп  керсетсді.  Қореи  мыкты  болганымен  де  Сая- 
сы збайдан  жеңіледі.  Бұл  арада  зорлықшыл,  оділетсіз  ж ау  кан*
Оқ  тоқтаған  кезіндс 
Қорен  аттан  құлады. 
Туы  қолдан  ұшады.
275

щ ам а  күшті  болса  да  ж еңіледі  деген  халы к  санасы  аңғарылады.
Қорен  қанш ам а  аш уш аң,  содыр,  о ж ар   мінезді  болғанмеижол 
білмейтін  тентек  емес.  Ж іб е к   келіп,  Қореннің,  тұлпарык  с:/рап 
алады .  Ертедіне:  «Тұлпары мды  беріп  ж іб ер ік д ер » ,— деп  Қэрен 
С ырлыбайға  хабар  ч:алады.  «Түлпары ңды  алған  да,  көрген  де 
емеспіз», — деген  ж ауапты   естігеяде  Қорен  қатты  ашуланады, 
әскерін ж инап  алып,  Сы рлыбайдыц аулын  ш абуга  аттапады. Сон­
д а  оныд  алдынан  Қ арш ы ға  шыгып:
Түлпарды д  сырын  білесіц, 
Ж ұрттаіг  неге  көресід?
Біле  тұра  эйелге 
Ө з  мінінді  ойламай,
Түлпарды  неге  бересід? 
Тентектік  қылып,  күйеу жаи,
Ө зід  беріп  атынды, 
А лмағын  елдін,  зэресін, —
дейді.  Бұл  сөзден  ұты лған  Қорен  қаһ ар ы п ан   қайтады.  Әйткен- 
м-ен  Қорен  сьсал  ж ау   емес.  Ол  д а  — зорлықш ыл,  киянат  жасағьіш 
адам .  Әзін  сүкмеген  Ж ібскті  күшгтен  аламы н,  көнбесе  көндіре- 
мін  деп  әрекеттенеді.  Ж ^нс  д е  Ж іб екті  сыргтай  исмденіп,  езін- 
дік  етіл  ж үреді.  Қореинік  осы  мічезін  ж ы рда  күлкі,  м азақ  қыла- 
ды,  оны  тона с  ақыма қ   адам   етіпеуроттейдІ.  Қыздын,  өзі  келіп 
тулларды  алуын  жақсылыдеқа  ж оры ған  ж эн е  Ж ібектін  мұнысы: 
«МенІ  үнатыл,  тиыек  болғандыгының  белгісі»,—деп  ойлаған Ко­
рея  тұлпармен  сырғытып  бара,  ж а гқ а н   Ж іб екке  камқорлык  біл- 
Дірс:
И ә,  тіірш-ау,  иә,  пірім... 
Т астап   кетіп  жүрмсспі,
Кександалды   ж үгіртер, 
А йналайын,  Ж ібск-ау,
Қыз  Ж іб ек  менід,  к а т ь т ы м , 
Акырын  шапшы,  акы ры н,— 
Басы   катты   С а вд ал к ек
деиді.  Бұл  сөздер  Ж ібектен дэм елі  болган  Қоренді  кекету,  мазак- 
тау  ретінде  актылады.
«Қыз Ж ібек»— сю жет  күрылысы,  кәркем дік  шеберлігіжағы- 
нан  д а  көрнекті  ж ы рды д  бірі.  Ж ы рдш і,  өзіпе  тәи   ерекиіеліктері- 
не  айрыкш а  көділ  бөліп  тексерген,  бірсыпыра  құнды  иікірлср 
айткан  Мүхтар  мен  К аж ы м   деуге  болады .  «Ж ы р  окиғасын  ай­
тып  беруде 
үш  
түрлі  эдіс  а р ал ас  ж үрсді,  олар:  хикаялау,  сипат- 
тау,  сөйлету»,—  дейді  М ұхтар  ж оғары д а  атал ған   едбегінде.
Такырыбы  мен  мазмүны  ескі  эдет-ғүрып  салтт&н  алынғаи 
«Қыз  Ж ібек» — бір  оқиғаны  екінш ісімен  байланы сты ра  баян- 
дауы ,  оларды  көитеген  тарты стар  а р қ у л ы   суреттеуі  жағынан  эрі 
тартымды,  әрі  әсерлі  ж ы р.  Ж әне  де  ж ы р  окиғасы  желісін  үзбей, 
тізбектеле  айтылады,  әрбір  ұ сақ   жайлаірдьщ  өзі  кенінеи  жырла- 
нып  кетеді.  Ж м р д а  әсіресе  оқиғаны   сипаттау  аркылы  баяндау 
адісі  мол  колданылады .  Кеш   картинасы ,  Ж іб ек тіқ   сұлулығы, 
онын,  отауға  барғандағы   келбеті,  С анд алкәктін  шабысы  т. б. 
сш іаттау  түрінде  беріледі.  С ипаттау  аркы лы  
»рі. 
здемі, 
әрі 
әсерлі 
картиналар 
ж а с а л а д ы . 
Мосе.-№Н,  Ж іб е к   мінген 
К ө к с а н д а л д ы к  
іиабысын  жырш ы  ақы я:  •
.276

Т аб ак  ж олмен  тартысып, 
Тарта-тарта  Ж ібектін
А уыэдиқпеи  алысып, 
А лақаны  тозады.
Екі  колы  қарысып, 
Томаша  жерден  сырғытып,
Ұіпқан  күснен  жарысып, 
Ойпац  жерден  орғытып...
М аядай  мойный  созады. 
Үиткытып,  заулап  келеді,—
деп  суреттейді.  Бұдан,  М.  Әуезов  айткандай,  Сандалкөктін  ша^- 
бысы  ға н а  емес,  Ж іб ектіц  куанышы 
ад
  елестеп  бара  жатқандай 
болады .  Ал  Қорен  мінген  қ аз  мойын  к ар а  тұлпардыи  шабысы 
С андалкөктсн  де  асып  түседі.  Ж ібектіц  кетіп  калуына  памыстан- 
ряіг
  Қорен  хан  Сапсы збайларды   қуа  аттанады.  Осы  туста  ж ы р­
шы  ақын  қ а л м а қ   ханының  сырт  пішінін,  намыстан  туған  ашуы 
мен  атыныц  шабысын:
Ж өнеді  қ ал м ак ,  жөнеді, 
Каз  м ойы нкара  тулнарды,
Ш еңбер  ұрыгі  келеді. 
Сауырға  сипай  қамшылап...
Квк  кабы лан д ай   арсылдап, 
«Шу» десе  қалм ақ дауысы, 
Гебінгісі  тарсылдагі, 
Түлек  күстай  шацқылдап,
К үйы сқаны   сарты лдап, 
Кәпір  қ ал м ак  жөнеді,
Сауы ры нан  аққан   а қ   көбік 
Қаһарланып  келеді,
О м ы рауда  балш ылдап.
Ден  суреттейді,  осы  картинаньі  көз  алдына  елестеткендей эсер 
калды рады .
Жыршы-аіқыи 
а к и ғ а н ы  
сипаттау  арқылы  баяндай  отырып, 
Қ аж ы м   Ж үм алн ев  айтқандай, күрделі  бораздар  жасайды. Әрбір 
кейіпкердің  міпезі,  іс*әрекеттері  бір-біріне  үқсастығьг  ж оқ  бояу- 
л арм ен  безеніеді,  әр  түстес  әдемі  портреттер  ж асалады .  Бүған 
м ысал  етіп  көш  бастап  к ел еж атқ ан  қы здарлм   алайык.  Олардыц 
беішесін 
сіш аттағанда 
жыршы-акын 
бірінен-бірін 
асыра, 
одсмілей  түседі.  Әрбір  қыз  ез  алдына  бір  портрет  болып  шыға- 
Ды.  Б үл  акынның  шебсрлігін  көрсетеді.
Ж ы р  оіқиғасын  айтып  беруде  жыршы  акынныц  қолданған  та- 
ғы  бір  әдісі — сөйлету.  Оқиғаны  акын  үнемі  баяндау,  сипаттау 
арқы лы   емес,  ж ы рдағы   кейіпкерлерді  сөилету  аркылы  да  да мы­
тый  отырады.  Кейіпкерлердік  ішкі  ойы,  сезім  дүниесі,  куанышы 
мен  күйініші  арманы  мен  тілегі  т.  б.  сәйлету  түрілде,  яғни  олар- 
Дыц ез  сөздерімен,  монолог  жэне  диалогтар  ретінде,  баяндалады. 
Сөйлету  эдісін  окиғаны  сезімге  күра  айтып  берудің  бір  түрі  деу- 
ге  болады.  Ж ібектіц  түсі,  Төлсгеннің  алты  к азға  айтқаны,  Ж ібек- 
тік   ж оқтауы   жыр  әкгімесін  бірсыпыра  дамы та  түсумен  катар, 
олардын. сезім  дүниесін,  арман-мұңыи  білдіреді, тыңдаушыньг  те- 
бірентіп  егілдіргендей seep  калдырады. Мүнымен  катар, жыршы- 
акы н  сөйлету  әдісін  колданғанда  ертедегі  халы қ  поэзнясының  әр 
алуан   үлгілерін  (естірту,  ж октау,  коштасу,  жалбарыну,  айтыс 
т. б . )  ретімсн  пайдаланып  отырады,  Солар  арқылы  д а  кейіпкер- 
лерініц хал-ж айы н  аш а  түседі.
«Қыз  Ж ібек» — ақындық  тіл  ж ағы нан  д а  әдемі  жырдыц  бірі. 
Нсгне  турлі  әсірелеу,  көріктеу,  кейіптеулер,  әдемі  тсксулер,  сәз
077

айш ыктары  жиі  ұш ырайды.  Ж ы рш ы -акы н  халы қты к  тіл  байлы* 
ғын  п айдалаиа  отырып,  аз  созге  көп  м агы на  сыйғыза  біледі.  Жі- 
бііктін  сұлулығын,  түлпарларды н  о аб ы е ы н   немесе  кеіппкерлер- 
дің  көціл-күйін  суреттегенде  £кыи  тілінін,  әдемілігі  де?  байлығы 
да  көрінеді.
Қорыта  келгенде,  «Қыэ  Ж іб ек»  жыры  қ а з а қ   ауыз  әдебиетінің 
кернекті  бір  үлгісі  болып  табы лады .  Ж ы рды ң   ж оғары да  көрсе- 
тілгеи  қанш ылықтарымен  қатар ,  х алы қты қ ж ақтары  да  бар екен* 
дігі  сөэсіз.  Сондықтан  д а   оны  сын  көзімен  к ар ай   отырып,  пайда- 
лануға  тністіміз.

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: