МӘлік ғабдуллин

лары »  (1939),  Ә.  М а р ғұлан н ы н   « Қ а з а қ   эпосьш  туды рған   мотив- 
тер»  (1939),  Б.  Қенжеба-евтын  « К а з а к   эпосы  туралы »  (1939) 
ж а з ғ а к   еқбектері  ж а р и ял а н а д ы .  Б ү л   зерттеулерде  қ а з а к   ауыз 
әдебиетінін,  тарихы ,  оньщ   д ам у   ж олд ары   ж ай ы н д а,  әсіресе 
фольклордын,  халы қты ғы   туралы   м аселе  көтеріліп,  ол  маркстік- 
леңиндік  ілім  негізіиде  қ арасты ры лады .
А талған  кезд е  к а з а к   ауы з  әдебиетін  зер т теу   ж үм ы еы на  тіл 
іліміиін,  м ам аи д ары   Қ үд айберген  Ж ү б ан о в ,  Сәрсен  А манжолов, 
Ш ам ғали  С ары баев,  Ісмет  К еңесбаев, 
М әулен  Б а л а қ а е в ,  Ны- 
ғы м ет  С аураи баев  т-  б.  қаты сады .  О л ар ,  әсіресе,  ауы з  эдебиеті- 
нін  сөздік  байлы ғы на,  тіл д ік   ж әне  көркем дік  ер екш еліктерін е  кө- 
ніл  а у д а р а д и ,  соларды   тсксереді.
Казак,  фольклористпкасы   40-ж ы лдары ,  яғни  соғыс  жылдарьі* 
ның  әзінде  де  ілгерілей  түседі.  Б ұл  ж ы л д ар ы   соғыс  ж ағд айы на 
ж әнс  б іраз  фольклорнстердің  м ай д ан ға  кетуіне  қ ар ам астан , 
к а з а қ   ауыз  әдебиетін  зерггеу  саласы н д а  б ір а з  ж үм ы с  ж үргізіле- 
ді.  Е қ   алдымсн  к а з а қ   фолъклористері  со ғы сты қ  ал ға ш қ ы   күні- 
а к   партия  көтерген  ү р а н ға   үн  косып,  халы қты ң   патриотты қ 
рухын  көтеру,  басқыншы  ж а у ға   қ ар сы   кү р ес  үйы м дасты ру  ісіяе 
белсене  араласады .  Б үл  ж өнінде  о л ар   х ал ы қты   ер л ікке  ш ақы- 
ратын  өткір  м а қ а л а л а р   ж азад ы ,  Ж е р гіл ік ті  ж ер л ер д е  халык 
акындарыиъщ   слёттері,  айты стары   өткізІледі.  О л ар д ы ң   көтерген 
такырыбы:  фаш истерді  ж ену  үш ін  күш   ая м ау ,  м ай д ан ға  көмек- 
ті  көп  беру,  бірлесіп  ецбек  ету.
Соғыс  ж ы лдары ндағы  
фольклор-истикамыз,  бірінш іден,  ха- 
лыктың  ерлік,  гіатриоттық  дәстүрік  зерттеуді  басты   мәселе  етіп 
көтереді.  Сонымен  к атар   ауы з  әдеОиетінің.  ж ан р л ар ы н   моногра- 
фиялы қ  көлемде  з-ерттеу  ісін  қ о л ға   алады .  Б ү л   ретте  казақты и  
айтыс  өлендері  туралы   С.  М ұканоэты н,  Т.  Н үртази н нің ,  халык 
акындарынын.,  сонық  іш інде  Ж а м б ы л   мен  Н үрпейіс  творчество- 
сы  туралы   М.  Әуезовтін,  Қ.  Ж ү м ал и ев   пен  Е.  И см айловты ң ка­
за к   халкының  эпосты қ  ж ы р л ар ы   туралы   Ә.  М арғүлаинын, 
Б.  Кенжебаевтьщ ,  ш еш епдік  сөздер  ту р ал ы   Ә мина  М әметовалар- 
ды қ  еңбектері  ж а р ы қ   көреді,
Екіишіден,  соғыс  кезінде  ж үргізілген   зерттеулс;рде  казак 
ауыз  әдебиетінің  мәселелерІ,  ж еке  жы рларды н.  ш ығу,  д ам у   жол­
дары   халкымыздьш   тарихы на  байланы сты   қар асты р ы л ад ы .  Кай 
кезд е  кандай  ш ы ғарм а  туғанды ғы   ж ән е  оған  қ ан д ай   тарихи  се- 
бептер  болғаны  бІр  кыдыру  мол  аш ы лады .  Б ұ л ,  мәселен,  қазак* 
ты қ   эпостық  жырларынын;  немесе  айты с  ө л екд ер ін іқ  шығу  та­
рихы  туралы   ж азы лған  еңбектерден  орын  алады .
С оғыс  ж ы лдары нда  қ а з а қ   ауы з  әдебиетінің  м әселелері  орта 
мектепке  арналған  оқулы қ  кәлем інде  де  б аян д ал ад ы   ж әне  он­
д а ,  мүмкІи  болғанынша,  қ а з а қ   ф ольклоры ны ң  негізгі  ж анрлары  
түгелдей  камтылды  деуге  болаты ндай  еді.  Қ-  Ж ү м ал и ев,  Ә.  Map* 
ғұлан,  Е.  И смайылов,  С.  М үқанов  пен  Қ .  Б екхож и н   ж а зғ а н   оку* 
л ы к тар   мен  күрасты рған  х рестом ати яларда  к а з а к   ауы з  әдебиеті- 
нің  негізгі  ж анрлары   ж үйелі  түрде,  о к у ш ы л ар ға  толы к  мәлімет,
30

туракты   білім   беру  м аксаты   көзделді.  ӘрбІр  ж анрды д  өзіндік 
срекш елігі,  ш ы ғарм аларды ң   идеялы к,  көркемдік  қасиеті,  тарих- 
ка  баиланы сты лы ғы   айтылды.
А лайда,  қ а э а қ   ауыз  әдебиеті  жөнінде  соғыс  кезінде  ш ықкан 
кейбір  еқбектер  азды -көпті  кемш іліктерден  де  кұр  алакан   емес 
еді.  М әселеп,  халы кты ц  ерлік  дәстүрі  ж эне  б аты рлар  жыры  ж а- 
йы кда  ж а р н ял а н ғ а н   кейбір  зерттеулерден  эпостык  баты рларды  
м ай дап да  неміс-фаши-ст  баскьш ш ы ларға  қарсы   күресіп  ж аткан  
совет  ж ауьш герлеріне  рух  беруш і,  оларды   ерлікке  бастауш ы   күш 
деп  к ар ау ш ы л ы қ   орын  алған.  Р ас,  біз  халқы м ы зды д  ерлік  дәс- 
түрін  де,  баты рлы к  ж ы рлард ы   д а   ж оғары   бағалай м ы з.  Б ір а к  
эпостык,  б аты рлард ы   коммуинстік  партия  тәрбиелеген  совет 
ж астар ы н а  рух  беруш і  деп,  үлгі  деп  қ а р а у ғ а   болмайды.
С оғы стан  кейінгі  ж ы лдары   қ а з а қ   фольклористикасы   әдебиет 
таиу  ғылымынын.  басты  бір  саласы н а  анналады .  О ган  бірнеше 
ссбептер  болады .  Бірінш ідеи,  бүл  кезде  де  коммунистік  партия 
одебиет  м эселесіне,  әдебиет тану  ғылымына,  сонық  ішінде  фольк- 
лористикаға  зор  к ам к о р л ы қ   көрсетеді,  алдагы   міндеттерін  белгі- 
леп  береді.  Екінш ідсн,  осы  кезде  Қ а з а қ   С С Р   Ғылым  академиясы  
қүры лады .  Әдебиет  институты 
аш ы лады . 
Бүл  институт  к а за к  
әдебиеті  тарпхы н  ж ан -ж ақ ты   алып  зерттеуді  ж ү р гізе  бастайды , 
біриеше  зерттеулер  ж ар и ял ан ад ы .  Сонын  көлемді  біреуі  « Қ а за қ  
ауы з  эдебиеті  тарихы ны к»  бірінш і  томы 
(екі  кітап)  еді-  Оиьт 
ж а зу   ж эие  баспа  ж үзіне  ш ы ғару  ісіне  М.  О.  Әуезов  пен  М.  Қ.  К а ­
ратаев  ғы лы ми  ж етекш ілік  етеді.
Соиымен,  ж о ғар ы д а  келтірілген  ф актілер 
советтік  дәуірде 
қ а з а қ   ауыз  эдебиетін  зерттейтін  ғылымныц  қ алы п тасқан ы н   ж э ­
не  оныц  зор  көлем де  дам ы п  келе  ж атқ ан ы н   дәлелдейді.  А лғаш - 
қы  қадам ы н   кіш і-гірім  м ак ал а,  за м е т к а л а р д а н   бас таған   бұл  ғы- 
лым,  қ азір гі  күнде  өсіп  ер  ж етті,  ауы з  әдебиетінін.  моселелерін 
ж ап -ж ақ ты   алып  кед  көлем де  зерттеу  дәреж есін е  көтерілді  д е ­
сен,  арты қ  ай тқан   болм анмы з.  Ал  бүл  ғы лы мны ц  калы птасы п 
дам уы   ж олы н да  С.  Сейфуллии,  М.  Әуезов,  С.  М үқанов,  Қ.  Ж ү- 
малиев,  Ә.  М ар ғү л ан ,  Б .  К енж еб аев,  Е.  И см айы лов,  Ы .  Дүйсен- 
баев,  т.  б.  ғалы м дар  көп  екбек  сінірді.  Бүлардын,  іш інен  М .  Әуе- 
зов,  Қ.  Ж ү м ал и ев,  Е.  И см айы ловты ц  сңбектеріне  ш олу  ретіндс 
болса  д а ,  т о қ т а л а   кеткен  жөи.
Қ а з а қ   ауы з  әдебиеті  үлгілерін  ж инау,  ж а р и я л а у   ж эне  зе р т ­
теу  сал асы н д а  аса  көп  ецбек  сідірген  ғалы м   М үхтар  О м архан- 
үлы  Ә уезав  (1897— 1961)  болды .  Оның  ф ольклористік  кы зметі  ел 
ар асы н д а  ауы зш а  айтылуюен  тар ал ы п   ж үрген  одеби  ш ығарма- 
л ар д ы   ж а зы п   ал у д ан   б астал ад ы .  Сол  кезд е  ауы лда,  Семей  ж а- 
плііда  қы зм етте  ж үріп  ел  арасы н аи   хал ы қ   эдебиетінің  үлгілерін 
ж іінап,  оларды   «Т ац»  ж у р н ал ы н д а  ж а р и ял а п   оты рад ы 1.  Осыдан 
бы лан  ол  хал ы қ   одебиеті  иүскалары н  ж и н ау   ісіне  үзбей  ар ал а- 
сады .  Ол  Б ұ х а р   ж ы рауды д,  Ж а н ақ ты ң ,  Қ өкбайды д  тағы   солар
1  К а з а қ   ф ольк л о р и сти к асы ,  А л м аты ,  1972,  168-бет.

с и й қ т ы
 
көптеген  ақы н,  ж ы рш ы ларды ц  ш ы ғарм алары н  жинап, 
баспа  ж үзіне  ш ы гаруда  ай тарлы ктай   еқбек  етеді.  Ал  «Қозы  Көр'- 
неш — Б аян   сұлудың»  Ж а п а к   ай тқ ан   варианты ң  кереи  Уәиіс 
ақы ннан  ж азы п  алып,  1936  ж ы лы   ж еке  кітап ш а  етіп  ж ария- 
лайды.
Ел  арасы нан  ауыз  әдебиеті  үлгілерін  к а л а и   ж инау  керек  жә* 
не  қандайы н  ж ипау  керек  деген  мәоелеге  М .  Ә уезов  әр  уақы тта 
көніл  бөліп  оты рады .  М ы салы,  ол  х ал ы қ   әдебиеті  нұскалары н 
ж инау  м ақсаты м ен  30-ж ы лдары   Ұлт  мәдениеті  институты  тара- 
пьшан,  бертінде  К а з а қ   С С Р  Ғылым  академ иясы ны н  Әдебиет  жә- 
не  өнер  институты  тарап ы н ан   облы старға  ш ы ғары лғаи  арнаулы 
экспедйцнялардьщ   ж ұмы сы на  ш л ы м и   кенес  беріп,  басш ылык 
етеді.  Мүнымен  к а та р   ол  к а з а к   ауы з  әдебиетінін  тан д а у л ы   үлгі- 
лерін  орыс  тіліне  аудары п  ж а р и ял а у   ісіне  зор  мән  береді,  соған 
араласады .  Онын тікелей  қаты суы мен  ж әне  кіріспе  сөзім еп  «Пес­
ни  степей»  атты  ж и н ақ  ж а р ы қ   көреді 
«Қазак.  ертегілері»  мен 
« Қ а за қ  элосының»  оры с тіліне  аудары лы п  ш ығуына  а т салы сады .
М.  Әуезов  қаза қ ты ң   ауы з  әдебиетін  зерттеуге  20-ж ы лд ары   кі* 
ріседі,  көптеген  м а қ а л а л а р   ж азад ы ,  С олард ы н  ішінен  оньщ  «К а­
за к   әдебиетінің  қазір гі  дәуірі» 
(1922),  «Қ обы ланды   батыр» 
(1925),  « Қ а за қ   әдебиетінік  тарихы »  (1927)  сиякты   еңбектері  өз 
кезі  үш ін  ғылыми  мәні  зор,  елеулі  зерттеулер  еді.  Б ү л   еқбекте- 
рінде  ол,  біріншіден,  к а з а қ   ауы з  әдебиетінің  д а м у   ж олдары н 
халкымыздын.  тарихы на  сәйкес  баян дай ды . 
Екінш іден,  қ а за к  
ауыз  әдебиетін  ж а н р ға   бөліп  қар асты р ад ы   ж ән е  ор  ж анрды н 
өзіндік  ерекш еліктерін  көрсетеді.  Ушіншіден,  қ а за қ т ы ң   эпостык 
ж ы рлары кы қ  қ ай   кезд е  туып,  қ а л а й   ж ән е  к ан д ай   тарихи  оқиға- 
ларды   ж ы рлау  негізінде дам ы ғапды ғы н  аны қтайды .
30-ж ы лд ардаи  бергі  ж ер д е  де. М .  Ә уезов  к а з а қ т ы қ   ауы з  әде- 
биетін  ж еке-ж еке  ж а н р ға   бөлігі  зертгеуді  ж ү р гізе   береді-  К а зак - 
тын  түрм ы с-салт  өлеңдері,  ертегілері,  бат ы р лы қ   ж ы р л ар ы ,  ға- 
ш ықтық  (лиро-эпосты қ)  ж ы рлары ,  ж ү м б ақ тар ы ,  ақы н д а р   айты- 
сы,  т.  б.  ғалымныц  үніле  тек-серген  тақ ы р ы п т ар ы   болады .  О л  бүл 
тақы ры птарды   өм ірінің  соңғы  кезін е  дейін  зерттеген  еді.  Мүны- 
мен  к а т а р   ол  хал ы қ   ақы ндары ньщ ,  әсіресе  Ж а м б ы л   шығар- 
м алары   ж айы нда,  сон дай -ақ  қы рғы зды ң  а тақ т ы   эпосы  «Манас» 
туралы   көлемді  енбектер  ж ар и ял ай д ы .  « Қ а з а қ   х ал қы н ы к  ауыз 
әдебиеті  мен  эпосы»  деген  тақы ры п та  ар н ау л ы   зерттеу  жаэып, 
оны  орыс тілінде ш ы ғарады .
М.  Әуезов  қ а з а қ   ауы з  әдебиетін  өзі  ға н а  зерттеп  қой ған   жок» 
ол  бүл  іске  б а с қ а   д а   ф ольклористерді,  осіресе  ж астар д ы   қатыс- 
тырып  отырады,  о ларра  басш ы лы қ  етеді.  « Қ а за қ   одебиетінің  та- 
рихы»  деп  атал аты н   коллективті  ед б ек  дүниегс  осы лай  келсді. 
Мүньін  алғаш қы   қ а з а қ   ауы з  едеби етін е  а р н а л ға н   екі  кітабы  
М.  Ә уезовтіқ  қаты суы мен,  ғы лы м и  ж етек ш іл ік   етуімен  ж азы л- 
ған   күрделі  зерттеу  ецбек.  Б ү л   кітап   М.  Әуезовтіц  қ а з а қ   ауыз
1  П есни  степей,  М о скв а,  1940.
32

әдебиетін  ж пнау,  зерттеу  ж әне  фольклористер  дайыидау  жолын- 
д а  кеп  ж ы л  бойыиа  ж үргізген  еибегінщ   қорытындысы  деп  таныл* 
ra n   еді.
Қ а з а қ   ауыз  одебиетін  зерттеуде  елсулі  ецбек  еткен  галым- 
ньщ  бірі— Қ аж ы м   Ж ү м ал н ев  (1907— 1968)  болды.  Ол  ф ольклор­
ист  ретінде  отызыіішы  ж ы лдарды ң  сонғы  кезінде  таны ла  бас­
тайды.  Б ұған   оныц  ауы з  эдебиеті  үлгілерінен  қүрасты рған  «Хи- 
л ы к   п оэм алары »1  деп  аталатьш   ж и яағы   дәлел.  Бұл  ж инакқа: 
«И сатай,  М ахамбет»,  «Бекет  батыр»,  «А й м ан — Ш олпан»,  «бір- 
ж ан   мен  Сараны н  айтысы»  енген  ж әне  бүларды ц  әрқайсысына 
кіріспе  сөз  бен  түсінік  берілген.
К.  Ж ұм али евтіп   кырқынш ы  ж ы л д ар д ан   бергі  ж ер д е  жүргіз* 
ген  әдеби-зерттеу  еңбектеріш ң  негізгІ  бір  саласы   ауы з  одебиеті 
еді-  Ол  қ а з а қ   ауы з  одебиетініц  тарихы на,  көркем дік  қасиеті  меп 
ж анрлы қ  ерекш еліктеріне  көціл 
аударды .  Б ү л ар д ы   ол  «Қ азақ 
әдебиеті»  (сегізіиші  кл аск а  ар н алған   оқулы к)  2  жоне  «Әдебиет 
теориясы» 3  деп  аталаты н  кітаптарьш да  баяндайды .
Ал  « Қ а зак   эпосы  меп  эдебиет  тарихының  мэселелері»4  дейтін 
екі  томдық  зерттеулеріпіц  алғаш қы   кітабы  к а за қ т ы к   эпостык 
ж ы рлары на  арналған.  Ғалымнын  бүл  еңбегінде  к а з а к   эпосынық 
шығу,  дам у  ж олдары   тарихн  негізде  зсрттеліп,  эпостын  халы к- 
тығы,  көркемдігі,  стилі,  құрылысы,  образдары ,  тілі  т.  б.  мәселе- 
лер  баяндалады .  Қ а за қ   эпосын  көрші  халы қтард ы н   ж ы рлары - 
мен  салы сты ра  зерттеуді  ұсьшады.  Ж ән е  өзіміздегІ  ж ы рларды н 
варнанттары и  өз  ар а  салы сты ра  отырып,  ж ы рды қ  түп  нұсқасын 
аны ктауға  болатыпдығыи  көрсетеді.
К а за к   эпосы  кай  кезде  туа  бастады ?  деген  мәселеге  К.  Ж Х ' 
м алиев  ерекш е  кеціл  белді.  Ол  тарихи  деректерді,  келтірс  оты ­
рып,  Ш оканны қ  қ а з а қ   эпосыньш  туа  бастауы  XIV  ға с ы р д ь т  
іші  деген  пікірін  куаттайды   ж ән е  оныц  содан  кейін  қ а л а й   дамы- 
ғандығын  баяндайды .  Осыған  орай  ол  «Қобыланды  батыр»,  «Ал- 
памыс  батыр»,  «Ер  Тарғын»,  «Қ ам бар  батыр»,  «Қозы  Көрпсш — 
Б а ян   сұлу»,  «Қыз  Ж ібек»,  «Айман — Ш олпан»,  т.  б.  эпостық 
ж ы р л ар ға  тал д а у   ж асайды ,  әрбір  ж ы рды н  өзіндік  ерекш елігін 
аш ады.
Қ а за қ   ауыз  әдебиеті  үлгілерін  жинау,  баспа  ж үзіне  шығару 
ж эне  зерттеу  жөиінде  айтарлы ктай  еңбек  сіцірген  ғалымның 
бірі — Е см ағам бет  И см айы лов 
(1911— 1966).  Ол  ауыз  зде* 
биетін  зерттеу  ісіие  отызыншы  ж ы лдардьщ   орта  кезінде  кіріседі. 
Бүл  ж әніндегі  оііыц  алғаш кы   еңбектері  деп  1935— 1938  ж ы лда- 
ры  ж азған :  «Қ азакты ц   ел  одебиеті,  оған  Фирдоусидіц  әсерІ», 
«Пушкин  қаза қ ты ц   халы к  пдсбистінде»,  « Ж а м б ы л — қазакты и
‘  Х ал ы қ  п о эи ал ар ы ,  А лм аты ,  1939.
2  К а з а к   эдебиеті,  А лм аты ,  1941— 1972.
3  Э д еб и ет  теориясы ,  А лм аты ,  1938,  1940,  1952,  I960.
4  К.  Ж  Ұ м а л  и  е в.  Қ а э а қ   эпосы  мен  эд еб и ет  тарихы ны ц  моселелері,  А л­
м аты ,  1958.

үлы  халы қ  акыны»,  « Қ а за к   ертектері  туралы »  атты   м ақалала- 
рын  атау ға  болады.
1939  ж ы лды ң  январы нан  бастап  өм ірінін  ақы ры на  денін  К а­
з а к   С С Р   Ғылым  академиясы нда  қы зм ет  еткен  белгілі  ғалым 
Е.  Исмайылов  қ а з а к   ауыз  әдебиеті  жөнінде  ғылыми  көп  мұра 
қалды рды .  Ғалы мны к  бул  енбектерінін  такы ры птары   негізінен 
алғанд а:  а)  халы ктьщ   ертегілері 
меіі  аны зд ары ,  ә)  батырлар 
ж ыры,  б)  тарихи  ж ы рлар,  в)  халы қ  акы ндары ньщ   творчество- 
сы,  г)  совет  фолькдоры  сияқты  күрделі  п роблем алар.  Б ұл  проб- 
л ем алар  тарихи  тұрғы дан  баяндалы п,  иақты лы   фактілерм ен  дә- 
л елденеді.1  Сонымен  қ а та р   ол  халы к  одебиетінін  көркемдік  жа- 
ғына  д а   көціл  аударды-
Ф ольклорист  ретінде  Е.  И см айы ловты ң  зор  көңіл  аударғаны  
ж әне  көп  ж ы лдар  бойына  зерттегені — халы қ  ақьшдарынын. 
творяествосы.  Б ұ л   тұрғы дан  ал ға н д а  оньщ   «А кындар»,  «Акын 
ж ане  революция»,  «Ақындық  өмір»,  «Әдебиет  ж ай лы   ойлар»  дей- 
тін  ен.бектерінщ  тарихн  ж ән е  ғылыми  моні  ерекш е.  Оньің  бул 
енбектері  к а з а қ   ф ольклористикасы н  ж а н а   белеске  көтерген  зерт- 
теулер  болатын,
Қ а з а қ   ауыз  әдебиетін  зерттеу  ісіне.  ж о ғар ы д а  атал ған   аға 
буыи  ғалы м дарм ен  к атар ,  ж а с т а р   белоене  араласы п   келеді.  Бү- 
гінгі  ж ас  ғалы м дар  к а за к   ауы з  әдебиетінін  тарихын,  ж анрлар- 
дыц  қалы птасу-дам у  ж олдары н,  көркем дік  ерекш еліктерін,  х а­
лы к  акы идары ны д  творчествосын  ж ан*ж ақты   қарасты руд а.  Бу­
ран  Б.  А дамбаев,  Т.  Сыдыков»  С.  С ады рбаев,  М.  Ғұмарова,
О.  Н ұрм ағам бетова,  М.  Ж олдасбеков,  Б.  У ахатов,  Е.  Тұрсынов, 
К.  Сейдеханов,  С.  Қ асқабасов  сияқты  ғалы м дард ьщ   зерттеулері 
дәлел.
Қ а з а қ   ауыз  әдебиетінін  үлгілерін  жинау»  ж ария- 
РЬныңеңбенГЫ"  л а у ’  зеРТТеУ  ісіне  орыс  ғалы м дары   еткен  ғасыр*
ды ц  өзін де-ақ  ерекш е  мзн  берғенін  білем із.  Бұл 
олардан  қ ал ға н   ж ақсы   дәстүр  ед і.  Осы  дәсгүр  советтік  ж ан а 
зам ан д а  ілгерілеп  дам ы п  келеді.  Б ұ л   ретте  М.  П.  Баталов,
A.  С.  О рлов,  М. И .  Фетисов,  М.  С.  Сильченко,  Н.  С.  Смирнова,
B.  М.  Сидельников,  т.  б.  ғалы м д ар  елеулі  ецбек  етті.
Қ а за к   ауыз  әдебиетін  ғылыми  тұрғы дан   зерттеу  ісіне  орыс 
ғалы м дары   отызыншы  ж ы л д ар д ан   бері  к ар ай   а р а л а с а   бастайды. 
(О дан  арғы   ж ерде  тек  газет-ж у р н а лд ар д а  ж ар н ял ан ған   зам ет­
ка,  м ақ ал ал ар   ға н а  болатьш ).  Мәселен,  30-ж ы лд арды н  бас  ке- 
зш де  каза қ ты ц   Абай  аты ндағы   педагогтік  ннститутынын.  доцен- 
ті  М ихаил  П авлович  Б а тал о в   ж ән е  кейінде  Қ а з а қ   С С Р  Ғылым 
академиясының  академигі  болған  М итрофан  Семенович  Силь­
ченко  (1898— 1970)  казактын.  ж а зб а   әдебиеті  мен  фольклоры 
туралы   енбек  (орыс  тілінде)  ж азы п,  мәдени  қауы м ды   қ а за к   әде-
, . и , 1  К а з а к   эдебиетініц  гарихьі,  I  том ,  1948;  К а з а к   эд еб кетін ің   тар и х ы ,  I  том, 
1957 
Т° М’ 
«А кы ндар*  (м о н о гр а ф и я ),  1965;  Қ а з а қ   ер тегіл ер і,  1  том,
34

биетімен  таныстырды,  Бертін  ксле  академ ик  М.  С.  Сильченко 
к а з а қ   ауыз  әдебиеті  ж әне  револю цияға  дейінгі  к а з а к   әдебиеті 
тарихын  зерттеумен  айналысты.  Онын  Абай  творчествосы  жә- 
не  рсволю цияға  дейінгі  казақты ц   халы қ  өлеңдері  туралы   ж аэ- 
ған  ецбектсрі  елеулі  зерттсулердіц  катары нан  орын  алады .
С С Р  Ғылым  ак ад ем и я сы н ьт  академигі 
болган  Александр 
Сергеевич  О рлов  (1871— 1947)  І945  ж ылы  «К азахский  героичес­
кий  эиос»  деп  аталаты и  еибегін  ж ари ялады .  Б үл  енбегінде  ол 
к а з а к   эпосының  мазмүнын  орыс  эпосымен  саласты рды .  К азак- 
тыц  эпостык  мұрасын  дүние  ж үзіне  таны туда  оныц  бұл  ецбегі- 
ніц  маңызы  зор  еді.
Қ а з а к   әдебиетін,  халкы м ы зды ц 
фольклорын»  әсіресе  Ж а м ­
был  творчествосыи  зерттсуде  көп  енбек  еткеи  галым  Михаил 
И ванович  Ф етисов  ^ 1907— 1962)  болды.  Ол —  к а з а к   фольклоры 
ж өнінде  бірсыпыра  ецбек  ж азы п,  улкекді-кіш ілі  монографиялар 
берген  ғалым.-  Соларды ц  ішінеп  оның  орыс  эдебиеті  мен  к а за к  
әдебиетікіц  байланы сы   туралы   және  халы к  ноэзиясынын  алыбы 
Ж ам бы л  ж ай ы н да  ж азғаіі  зерттеулері  кезінде  ғылыми  моні  зор 
екбектер  деп  таны лды .
Қ а з а қ   ауыз  әдебиеті  туралы   көптен  бері  енбектешп  келе  ж ат- 
кан  ғалымныц  бірі —  П.  Л ум умба  аты ндағы   халы ктар  достығы 
умиверситетініц  (М осква)  профессоры  Виктор  Михайлович  Си- 
делы іиков.  Ол  қ а з а қ   фольклорын  орыс  тілінс  ж ари ялау,  зерттеу 
ж өнінде  айтарлы ктай  ж үмы стар  ж үргізуде.  Мәселен,  ол  сонғы 
екі  ж ү з  ж ы л  іщ інде  қ а з а қ   фольклоры  ж айы нда  орыс  тілінде 
ш ы кқан  м атери алдард ы д  «Көрсеткішін»  кұрастырып,  оны  екі 
рет  (1951,  1970)  баспа  ж үзіпс  ш ығарды.  Бұл  «Көрсеткіш»  к а за қ  
фольклорын  зерттеу  үшін  аса  к аж ет  м атериал  болып  табылады. 
С ондай-ак,  профессор  В.  М.  Сиделыіиков  « К а зак   сртсгілерінін,» 
үш  томдығы н  оры с  тілінде  ж ар и ял ау ға  қатысты,  оғак  сөз  басын, 
комментарий  ж азды .
К а з а к   ауыз  эдебиетіп  зерттеу  ж олы нда  аса  көл  еңбек  сіңіріп 
келе  ж а т қ а н   ғалымныц  бірі  — К а за к   С С Р  Ғыльім  акад-емиясы* 
ның,  корреспондент-мүш есі,  профессор  Н ина  Сергеевна  Смирно­
ва.  Ол  соцғы  отыз  ж ы л  бойына  к а з а к   ауыз  эдебиетін  зерттеумен 
үздіксіз  ш ұғылданы п  келеді.  Бул  жөніііде  оный,  ж азғандары   д а 
үшан  теціз.  Ө зініц  біраз  еибектеріиде  ол  халы к  акындарыны ң, 
соііыц
  ішінде  Ж ам бы л  творчествосын,  XVIII  гасы рдағы   халы қ 
ядебнетіи,  к а з а к   фольклорыныц  дамуы  ж әне  зерттелуі  тарихын 
т.  б.  баяндайды .  Сондай-ак,  ол  « Қ а зак   әдебиетіііін  тарихын»  ж а- 
зуға  белссне  араласты .  Ал  бүл  томнық  орысш а  басылымьша 
( ^ ^ 8 )   орі  автор,  орі  редактор,  орі  жетекші  болдьг.
Мұнымеи  к а та р   профессор  Н.  С.  СмирЕіова  к а за к   эпосын  екі 
тілде  ш ы ғару  (научное  издание)  ісіне  басш ылық  етті.  Бүл  іске 
бір  топ  к а з а к   фольклористерін 
катыстырып,  екі  үлкен  ж и н ақ 
(«Қ ам бар»,  «Кыз  Ж ібек»)  ш ығарды.  Сонымен  бірге  ол  к а з а к  
ауьіз  эдебиетін  ж инауда  орасан  көп  кы змет  аткарған   В.  Р адлов,
1.  П отанин,  Ә.  Д н ваев  м үралары н  баспа  ж узіие  ж ар и ял ау   жө-
3 *

нінде  көл  ж ұмы с  ж үргізд і.  Сонын.  нәтиж есінде  оларды н  еқбегі 
ж а р ы к   кө р д і1.
Х алы қ  ауы з  әдебиетінін  мәиі  өте  зор.  Ен. алдымен 
әдебиегініц 
0л  халықтын.  өткендегі  өм ірі,  тұрм ы с  тіршілігі, 
мәні. 
әдет-ғүрлы,  салт-санасы ,  дүние  таны мы ,  арман- 
мүддесі,  тапты қ  куресі  т.  б.  таны сты ры п  көптеген  мәлімет  бере* 
ді.  Б ұларды   ол  әдебиеттік  суреттеу  ар қы л ы   елестетедй
М.  Горький  Совет  Ж азуш ы лары ньщ   Б ү к іл   о д ак т ы к   Біріиші 
съезінде  ж а с а ғ а н   б аяндам асы нда: 
«Х алы қты ң  ауы з  әдебиетін 
білмешнше,  еңбекш і  халы кты ц  нағы з  тарихы н  білу  мүмкін 
емес»,— д€ген.  Демек,  ауы з  әдебисті  откен  өмірді,  «халықтыц 
психологиясын»,  оныц  «арман-мүддесін»  білуімІзге  аса  керекті 
материалды н  бірі  болып  табыладьг.
Х алықтын  ертегілері,  аны з  әңгім елері,  м акал-м отелдері,  бас- 
кыишы  ж ауд ан   ел  қорғау  ж олъш да  ерлік  ж а с а г а н   батырлар 
ж айы нда  ш ы ғарған  ж ы рлары  — а д а л   ецбекті,  х а л ы қ қ а   кызмег 
етуді,  халы қты ң  ж ау л ар ы н а  карсы   күресуді,  езілген  едбекшіге 
болысып  ж ордемдесуді  ж ы рлайды . 
Б ү л   ж о л д а   х а л ы қ қ а   адал 
ниетімек  қызмет  еткен  ад ам д ард ы  
ар д а к тай д ы , 
оларды ң  ісін 
кейінгі  ү р п аққа  үлгі,  өнеге  етіп  ұсынады .  Ал  ж ағы м сы з  мінсз- 
кү л ы к ,  іс-орекеттерді  халы қты к  ауы з  эдебиеті  ж иреніш ті  түрде 
суреттейді,  олардан   безуді,  ж ек  көре  білуді  уағы здайды .
Ауыз  әдебиеті  ж алпы   одебиет  тарихы нан  д а  елеулі  орык 
алады .  Ол  өзінен  кейін  туған   көркем   әдебиетке  көп  эсер  етті. 
Сю жет  күру,  образ  ж асау ,  тіл  байлы ғы н  п ай д ал ан а  білу  т.  б. 
жөиінде  ауыз  әдебиеті  көркем  әдебиетке  негіз  салды .  Б үл  ретте 
д е  ауыз  әдсбиетінщ   мәні  өте зор.
Әрнне  халы қты к  ауы з  әдебиетін  ертеден  келе  ж а т к а н   мәде- 
ни  мүра  деп  тани  отырып,  оны  бір  ж а к т ы   б а ға л а у ға   болмайды. 
Б ір  кезде,  бізд іқ  ф ольклористикамы здьщ   тари хы н да  ауы з  әде- 
биеті үлгілеріне  ш аң ж ү қ ты р м а й   асы р а  м актау ш ы л ы қ  та, Ленин- 
нін  ескі  мәдени  мүраны   сын  көзім ен  к ай та  қарасты ры п  пан- 
д ал аи у   турасы ндағы   қағи дасы н   бүрм алауш ы лы к.  та»  фольклор* 
ды  тапты қ  түрғы дан  б а ға л а м а у   д а   орын  а л ға н   еді.  Сондай-ак, 
бүған  қ ар ам а-қар сы   к ө зк а р а с   т а ,  яғни  ауы з  одебиеті  халыкка 
ж а т,  халы кқа  керексіз  м үра,  ол  х ал ы қ   ш ы ғарм асы   емес,  үстем 
тап ты қ  ш ы ғармасы ,  оны  билеуші  тап   ш ы ғар ған   дейтіи  пікірлер 
де  болған.
Ауыз  әдебнеті  жөніндегі 
мүндай  к е зқ а р а с т а р  
мүлде  кате, 
марксизм-ленинизмге ж а т  еді.  Б ұл  секілді  кө зқ ар а стар д ы ң   қате 
д е   знянды   екендігін  біздің  партиям ы з  әр  у ақ ы тт а  көрсетіп,  ескі 
мәдени  мүраны   калай   пайдалану, 
зерттеу 
ж олдары н  
айтып 
басш ы лы қ  етіп  отырды.  П артиямыздыц,  бүл  камкорлығын  і 
Д .  Бедныйдың  «Баты рлар»  атты  пьесасы   т у р ал ы   «П равд а»  гззе- 
гінде  (ноябрь,  1936  ж ы л)  ж а р и ял а н ға н   м а қ а л а д а н ,  КПСС  Op*
1 
К а з а х с к а я   н а р о д н ая   п о эзия,  А лм а-А та,  1964;  К а з а х с к и й   ф ольклор  в  соб­
рании  Г.  Н.  П о т а  н и  н а ,  А л м а-А та,  1972.

халқы ны ң  турмы с-салты н  баяндайты н,  кай  кезде  кан д ай   әдет- 
гұрпы  болғандығын,  олар  қ ал ай   дам ы ғанды ғы н,  кай   ж ер д е  к а н ­
дай'  түрлері  туғандығын  көрсететін  зерттеулер  ж оқты ң  қасьг! Р ас, 
бул  мәселелер  ж айы нда  Ш .  Уэлихановтык,  акад ем и к  0 Г Б а р - 
тольдты ң  б ір а з а й т к а н   пікірлері  бар. Б ір а қ  о л ар   каза'қты н әдет- 
ғұрпын,  салты н  терецінен  тексеріп,  тарихи  дам у  ж олдары н,  әдет- 
ғүрыптын  қай   кезде  кандай  түрі  пайда  болғанды ғы н  ж әне  бұғаи 
байланы сты   туган  ауыз  одебиеті  үлгілерін  арнайы   зсрттеме- 
ген  еді.
Сонды қтан  д а  біз  ғы лы мда  шешілмегеті,  әлі  ан ы қталм аған  
м әселелерді  бүл  окулы кка  енгізуді  қаж ет  көрмедік.  Б ізд ін   мак- 
саты мыз:  тұрм ы с-салтка  байланы сты   туған  және  ауы з  әдебиеті- 
ніц  ұ сақ   түрлеріне  ж ататы н   ш ы ғарм аларды н  шығу,  д ам у   тарн- 
хьш  баян д ау   емес,  оларды ц   кейбір  басты   түрлерім ен  таныс- 
тыпу.
/Қ а з а қ т ы қ   О ктябрь  револю циясына  дсйінгі  ауы з  одебиетінде 
халы кты ц  түрм ы с-салты на  байланы сты   туған  ш ы ғарм аларды н 
бірнеше  түрлері  бар.  Соиьщ  іш іпде  басты лары   м ьш алар:
1.  Төрт  түлік  мал,  ецбек-кәсін  ж аны ндағы .
2.  Үйлену  салты на  байланысты.
3.  Д іни  үғы мға  байланысты.
4.  КөцІл-күйін  білдіретін  ш ы ғ а р м а л а ^
Ш артты  түрде  болса  да,  осындай  төрт с а л а ғ а   бөлінген  ш ығар- 
м ал ар д ан   к а з а к   халкынмн,  ертсдегі  түрмыс-салты,  одет-ғұрпы, 
діни  үғы мдары ,  арман-мүддесі  қандай  екендігін  ац гар у ға  б о л а­
ды.  Осындай  едбектері  аркы лы   халы қ  өэінік  өткендегі  өм ірік 
елестетеді,  қуаныш ы  меи  тілегін,  қайғысы  мен  мүнын,  басы нан 
кешксн  түрм ы с  күйін  суреттейді;  х ал ы к қ а  үстемдік  сткен,  ецсесін 
түсірген,  езіп  к ан аған   тап ка,  оныц  әдет-заны на,  олсіз  түрде  б о л ­
са  да,  к арсы лы қ  айты лады ,  соны  сынап-мінеп  оты рады .  Сонымен 
к атар;  хал ы к   осы  ал у ан д ас  әцгіме-жы р,  ертегілерінде  ад а л   ен- 
бекті,  снбек  етуді 
м адақтай д ы .
/ Қ а з а қ   халкы   советтік  .зам ан ға  дейін,  негізінде, 
көшпелі  ж агд ай д а  болды  д а ,  м ал  ш аруаш ы лы ғы -
>ЖӘИЫІІД&ҒЫ 
. 
.  .ғ 
.  , 
. .
шығармалар. 
Мен  кэсіп  е г п .  Х алы қты қ  күн  кәрісі,  тұрмыс-тір- 
ш ілігі  терт  түлік  м алға  байланы сты   еді.  Ж е се — 
азы к,  к и с е — кнім,  мінсе  —  көлік  дегендей,  көшпелі  ж агд ай д а 
өмір  сүрген,  экономиканың  б ас к а  түрі  дам ы м ағак   қ а з а қ   халқы  
үшін  төрт  түлік  мал  тірш ілікЧ ірегі  болды.
Ө эініц  түрмы с-тірш ілігіиде  осыидай  ерекш е  орын  алған,  пай- 
дасы  тиіи,  кы зметі  сідгеп  төрт  түлік  мал  ж айы нда  қ а з а қ   халкы 
ертс  з а м а н д а -а қ   неше  түрлі  әигіме,  жыр,  өлсш іер  ш ы гарған.  Бү- 
л арды ц  бәріігде  де  мал  ш аруаш ылығымен  кәсіп  еткен  адам ны к 
төрт  түлік  ж айы ндағы   көзқарасы ,  ой-армапы,  тілек-мүддесі  кө- 
рініп  оты падь\ J
Ауыз  әдебнетінде  төрт  түлік  мал  ж айьш дағы   ш ы ғарм алар- 
ды ц  ксйбір  үлгілері  өте  ерте  зам ан д а,  ад ам д ар д ы ц   ж араты лы с 
сырын  түсіне  алм ағаи  кезінін  езін д е-ақ  туа  б астаған.  Ш оқан  Уә-
ЗУ

лнханов  «Ш ам анды кты ц  к а за қ т а р д а ғы   қалды ғы »  дейтін  еңбегін- 
де  l,  М.  О.  Әуезовтін  «Қазак,  ертектері»  туралы   ж а зға н   зерттеуін- 
д е 2  төрт  түлік  мал  ж айы ндағы   ш ы ғар м ал ар д ы н   алғаш кы   үлгі- 
лері  ертедегі  ад а м д ар д ы ц   он-өрісі  төм еи  саты да  тұрған  кезінде 
ш ыккандыгын  айтады .  Ж а р аты л ы с  сырын  түсіне  ал м аган   ол  кез- 
дегі  ад а м д ар   әлем  дүниесіндегі  әрбір  күбы лы старды   өзіиш е  дол- 
барлап   ж оры ғаи,  б ү л ар д а  ж аратуш ы   күш  б а р   деп  сенген,  соған 
табы нған.
Төрт  түлік  м ал  ж айьш дағы   ш ы ғар м ал ар д ы ц   алғаш қы   үлгіле- 
рі  осындай  ескі  сенім -наны м дарға  байлапы сты   туған.  О нда  эр- 
бір  түліктіц  ж эратуш ы   күдайы   б ар   деп  білген.  М аселен,  қазак- 
т а   «К азы күрт  тауы»  деген  әцгіме-жы р  бар.  Осы  ж ы р д а  халы қ 
төрт  түлік  м алды ң  кал ай   пайда  болғаны н  ескі  діни  уғы м дарға 
байланы сты ра  бы лаи баянданды . Б а яғы   бір за м а п д а  дүние ж үзяі 
топан-су  каптап  кетеді.  Тек  к а и а   К а зы к ү р т  тауы   ам ан   калады  
ж ән е  осы  тауды н  ығьш да  Н ү к   дейтін  оулиенік,  кемесі  түрады . 
Т опан  қаптағаи  кезде  ж ан о к ан у ар л ар   осы  кемеге  ты ғы лады .  М у­
ч и ц   ішінде  терт  түлік  м алды н  эркайсы сьш ан  түкы м   болады .  Әр- 
бір  түліктеи  бір-бір  тукым  ам ан  к а л а д ы   да,  кенішіен  ол  өрбіп 
өседі.  Бул  түліктерді  топаннан  сақтап   қ ал ға п   оларды ц   ж арату- 
шысы,  иелсрі  болады .  Ж ы лкы ны ц  иссі — Ж ы лқы ш ы *ата  (кепде 
Қ ам бар-ата  деп  те  ай ты лад ы ),  қойды к  несі — Ш опан-ата,  түйе- 
нік  и е с і—  О йсы л-кара,  сиырдын  и е с і— З сц гі-б а б а,  ^ш кініц  не- 
сі — С ексек-ата  деп  эркайсы сы на  ж екелей  ат  қояды .  Әрбір  тү- 
ліктің  осы  секілді  нелері  болғаидығьш ,  соларды ң   аркасы н аа 
топан-судан  ам ан   калғанды ғьш   «Қ азы қү р т  тауы »  дентін  экгіме- 
жыр  былай  суреттейді:
Қ азы қүртты ц  басы нда  кем е  қ а л ға к ,
О л  әулис  болм аса  неге  калған?
Ж етім   бота  үстінде  ж аты п   қалыіт,
ОГісыл-қара  ж а к у а р   содан  қ ал ға н .
Вүдан  әрі  қар ай   ж ы р  б аска  түліктср  ж айьш   сөз  етеді.  Әрбір 
түліктін  к ал ай   өрбігендігін  ай тқаи д а,  өлекнін  б астапқы   екі  жо- 
лын  кай талап   отырады.
Х алықтыц  төрт  түлік  м ал  ж ай ы н дағы ,  онын  қ а л а й   ербіл-өс- 
кендігі  ж аны ндағы   алғаш қы   көзк ар а сы ,  үғы м -түсш ігі 
осылай 
болыл  келеді.  Төрт  түліктік  е з   алды иа  иелері  (О йсы л-кора,  Шо- 
пан-ата,  Ж ы лкы ш м -ата,  Сексек-ата,  З е ц п -б а б а )  болуы на,  әркай- 
сысына  жекелей  ат  коюына  қ а р а ғ а н д а ,  біз  м ы салға  алған  өлек 
бертінде  ш ыккаи  емес.  Ол  сонау  ер те  за м ан д а,  яғни  көп  күдайға 
табы нган  ш ам анды қ  дәуірде,  туған  деуге  болады .  О лай  дсйтін 
себебіміз  мыкадай:
Ш окан  Үәлиханов  ислам  діні  ж аны н  айта  келіп:  « Қ а за к   ара- 
сына  ислам  діні  XIV  ғасы рда  ене  бастады »,— д е й д і3.  Ал  акаде-
’  III.  У ә л и х а н   о в .   М ақ а л а л ар ы   мои  х а тта р ы ,  Л дм аты ,  1947.
2  М .  Ә у е з  о в.  К а з а к   ертегілери  А лм аты .  ІМ57
3  Ч .  В  а л   и х а  и о  в.  Сочинения,  стр.  109,  ЗП04.
40

талы к  Комитет!  мен  Қ а зак стан   КП   О рталы қ  Комитетінік  1946— 
1951  ж ы лдар  арасы нда  идеологиялы к  мәселелер  ж ай ы н д а  ка- 
бы лдаған  қаулы лары нан,  КПСС 
XXIV  съезінің  ш еш імдерінен 
көреміз.
Сондыктан  ауы з  адебиетін  зерттегенде,  о к ы тқ ап д а  біз  әр к а- 
ш ан  д а  партияны к  саясатьш а  ж эн е  В.  И.  Лениннін  сскі  мәдени 
мұраиы  сын  көзімен  кай та 
карасты ра  отырып  п ай д зла н у   к а- 
жеттігі  туралы   кағидасы на  суйенуге,  оларды   б асш ы лы кка  алу- 
ға  тиістіміз.  Тек  осы  негізде,  осы  тұрғы дан  к а з а к   ауы з  әдебиеті- 
m n  мэселелерін  баян дау  басты   міндетіміз  болып  табы лады .

I  т а   p a y .
ТҰРМЫС-САЛТКА 
БАЙЛАНЫСТЫ  ТУҒАН 
Ш Ы Ғ А Р Ш Ш Р
♦
("Қай  халы қты   алсак.  та  оныіі 
өзіис  тән 
түрмыс-тіршілігі, 
күіькврісі,  әдте*ғұрпы,  салты   болатындығын  білеміз.  Мүнын  бәрі 
сол  халы кпен  бірге  ж асасы п,  оны қ  тарихы на  өэіиш е  ілесе  жүре* 
тіидігін  байканмыэ;  К рғам ды к  өмірдің,  эконом икалы қ  жағдай- 
лардьщ   ілгерілеи  дам уы на  байланы сты ,  х алы кты қ  тұрмыс-тірші- 
лігі,  әдет-ғүрпы,  салт-санасы ,  сана-сезім і,  дүіш еге  көзкарасы ,  т. б. 
өзгеріп  отырады.  Бір  зам ан д а  туып,  бертін  келе.  к»п  уакы т  боиы- 
на  қалы птасқан,  бслгілі  ж үйеге  түскен  д ағд ы ға  айналған  тұр- 
мыс-тіршілік,  одет-ғүрып,  салт-сана,  ал ғаш қы   мазмұнын  біртін- 
деп  ж оғалта  д а   бастайды.  Б ү л ар д ы қ   орны ка  қогамдық-таптык 
тілек  ж ағд ай ла р ы н а  сәйкес  ж ан а  маэмүн,  түр  туады.  Демск,  ко- 
ғамдык.  ж әне  экономикалы қ  ж а ғд а й л а р ,  оларды ң   дамуы  ертсдсп 
келе  ж аткан ,  қалы птасы п  к ал ға н   тұрм ы с-тірш ілікке,  әдет-ғұрып, 
сал тк а  өз  әсерін  тигізеді,  ж а и а   м азм ү н д а  өзгеруіне,  бүрынғы 
калпы н  біртіндеи  ж оғалтуы н а  ы қпал  ж асайды .
Бүл  анты лғандарды   қ а з а к   х а л к ы н ь т   тарихы иан  да  кездесті- 
руге  болады ,  Қ а з а қ   халкы ны ң  эконом икалы к  ж әпе  таптык..  «.о- 
ғам ды қ  ж ағд ай лар ы ,  олардьщ   дам уы ,  өзгеріп  отыруы  халыктын 
түрмыс-тіршіліғіне,  одет-ғүрпы  мен  салт-санасы на  көптеген  жа- 
д алы қтар  енгізді.  ]Еелгілі  бір  дәуірдс  д ағд ы ға  ай и алғаи   және 
сол  кездегі  адам дард ьщ   ой-санасьш ,  онын  ш зм а-ш аркы н   білдіре- 
тін  әдет-ғүрып«  түрмы с-салты   эр  кезде  ор  түрлі  ретпен  өзгеріп, 
дамып  отырғаидығы н  көреміз.  М үны  біз  асіресе  халы қты к  ауыз 
әлебиетінен  аң ға р ам ы з^
^Халықтын.  өткендегі  тарихы н,  түрм ы с-тірш ілігін,  әдет-ғүр- 
пын  ж аксы л ап   зерттейміз  десек,—1 дейді  М.  Горький,— оны  ДҮ* 
р ы а а п   түсінсміз  десек,  ауы з  әдебиетін  білуге  тиіст»міз>А
‘Қ а зақ ты н   ауы з  әдебиетінде  х алқы м ы зды қ  өткендеп  түрмыс- 
тірш ілігін,  әдет-ғүрып,  салтьш   елестетотін  ш ы ғар м ал ар   өте  көп. 
Бірак,  оларды к  көпшілігі  ерте  за м а н д а   ауы зш а  туып,  көпшілІкке 
ауы зш а  тар аған д ы қтан,  өзінін.  айтылу  процесінде  әр  түрлі  өзге- 
рістерге  үш ырады,  алғащ қы   түп  иүскасын  т а з а   өз  күйінде  сак- 
тай  алм ай,  ж оғалты п  та  алды.  С онды қтан  б із  халы қты н  түрмыс- 
салты на  байланысты  туғаң  ш ы ғарм аларды н   кайсы сы   ерте,  кай* 
сысы  кеш 
ш ы кқанды ғы н 
белгілей 
алм айм ы з. 
Бүл  моссле 
гы лы м дз  элі  аны қталм ай,  ш ешілмей  келеді.  О ны н  үстіке,  казак.
33

мик  В.  В.  Б артольд  былай  деген:  «Сырдария  бойында,  Хо- 
резммен  көрш ілес  отырған  кы пш акъар  XII  ғасы рды ң  аяғы н а  д е­
т и   мусылмаи  емес  еді,  ж алпы   алганд а  монголдардыи,  басқын- 
ш ылық жорығына  дейін ислам  түріктердің көпш ілігініңдіні  емес 
болатып»  !.  Ал  к а з а к   тарихын  зерттеуш ілер  к а з а к   арасы на  ис­
лам   діні  V III  ғасы рда  ене  бастады   деп,  б ір ақ   ол  XVI  ғасы рға  де- 
иін  бүкіл  ел  колданған  тұтас  дін  еместігін  к өрсетед і2.  Мұнымен 
катар,  тарихш ы ларды н  бәрі  де  XIV  ғасы рға  дейін  қ а за қ т а р   көп 
қ удай ға  табыііып  (ш ам апды қ  ксз)  жүргенін  айтады.  Ол  кездегі 
адам дар  ж араты лы с  сырын  түсіне  алм ағанды қтан,  ой-өрісі  те- 
менгі  саты да  болғанды қтан  ж о қ к а  сенгеи,  дүниедегі  әр  түрлі  кү- 
былыстарды  күшті  санап,  кұдай  есебінде  соған  табы нған.  XVI  ға- 
сы рдан  бергі  ж ерде  де,  яғни  к а з а қ   арасы на  ислам  діні  молынан 
ж айы лган  кезде  дс,  скі  дін  (ш ам аііды қ  пен  ислам)  к атар л ас а 
жүргсн.
Мінс,  бүл  айты лғандардан  төрт  түлік  мал  ж айы нда  шығарыл- 
ған  өлец,  ж ы рларды д  алгаш кы   н ұсқалары   ерте  зам ан д а,  к а за к  
арасы на  ислам  діні  енбестен  бүрын  туғанды ғы   бай калад ы .  Ал 
бертін  келс,  к а з а к   арасы на  ислам  діні  тар ап ,  кәпш ілікті  шырма- 
ган  дінге  айналған  кезде  көп  күдай га  табы нуш ы лы қ  біртіндеп 
жойыла  бастайды .  Өйткені  ислам  дінініц  ш арты  бойынш а,  ж а- 
ратуш ы  қ ү д а й   коп  см ес,б ір еу   ғана  деп  айты лады . Б ір а қ  к а з а к - 
т ар  ислам  діпіиің ш арты на  ж ан-тәнімен беріліп  кетпейді.  Ш.  Уә- 
лихановты ң  айтуы на  к а р а ға н д а ,  қ а за к т а р   ислам  діиін,  онын 
ш арттары и  м ойы ндағанмен  де,  нағы з  д ін дар  х ал ы қ   болм аған. 
С ондықтан  о л ар   бүрынғы  ш ам анды кты   д а ,  кейіннен  енген  ис- 
лам ды   д а  бірдей  қолданы п  ж үреді.  Б ү ған   төрт  түлік  м ал  жа-. 
йында  ш ы ғары лғаи  әцгіме,  жы р-өлеңдер  дәлел.
^Гөрт  түлік  мал  ж ай ы н да  ш ы ғары лған  әцгіме,  өлен,  ж ы рлар- 
ды н  алгаш хы   үлгілері  ерте  зам ан д а  туып,  бертін  келе  д ам и   бе- 
реді.  Тұрмыс-тірш ілігі  төрт  түлікке  байланы сты   болған  ш аруа 
лдамы  мал  баласы н  кадірлеи,  ар д а к тай   түседі.  М ал  басыны ц 
өсім тал  болуын  тілейді.  С онды ктан  д а   ол  төрт  түліктіц  иелеріне 
ж алыныи,  ж ал б а р ы н а д ь ц « М а л га   ауру,  індет  ж іберм е,  одан  сак- 
тай  гөр,  малы мы зды   өсім тал  ет»,—  дсп,  төрт  түліктін   иелеріне 
тіл  катад ы ,  әрқайсы сы на  арнай  тілек  е т ед ^   Мәселен,  Ж ы лкы - 
шы  а таға  ар н ал ға и  тІлек  еленінде:
ІП аруаны ц  бір  пірі,  Ж ы лкы ш ы -ата,
Т ілсгенде  өзін  бер  актан  бата.
Үиір-үйір  ж ы лқы ны   ш ұркыратып 
О йдан,  қы р д ан   аркан сы з  әкеп  мата,
Ө зІк   са к та   ы скы рған  ж ел  мен  ж ау д ан , 
Қуғын-сүргін  саб ы лтқан   төтеп  лаудан.
1 
В,  В.  Б а р т о л ь д .   И стори я  турец ко-м он гольски х  н ар о д о в ,  стр.  15,  Т а ш ­
кент,  !92в.
4  И стори я  К а зах с к о й   С С Р .  том   I,  А л м а-А та.  1957  г.,  стр.  105,  187.
41

Ш аруаны   кейітпе  біріктірген,
Ө зід  сақта  пәлелі  киян  дауд ан ,— 
деп  келеді  де,  елдігі  тілегі  не  екенін  білдіреді:
Тағы  бір  тілек  тілейін, 
Ө нкей  м ам а  бие  бер,
Шмн  бергсніц  білейін, 
С ауған   сайын  ліген,
Өцкей  ала  ш ұбардан, 
Бнесі  бұтын  ж нмасын,
Ж ал-қуйры ғы   ш үбалған, 
К өнекке  сүті  сыймасын,
Айғырды  бер  байсалды* 
Ұ зара  берсін  ж елісі,
Үйірі  толған  байталды , 
Қени  берсін  өрісі...—
Ал  түиенін  иесі  О й сы л-қараға  д а   ш аруа  ад ам ы   жалынып, 
ж албары нады .  О ған  д а   тілегін  айтады ,  «ит-қүс,  пәле-жаладан 
сактай  гөр,  мал-басы мды   ам ан  етіп  қо р ғап   ж ү р »   дейді  де:
Ж әне  бір  тілек  тілейін, 
Қ арпгы лдаған  бурасы ,
Бергеніцді  білейін, 
Ж а л б ы р а ға н   ш удасы,
К отанға  сыймас  түйе  бер, 
Ж іб ектен  болсы н  бүйдасы...
Түйе  берсеқ,  үйе  бер, 
Қөзі  ж а р ы к   ж ұлды здай,
Ж а тқ ан   жсрі  дал ад ай , 
Мойны  иіл  қобы здай,
Азу  тісі  к ал ад ай, 
К үнры ғы   үзьш  камш ы дай,
Нкі  өркеші  б алад ай , 
Ш удасы   бар  ж амш ы дай...
Осындай  ж албары н у  ретіндегі  тілектерін  ш ар у а  адамы   Зен- 
гі*бабаға,  Сексек-ата  мен  Ш олан -атаға  д а   ай тад ы .  Б ү л ар д ан   ті- 
лейтіні  дс,  сүрайтыны  да:  мал  басын  өеім тал  ет,  түрлі 
*<ауш-қа* 
терден,  үры -қары дан,  ит-қустан,  б о л е-ж ал ад ан ,  үры с-ж анж алд ан 
сақтай  гөр!..
Төрт  түлік  мал  ж айы нда  ш ы ғары лған  бүл  өлецдерден  ерте 
кездегі  ш аруа  адамы пы н  лсихикасы,  ой -арм ан ы ,  тілек-мүддесі 
айқын  көрініп  отырады.  С оид ай-ак  бүл  тектес  ш ы ғарм аларда 
кездесетін  ж о кка  нануш ылык,  соқы р  сезім ге  сады нуш ы лы қ,  әр 
түрлі  нелорге  табы нуш ы лы к  ертедегі  а д а м д а р д ы н   ак,ыл-ой  са- 
насы  төмен  саты да  болғанды ғы н  ан ға р тад ы .  М ұн ы қ  бәрі  ерте- 
дегі  адам дард ы ц  хал-ж айы л,  ой-санасы нт  дүниеге  көзқарасын 
түсінуімізге  көмектеседі.
Ж оғары да  мы салға  келтірілген  ш ы ғар м ал ар д ы   әдебиеттік 
ж ағы нан  алғанд а,  оларды н  өзіне  тән  ерекш елігі  барлы ғы н  ан­
гару  киын  емес.  Бұл  ерекщ елік — төрт  т ү л ік   м ал д ьщ   к.андай  же- 
келік  қясиеті  барлы ғы н  айқы ндауы нда.  Ө м ір і  м а л   бағып  өскеіі, 
мал  сырын  ж ақсы   білген  адам   төрт  тү л іктіц   әрқайсы сы на  тән 
касиетін,  характерін  айырған.  Ш аруа  ад а м ы н а  сиыр  м алы   пе- 
ліктен  кадірлі,  ж ы лкы ны ц  кызметі  немесе  тү йеиін  пайдасы   к.ан- 
дай?  M ine,  бүларды   ж оғары д а  аталған   өлең дер  ай қы н дап   берсдІ-
С ондай-ак,  «М алдыц  баласы н  сүюіз> 
д ейтін  әлец де  ж ацағы  
айтылган.  төрт  түліктін.  өзіне  тән  тағы   б ір  сипаты »  аш а  түсе- 
ді.  Онда:
Қой  сүйеді  баласы н,  қонырым,  деп,
ІштеңенІ  білмегеп,  момыным,  деп.
Сиыр  суйёд  б ал асы к,  торп ағы м ,  деп,
42

Қ а р аң ғы ға  баспаган,  корқағы м ,  деп,
Түйе  сүйед  баласы н,  боташым,  деп.
Ж а у д ы р аға н   көзпш сн,  тоташым,  деп,
Ешкі  сүйед  баласы и,  лағы м ,  деп.
Тасган  таск а  секірген,  шунағым,  деп.
Ж ы лкы   сүйед  баласы н,  күлыным,  деп,
Т үлпар  болар  ж үгірген,  жұрыным,  деп.—
Күн  көрісі,  тұрм ы с-тірш ілігі  төрт  түлікке  байланысты  болған- 
ды қтан,  адам   баласы   мал  өсіруді  негізгі  косібі  еткен.  Б үл  ретте 
тожірибссі  мол  к ар и ял ар   айтты  кылып,  ксйінгі  ж астар ға  мал 
бағу  ж айы н,  қайтсе  мал  басын  өсіругс  болатындығын  өлеК-жыр 
арқы лы   бейнелеп  көрсеткен.  М ал  бағу  ж өнінде  ғасы рлар  бойы- 
па  ж инаған  тәж ірибесін  халы қ:  «М ал  б ақ а н ға бітеді»  дсген  да- 
налы қ  м ақалы мен  қоры ты нды лайды .  «М ал  бағы п  кәсіп  еткен 
хал ы к   ж астард ы н ,  ж а с   б ал ал ар д ы н   есіне  осы  сйлары н  к ұ я  бер- 
ген.  О ндағы  ойы:  ж а л к а у   болма,  ецбек  ет,  мал  өсір.  Бүлай  ет- 
пееец,  азып  кетесіқ  деп,  акыл-өсиетін  айта  келеді.  Муны:
Асық  ойпаған  азар,
Д оп  ойнаған  тоэар,
Бәрінен  д е  қой  бағып,
Қ үйры қ  жеген  о зар ,—
дейтін  б а л а л а р ға   арналған  өленнен  кәруге  болады .  Сол  секілді 
б а л а л а р ға   арн алғаи   «Түйе,  түйе,  түйелср»  деген  өлеқде  мал 
басыньш  калай   күралаты нды ғы н,  бүл  жөнінде  не  істеу  керектігін 
көрсетеді.
Түне,  түйе,  түйелер,
Тұзыц  қай да,  түйелср?
Б а лк а н   тауды ң  басы нда,
Балд ы   коян  қасьш да...
Еніп  кеттім  еніске,
Қойным  толды  ж еміске,
Ж ем ісім ді  ж ерге  бердім,
деп  тізбектей  соза  береді.  Б үл  келтірілген  м ы салдан  ш аруа 
адамы ны ц  м ал  күту,  мал  өсіру  ж айы ндағы   ойы,  тәж ірибесі  көрі- 
неді.  Эрине,  мал  бағу,  күту,  өсіру  онай  іс  емес.  Ол  ерінбеген  ец- 
бекті  керек  етеді.  С онды қтан  хал ы қ   әдебиеті  бүған  д а   көніл  ау- 
дарады .  Бүл  ретте  хал ы қ   әдебиеті  «Төрт  тү л іктік  кенесі»,  «Ие- 
сі  мен  сиырдьщ   айтысы»,  «Ешкі  мен  қойдьщ   айтысы»  секілді 
өлецдер  де  ш ы ғарған.  Осы  өлендер  аркы лы   м.ал  күтімін  ж ақсар* 
ту  үшіи  адам дард ы ц  енбек етуі,  м алға ікеректі  аэык,,  кора-қопсы  
дайы ндауды ц  каж еттілігін  ескерткен.  «Иесі  мен  сиырдың  айты- 
сьшда»  бұл  ж ай   ай кы п ы рақ  суреттеледі».  О нда  м ал 
иесініц 
ж үм ы ска  селсоқ  караган ды ғы ,  м алы на  қора^қопсы  ж асам аған - 
дығы,  шөп  шауып  азы қ   дай ы н д ам аған ды ғы   айты лады .  Осыныц 
салдары нан   оиың  малы 
арып,  азады ,  көтеремге  анналады .
Ж е р   жусанын  берді.
Ж усаны н  мен  койға  бердім, 
Қой  м аған  кош аканы н  берді... 
М үз  суын  берді.
Суьш  к а р а   снырга  бердім, 
Қ а р а  сиыр  сүтім  берді..,—
43

А ш ы ққан  сиыр  ж ем   іздел  көріііген  үйдіц  корасьш а  -карай  ж үіі- 
реді.  Симрының  бұл  кы лы ғы н  ж а р а т п а ға н   иесі,  оғаи  үрсып: 
«Көзінді  ойып  алайы н.  согы мға  соямы н»,— дсп  коркы тады .  Бі- 
р а қ   сиыр  бүған  д ау   айтад ы   да, 
өзіііің
  бұл  күйге  түсуі  иесініц 
жалікаулыгынан  болғаиы н  білдіреді.
Халы.қчыи. төрт  тү л ік   ж ай ы н д а  ш ы ғар ған   өлен>  жырларындэ 
мүндан  әкгімелер  өте  ж иі  үш ы райды .  О л ар д а:  м ал  басын  хөбеіі- 
ту  үшін  ецбектену,  м алды н  қамы н  ой лау,  қора-к.опсысыи,  азы- 
ғын  д а я р л а у   керек  екендігі  аи ғарты лады .  М ал  өздігіиен  өседі 
деп  ж ал қ ау л ы к к а  сальшушыларды»  бей кам дард ы   аж уа,  сықз:; 
етеді.
Төрт  түлік  ж айы нда  ііш ғар ы л ган   өлеүщерде  м ал  күтімін  су- 
реттеумеи  қатар»  м алды   бағу  ж ай ы   д а   сөз  болады .  «М алды  өсір* 
гін;  келсе,  оны  бара  біл,  ит-қүсқа  ж ем   қы лы п  ал м а,  с а қ   бол,  мал- 
шыны  санлап  ал»  дегендер  осы  ал у ан д ас  өлецдердің  негізгі  са- 
рыны,  басты  м азмұны  болып  келеді.  «Қ аоқы рды к  .койшыларғэ 
айтқаны »  дейтін  халы қ  өлеңінде  б ак т аш ы ла р   ж ай ы   мына  түрдс 
суреттеледі:
Б а л а   қойшы» 
Түйелі  қойш ы —
А лыста  оннап қ а л а   койшы... 
Т ұрған   койшы...
Екі  койшы — 
Ө гізд і  койш ы  —
Ермек  койшы... 
Ө лген  койш ы,
Атты  ^ойш ы  — 
Ж еп   б о л ған д а  көрген  койшы..
Ашуы  катгы   койшы...
Бүл  мысалдан  қойшыньщ  қ ан д ай   болу  керектігі  анғартыла- 
ды.  Б алад ан   қойш ы  қонсан,  алды ндағы   малы н  үмытып,  ойынға 
салы нады .  Қойшынын,  көлігі  өгіз  не  түйе  болуы  д а  колайсыз, 
қойға  шаіъқан  ;к.аскырға  ай бар  көрсете  алм айды .  Сондықтач 
қойш ыға  ж ахсы   ат  беру  кер ек  дегенді  ш ар у а  ад ам ы   езіне  тәжі* 
рибе  етеді.  Осы  ж ағд а й д а   ол  алды ндағы   м алы н  ит-қүска  жем 
стпек емес деп  топшылайды.
Қазак,  халқы   төрт  түлік  м ал  ж ай ы н да  ш ы ғар ған   үсак,  елец- 
дерінде  жыл-кы  мен  түйеге  ерекш е  көн.іл  бөлген.  (Төрт  түлік  жо* 
нінде  тек  үсақ  өлецдер  ға н а  ш ы ғары лғаи   емес.  Ол  ауыз  әдебиг- 
тінін,  барлькқ  түрінен  орын  ал ға н .  С л а р ғ а   кейінгі  тар ау д а  аа 
тоқтайм ы з).  Онын, себебі  осы  аталғаіг  екі  тү л іктіц   қ а з а к   тіршілі- 
гінде  аса  манызды  орын  алуы на  байланы сты   еДІ.  Ж ы лқы   ерте- 
дегі  -казақ  үшіи  кисе — кнімі,  ж есе — еті,  іш се — 'Кымызы  бар 
мал  болумен  к.атар,  ол  көлік  еді.  Е н  бас^ы   ‘касиеті — ж ы лкы   £л 
қорғау  ж олында  зор  пайда  келтірген  малЛ
Тарихтьщ   айтуына  қ а р а ғ а н д а ,  ө тк ен ’ з а м а н д а   қ а з а к   еліне 
ш етелдік  басқынш ылар тал ай   р е т ш а б у ы л   ж зс а п ,  ойран  салған. 
Баскы нш ы   ж ау ға  қарсы   казатс ж ігіттері  әскери  ж асак, к.ұрып  ат*  1 
танған,  тойтарыс берген.  С онда  олар  өздеріне  керек  түлпар  атты 
сай лап   мінген.  М үндай  тү л п ар л ар   ел  к о р ға га н   батырла-рдын  жа- 
уынгер  ж олдасы ,  ж әрдемш ісі  болған.  Соидъьқтан  д а   халык.  one- 
биеті  ел  қорғау  ісінде  б аты рларға іқызмет  еткен  сәнгүлік,  тұлпар
44

аттардьі  сүйсіне  ж ы рлап,  өзінің  әқгіме,  жырьш а  коскан.  (Бұл 
ж өнінде  «Б аты рлар  жьвры»  бөлімін  қ ар аң ы з).
Ал  халықтың,  түйені  ард актап ,  ауы з  әдебиетіне  қосуы   онын, 
адам   үш ін  еті,  сүті,  жүні  пайдалы   болғанды ғы нда  ғана  емес.  Нк 
бастысы — түйенін  күш ті, төзімді  көлік екендігінде. Қөшіп-қоныіі 
ж үрген  ж ағд ай д а  к а з а к   халкы на  негізгі  көлік  түйе  болған  еді. 
Түйе  ж емге,  ш өлге  төзімді  келеді.  Ол  —  бір-екі  аптаға  дейін  жем 
жемен,  су  ішпей  өркеш   майын  қорек  етіп  ж үре  беретін  імал.  Сон- 
ды қтаи   д а  ш аруа  адам ы   түйе  малый  аса  кадірлейтін  болғаи. 
Түйелін  ауыз  әдебиетінде  асы ра  м акталы п  ж ырлаиуы ны н  бір 
себебі  осыдан.  Б ұ ған  —   « Б о з  іңген»  ертегісі  дәлел.
Қ а з а қ   халқы ны к ертедегі  күи-көрісі,  тұрмыс-тіршіліғі,  ш аруа- 
шылығы  тврт тү л ік   м алға  байланы сты   болғандығы  ауыз  әдебие- 
тінен  белгілі  орын  алды,  ол  көптеген  ш ы ғарм аларға  такы ры л, 
мазм ұн  болды  десек,  соньімен  к а т а р ,  халы кты н  психикасына. 
ссзім  дүниесінь,  тіліне  д е   эсер  етті.  Әдебиетші  ғалы м  Қ.  Ж ұм а- 
лиевтің  айтуьша  к ар аған д а:  «Мал  бағыи  күн  көрген  ертедегі 
ад а м д ар   өзі  ж а с а ға н   ауы з  одебиетінде  ең  ж ақсы   образ,  теңеу- 
лерді  ор  түрлі  ж ан у ар л ар д ы н   өмірінен  алып  оты рған.  «Б ұған ,— 
дейді  Қ. Ж үм али ев,— екі себеп  бар,  бірінш іден,  төрт  тү л ік   ға- 
сы рлар  бойы  адамны н  ой-санасы нан  үнамды  орын  алған;  екін- 
шідсн,  төрт  түліктіц  кайсысы  болса  д а   көпке  белгілі,  сол  белгілі 
нэрсе  аркы лы   белгісіз  норсені  елестеткен»  5.  Осы  пікірді  к а за к  
әдебғіетін  зерттеуш і  ғалы мны н  бірі  Б.  К енж ебаев  т а   айтады: 
«Қазаіқ  халкы ,— дейді  Б.  Қ енж ебаев,— м ал ға  сыр  мінез.  Адам- 
ның  келбетін,  түсін,  снқын,  ж ақсы -ж ам ан   мінезін,  кылығын  ай- 
кындап  көрсету  үшін,  оны  м злды ң  мүшелерінс,  мікезіне  салыс- 
тырады,  сөйгіп,  әр  түрлі  тецеулер  ж асайды » 2.
К а з а к   баласы и  ж аксы   кергенде  «күлыным»,  «козым»,  «бо­
там»  дейді.  Бул  сөздер  әдебиетте  об р азға  ай налған.  Ал  сүлу 
кы зға  «Ботакөз»  деп  әдемі  теқеу  теңейді.  Көңіл-күйін  білдіруге 
келгенде  «ботадай  боздады »,  «қозы дай  ш улады »  деседі.  Адам 
түлғасын  си п аттаған да  «ж ігіттіц  нары   екеи»,  немесе  бой  жеткен 
сүлу  кы зд ар  ж айы н  ай тқ ан д а  «ж ез  бүйдалы   пар  тай л ак та й »   де- 
седі.  М үньщ  бәрі  ауы з  одебиетінде  ж асал ған   үнам ды ,  іқонымды 
теңеу,  м етаф ора,  салы сты рулар  болып  табы лады .  Бәрін ің   де 
оғаш тығы  ж ок,  а д а м   ойьша  дөп  келген  образды   сөздер.  О ларды н 
кайсы сы   болса  д а ,  ерте  эам аннан  бері  төрт  түлікпен  кәсіп  еткеи 
халыктын,  түрм ы с-тірш ілігіне  байланы сты   туған   ж әне  адам дар- 
ды ц  м ал  ж айы ндағы   ойнсезімін  білдіре  ш ы қкан.  С онды ктан  жо- 
гары да  атал ған   теиеу,  м етаф ора,  о б р азға  айналған  сөздер  іқа- 
зақ т ы ң  одебн тілін  байы та  түскен.
Төрт түлікке  байланы сты   туған  әдемі  теңеу  сөздер  к а з а к   хал- 
кы нмц  ертсд ен -ақ  м ал  ш аруаш ы лигы м еи  айналы сканьш а  а й ға к
2 
^   '   м 3 л  11 с  В-  К а з а к   одебиеті,  Л лм аты ,  1949.
К азак,  о д сб н етін ік  т а р и х и ,  1  том ,  39-бет,  А лм аты .  1948.
45

секілді.  Сондай-ак,  м ал  бағып  кәсіп  еткеп  халы қ  кісі  аттары н  да 
төрт  түлік  ж айы нан  койып  отырған.  Қ а зак тағы   Ж ы лқы бай,  Тү- 
йебай,  Қойшыбек  сияқты  кісі  аттары   д а  тегін  іқойылмаған.  Бұл 
д а   казак,  халкьшьщ  ертеден*аіқ  төрт  түлікпен  кәсіп  еткеніие  дэ- 
лел.  Осыған  байланысты  бір  мәселені  а тай   кетелік.  Кай  халык,- 
тьін  турмыс-тіршілігь  күн-көрісі  не  нәрсеге  байланы сты   болса,
‘  халы қ  оны  әдебиетіне  көптеп  енгізіп  оты рған.  Егіш ш лікпен  нс- 
месе  күс  шаруаш ылығымен  ертеде  кәсіп  еткен  халы қтард ы   а;і- 
сак,,  олэрдын.  ауыз  әдсбнетінде  бұл  такы ры п  басым  келіп  оты ра­
ды.  М әселен,  орыс  халқы   мал  өсірумен  қ а т а р ,  егін  салуды  ерте 
зам ан д а-ақ   білген.  Орыстьщ  ауы з  әдебиетінде  егінші  туралы, 
е гтш іл ік п ен   кәсіп  еткен  ш аруа  адамы   ж ай ы н дағы   кесек  шығар- 
м алар  өте  мол.  Муныц  себебі,  орыс  халкы ны ң  тұрмыс-тіршілігі 
егінге  байланысты  болғанды ғы нан.  А л.іқазақты ц   ертедегі  ауыз 
әдебиетінде  бүл  тақы ры пта  туған  ш ы гар м ал ар   өте  аз.  Опын 
иісі  қаза қ тар д ы н   ерте  зам ан д а  егін  егіп,  оны  кәсіп  етпегендігіне 
байланысты.,
Сонымен,  ж оғары д а  айты лғандарды   ж и н ак таи   келсек,  қ а з а к  
халқы ны н  төрт  түлік  ж айы нда  ш ы ғарған   өлен,  оцгіме,  жырларіл 
өте  мол  екендігін  байқайм ы з.  Бұл  ш ы ғар м ал ар   м ал  шаруашы- 
лығымеп  кэсіп  еткеп  халыіқтыц  өткендегі  тұрмы с-тірш ілігін,  оіі- 
сезімін,  дүпкеге  көз^арасы н,  арм ан-м үддесін  ұғы нуы м ы зға  мол 
материал  береди_
/К<ізақ  х а л қ н   ерте  зам ан д а  тек  тер т  тү л ік   м ал д и  
Аңишлық 
есіріп,  соны  тірш ілік  тірегі  етіп  к ой ған   ж оқ.  Ол 
знайындагы 
мунымен  қ атар   ан  аулауды   да  кэсіп  еткен.  Аң- 
өлец-жырлар. 
ның  ет^,Г|  ж үнін,  терісін  тұрмы сьш дағы   керегіне 
ж а р а т қ а н /
Ф.  Энгельс  «Семъпның,  ж еке  менш іктің  ж әне  мемлекеттін 
тууы»  туралы   ж а зғ а н   еибегінде  аңшыльгқ  адам   баласы ны ц  та- 
рихында  ерте  кезде  пайда  болғанын,  аи.  ау л ап   күн  көру  сол  кез- 
дегі  адам дард ы ң  негізгі  кәсібініц  бірі  екенін,  бүл  іске  алғаш кы  
уақы тта  барлы қ  қауы м   каты сқаны н  айтад ы ^  Б ү ган   к,арағандя, 
ерте  кезде  қ а за қ т а р   да  осы  ж айды   басы пац  өткізген  тәрізді. 
Бертін  келе  аң  ау л ау   ісіне  бүкіл  ауы л  үй  арал асп ан ,  оны  жске 
ад а м д ар ,  мерген  ж ігіттер,  қүс  сырып  білетіи  саятш ы лар  кәсіп 
еткен.  О лар  ац  ау л ау   үшін  керекті  курал-сай м анд ы ,  ж үйрік  ат, 
алғы р  тазы ,  қ ы р ан   іқүстарды  (бүркіт,  қар ш ы ға ,  тұйғын,  т.  6.) 
өздері  д ая р л ап ,  баитайты н  б олған.  А улайты н  акьш а  ж арай  әдіс- 
айласы н  д а  әр  түрлі  «.олданған:  қасқы рд ы   ж ү й р ік  атпеіі  қуьш 
согыл  алған;  бүркітке  түлкі  алды рған,  к а з,  үйрекке  қарш ы ға 
салған .  Соқғы  кездерде  ац   аулауш ы ларды н   бұры нғы   әдіс-айла- 
сы,  қүрал-сай м анд ары   ж а қ а р а   б астағаи ,  мылтықты,  қакпан- 
ды,  т.  б.  п айдаланған.  О сы лай  ете  отырып,  ащ ны-мергепдер, 
саятш ы лар  ерте  кезде  өздерінін  үй-іш терін  га н а   емес,  бүкіл 
ауы лдары н  ацның,  құстың  етімен  асырап  ж үрген.  Мүны  олар 
сол  кездегі  күн  көру  кәсібінін  бір  түріне  акн ал д ы р ғаи .  БертІні-
46

ректе  ац   ау л ау ,  кұс  салуды   онын-сауық,  бой  ж азу ,  іқызық  көру, 
дем -алу  ушін  де  п ай далаи ға».
Г
ацш ы лы қ
,  м ергсндік  туралы   каза,қ  халқы   ерте  к сзд іқ   өзпще- 
а қ   әр  ал у ан   ү с а қ   өлеңдер,  әңгіме-жы р,  ертегілер  ш ы ғарғащ  
Б ұ л ар д ы ң   қайсы сы нда  болса  д а,  a n   аулап   кәсіп  етуді  халы к 
ж ак см лы к   іс,  өнер  деп  түсінген  ж әпе  осы  ж о л д а  ер л ік  ж асап ,  ел- 
ж үрты н  анның,  іқүстың  етімен  асы раган   ад ам д ард ы   ардаіктап 
ж ы ры на  қосқан ;  оларды   ер  атанды ры п,  батырлык,  т ү л ға  беріп 
суреттегеіь
Ацшылььқты  түрм ы ска  каж еттІ  кәсіп  деп  түсінген  халы к,  бүл 
такы ры пта  кесек  ш ы ғар м ал ар   да  туды рған-j  НегІзгі  идеясы  гл 
корғау  ж ан ы н   баэтндайтып  « Қ а м б ар   батыр»  ж ы ры ны ц  бірсыпы- 
ра  ацгімелері  ацш ы лы қты   суреттенді.  Ж ы рды н  ал ға ш қ ы   бөлі- 
міпде  алпыс  үйлі  арғынды,  тоқсан   үйлі  тобырды  анныц,  (қүстын, 
етімен  асы р аған   Қ а м б ар   ж айы   суреттеледі.  Қ а м б ар   а н   аулауды  
қүм арлы к,  көціл  көтеру  үш ін  ж а с а ғ а н   баты р  емес.  Ол  — мұны 
кәсіп  еткен  ецбек  адам ы .  Қам барды ц:
Қ үс  етіи  беріп  бағам ы н,
Үйдегі  екі  кәрімді.
О ған  д а   н азар  салам ы н,
Қ абаты м а  алам ы н —
Токсан  үйлі  тобы р  мен 
Алпыс  үйлі  аргы нды ,—
дейтіпі  о с ы д а н ^
К арам ағы н д ағы   қы руар  ж анды   асы рап -сақтау  үш ін  Қ ам б ар  
ац  аулап  снбек  етсді.  Қүніие  үйрек,  қазды ,  б аоқа  д а  аіідарды  
ж үздеп  әкеледі.  Мүны  халььқ  ж ы ры   К ам бард ьщ   ерлік  енбегі 
деп,  сүйсіне  суреттейді.  А циіылық  Қ а м б ар ға  онайға  түспсйді  де. 
Ол  бүл  ж о л д а  бірсы пы ра  ерліктер  ж асайды ,  ж ы ртқы ш   аңдар- 
мен  арпалы сады .  Ациыц  мықтысы  сан ал ған   ж олбары спен  ай қа- 
сып,  оны  ж ецеді.  Мүны  ж ы р  Қ ам бард ьщ   батырльиқ  бейнесін  көр- 
сету  үшін  келтірген.
«Құламерген»,  «Ж оямерген»,  «Ж ерден  ш ы ққаи  Ж с лім   б а ­
тыр»  ертсгілерін  алайы к.  Б ұ л ар д ы ц   басты  ксйіпкерлері  екбек 
адам дары ны ң  арасьш аи  шьькқан  ацш ы-мергендер  болады .  Б әрі 
де  тұрмы с-тірш ілігі  үш ін  ацш ылықты  кәсіп  еткен  ерлер,  ел-ж үр- 
тын  асы р ап -сактаған   ад а м д ар   бейнесінде  суреттеледі.  О ларды ң 
бұл  ж олдағы   істерін  хал ы қ   әдебиеті  сүйсіне  дәріптейді,  енбек 
адам дары ны н ерлік образы »  ж асайды .
Халілқ  ацш ы-мергендермеи  қ а т а р ,  алғы р,  қы ран  қүстарды , 
ж үй рік  тазы ларды   да  өзінің  ауы з  әдебиетіне  косып  оты рғаи. 
ХальБқтыц  әлецдсрі,  ертегі-әңгімелері  неше  түрлі  ж үй рік  т а зы ­
лар д ы ,  қы ран   қүстарды   іқызыға  ж ы рлап,  ацы зға  айналды ры п 
ж іберген.  О ларды ң   ад ам   б аласы на  келтіргеи  пайдасы н,  аткар* 
ған қы зм етін   сүйсіне  ж ы р  еткен.
Қ а э а қ   арасы на  кең  ж ай ы л ған   әңгім е-ж ы рды ң  бірі  —  «Көк-
47

жендет».  Мүнда  К өкж сндет  ж ай ы   саятшьшын,  сөзімен  баяндл- 
лады .  Ж и р   бы лай  басталады :
Көкжендет,  тұғы ры ң  алты н,  жі>бек  баулы .
Б а р   м а  екен  К өкж ендеттей  қы ран  ш аулы ?
Күніне  отыз  үйрек,  қы ры қ  к а з   іліп,
Кеш  болса  отыруш ы  ең тояттаулы .
Көкжендет  әңгімесі  бұдан  әрІ  іқарай  да  д ам н   береді.  Ондз: 
Көкжендеттің  ж а к с ы   қарш ы ға  екендігі,  саятш ы ға  он  сегіз  жыл 
ж олдас,  еерік  болғанды ғы   б аян д ал ад ы .  О л  өте  алғы р,  салғаіі 
бетінен  іқайтпантын  іқыран  құс  болады .  Омың  «.қаз-үйректі  то- 
пырлатып»  ілгеніне  сүйсінген  хал ы қ   «К өкж ендет»  деп  ат  кояды. 
Саятш ы  бір  күні  Көкжемдетін  күоқа  салад ы ,  б ір а к   ол  бүл  жолы 
иесіне  кайтлайды ,  кетіп  қал ад ы .  С аятш ы   сүйікті  досы  болғая 
Көкжеіщ етін  еске  түсіріп,  ж ы о   ш ы ғарады ,  өзімен  он  сегіз  жыл 
ж олдас  болған  қы ран  к,үсын,  оныц  алғы рлы гы н  елге  жыр  етіп 
таратады .
«Көкжендет»  —  ел  арасы нда  ертедең  айтылып  келс  жат.каіі 
әдемі  жыр.  М үнда  ацш ы лы қпен  кәсіп  еткен  саятш ының  сүГнні' 
ші,  ой-сезімі,  көп  ж ы л  ж о л д ас  бо л ған   кү сы ка  мақтаныш ы  тар- 
тымды  суреттеледі.
К өкж ендет  үшушы  еді  ж елд ей   есіп,
Атушы  ед топты іқазға  ж а ш іа н   ксшіп.
Ілгенде  қаз-үйректі  топы рлаты п,
Көрген  ж ан   сұқтануш ы   ед  «ж ендет»  десіп... 
Көкж еіідет,  қаиды   б ал ақ ,  ш іркін  кәрі,
Б о л ар   ма  К өкж сндеттей  қүсты ң  бәрі.
Ауылды  қүс  етіне  кәні  қы лған  
Ш іркіннің,  не  қы лайы н,  өтгі  зар ы ,—
дегендер  Көкжендетті  көз  алды на  елестетеді.
А
ңшыльеқ
  іКазақ  өмірінде  ертеден  келе  ж а т к а н   кәсіптіц  Ьір 
түрі  ретінде  танылумеи  к а т а р ,  ол  ау ы з  эдебиетіне  күрделі  таіқы* 
рып  болып  та  енді.  Б үл  ж өнінде  х ал ы қ   әдебиеті  әдемі  әңгіме’ 
жьір,  ертегілер  ш ы ғаруы мен  бірге,  сол  ақш ы лы қты   елестстетін- 
дей  әдсмі  тецеу,  образды   сөздер,  эпитет,  м етаф о р ал ар   жасадьь 
Х алы қ  әдебиеті  ж ағы м ды   б ат ы р ла р   об разы н   ж ас а ға н д а ,  олар* 
дыц  мықты,  күшті  екендігін,  сы рт  кслбетін  ай тқ ан д а  «арыстан- 
дай»,  «ж олбары стай»  немесе  «ары стандай  айбатты »,  «жолба* 
рьістай  ж үректі»  деп  отырады.  Б ертін   келе,  а қ ы н д а р   айтысында, 
аиты сқа  түскен  әрбір  а:қын  өзін  ал ғы р   іқыран  к ү ска,  акиы қ  бүр* 
кітке  тецейді.  Мүның  бәрі  ауы з  әдебиетінде  о б р а з   ж асау ,  жаіч- 
сьг  тенеу  табу,  салыстыру  ж а с а у   үш ін  к,олдаиы лған. 
t
Наүош туоалы 
^ а3ақ 
хал1^Ы11Ь*Н  тұрм ы с-тірш ілік  өмірінде,  әдет. 
өлеадер. 
салтьш да  елеулі  орын  а л ға и   ж ән е  ерте  кезде  мс- 
рекелеп  өткізетін  күн н ің   бірі— Н ауры э.  Бұл  K v 
ж ы л  сайьш  март  айыиың  22-де  *  (ескіш е  тоғызынш ы  март»*" 
мерекеленетін  болған ж ән е  оны  ж а ң а   ж ы лд ы ң   ал ға ш қ ы   күиі  дея

есептеген.  Мұны  к а за к т а р   «Үлыс  күні»  деп  те  атан д ы ^О л ан  
атау   себебі  —  ертеде  «Үлыс  күні»  ж ан а  ж ы лды к  бірінші  күпі 
болып  есептелген.  М артты ц  22-де  күи  мсн  түн  тенеледі  де,  содаи 
кспіп  күн  ү за р а   бастайды .  Соидыктан  бүл  күнді  ертедегі  а д а м ­
д а р   :каң а  ж ы лды ң   туган   күні  деп  куанышпен  іқарсы  алғаи. 
«Үлыстыц  үлы  күні»  әрбір  үйде  б ас  асылып,  к а з а н   ікөтерілтеи, 
♦қүрт  көж с  ж асал ға н .  Б ұл  күні  ж ү р т  жұмыс  істемей,  үй  .кыдырып 
«кұттіл  болсын»  айты скан,  ж ан а  жылды  қуанышпен  қарсы^ала 
отырып,  жащсы  тілек,  ж ад ы р асқ а н   көңіл  білдірген.  Сөйтіп, 
«Үлыстілц  үлы  күнім»  ш аруа  ад ам д ар ы   өздерішие  ецбек  мсреке- 
сінс  ай н алды рған д
Қ а з а қ   арасы н д а  үлы с  күніпін  кұрметпен  той  ж асап  мереке- 
лепуі,  одебнетші  ғалы м дард ы ц  зерттеулсріпе  қ а р а ға н д а   1,  ислам 
діііі  'қаб ы лдапбастан  бұры н  ш ы ққан.  Бүл  күнді  к аза қ тар д ы ц   зор 
күрметпеи  карсы   алу  себебі,  сол  кездегі  көшпелі  ж агд ап д а  өмір 
сүрген  халы кты ц түрмысьш а  байланы сты   еді.
Көшпелі  ж а ғд а й д а   тірш ілік  еткен  хальіқ  қыс  ай лары н да  аса 
қатты   қиыншылык,  х ал ге  үш ы раган.  Әрі  қора-іқопсысы,  әрі  даяр- 
л а га н   шөбі  ж о қ   а д а м д а р ға   с ақ ы л д а ган   сары   а я зд а   м ал  асырау 
онаіі  іс  смсс  еді.  Қыс  күндері  о л а р   малы на  күрек  аш ып,  жем 
тауы п  беру  ш арасы и  к ар асты р ад ы ;  таб иғатты ц  дүлей  күш терінс 
карсы   ар п ал ы сқ а  түссді;  одан  м ал-ж аны и  ам ан   сақ та п   қ ал у  
үш ін  ж ан   т а л а с а   күреседі,  к аж ы р л ы   еңбек  етеді.  О сы ндай  ж ағ- 
д ай д а  ж үрген  а д а м д ар   күнпіц  жыльшуын,  көктем  шығуын  асы^а 
күтсді.
/М а р т  —  көктем  айыныц  басы .  Бұл  кезде  күн  жылынып,  к а р  
ери  бастайды ,  көктем  лебі  еседі.  Қ ы с  бойы  .қысымш ылық  ж аг- 
даііда  болған  а д а м д а р   күн  ш уағын,  көктсм  лебін  ж а д ы р а ға н  
ж ап дары лы қп сн   карсы   ал ад ы ,  ж а ц а   ж ы л  бастал д ы   деп  куаны са- 
ды.  Бүл  куаны ш ы н  күп  мсн  түнніц  тецеліп,  «күи  ү за р а   бастағам  
мерзімде  мерекелеп  өткізеді.  О л  күнді  ж аң а  жылдын,  б а с т а л ға н  
күні,  яғни  «Ұлыстыц  үлы  күні»  деп  той  ж асай д ы .  С одан  бы лай 
бул  күн  қ аза к тар д ы ц   тұрм ы с-тірш ілігінде  зор  мәні  б а р   мерекеге 
аіш алы п  кетеді.
^Үлыс  күнін  қуаны ш пен  мерекесіне  ай н алды рғаи   хал ы қ   үлксн 
ойын-той,  сау ы қ   ж асай ды .  Осы  түста  әркім  өзіпің  көңіліндегі 
арм ан-м үддесін  білдірсді.  Б ү л ар д ы   олар  бір-бірімен  көріскенде 
айтаты н  болады ,  бір-біріне  жаіқсы  тілек  тілейді.  Қыстыц  қысы- 
мыпан  ам ан   шьгққаньша  іқуаііыса  отырып,  ж а ң а   ж ы лдан   ие  кү- 
т ет і
ііііі
,  нені  тілейтінін  аңғартады ^  Мұны  ол ар   елең,  так п ақ   ар- 
кы лы   айтады .  М эсслен:
А маисыз  б а ,
Үлыс  оц болсын,
’  Б.  К е н ж е б а е о .   Қ а э а қ   әд еб и еті,  I  том ,  1948;  Қ.  Ж у м а л и с в .   К а з а к  
әдебисті,  1949;  И1.  Х у с а и н о в   пен  Ы.   Д ү й с е н б а е в .   « Қ а э а қ  а у ы з эдебие* 
ті  ж эи е   х а л ьіқ   о й ы н д ары н д ағы   т е а тр -д р а м а л ы к   элем екттер».  К а з а қ   С С Р  Ғы- 
лы м   а кад еы и ясы н ы ц   х аб а р л ар ы   көркем өнер  серішсы,  №   78,  1950;  Ә.  М а р  р у ­
л а   и.  Қ а э а қ   эд еб и еті,  1941.
4—44ҒД
49

А қ  мол  болсын,
Қ а й д а  б а р с а ,  ж ол  болсын!
Үлыс  бақы тты   болсын,
Т өрт  тү л ік   акты   болсын,
Үлыс  б ереке  берсін,
Б ә л е -ж а л а   ж ер ге  eH cinjj
Н емесе:
Үлыс  күні  к әр і-ж ас,
Қ ұ ш актасы п   керіскек.
Ж а қ а   ағы ткан   қозы дай,
Ж а м ы р ас ы п   өріскеік 
Ш ал д а р   б ат а  берісксн:
«С ақтай   гөр,— деп ,— терістец», 
\
Кел,  т а з а   баіқ,  кел  десіп,
И ем,  тілек  бер  десіп...
Б үл  елецдерден  ерте  кездегі  ш аруа  адам ы н ы ң   арман-тілегі 
слестейді.  Сонымен  -қатар,  он ы к  тіл ек тер ін д е  ж о к   иәрсеге  сену* 
шілігі,  жарыліқаушы  куш  б а р   деп,  с о га н   ж албарынуш ылыгы  дя 
көрінеді.  М үның  өзі  ертедегі  адам дард ы н.  ой-өрісі,  дүиие  таііу 
дәрежесі  төменгі  саты да  болған ды гы н   аи ғар тад ы .
Үлыс  күні  ш аруа  адамдары ны н,  еңбек  мерекесі  болғаидык* 
тан,  оиы  ойыи-сауьгқ,  дум анды   қьізы қ  тойға  айналды рган.  Жас- 
т а р   ж ағы   бұл  күнгі  хальіқтьщ   ой-сезімін,  ш атты қ  куаиышый 
б ілдіре  өлед  айтқан,  ән  ш ы ркаған .  О л ар   өядсрінін  өлеи-эндерШ' 
де  ж аң а  ж ы лға  дсгсн  тілектерін  айтум ен  қ а б а т ,  көңіл-күйлері^. 
ж асты қ  ш ақты ц  сыр-сезім іи  қ о зға ға н .
Нсіік  алды   қ а р а   су  бойлағаны м ,
Ж а л ған н ы ң   қы зы ғы на  тойм ағаны м ,
Қөмілсем  дс  кетер  ме  көкейімнен,
Қалаіқаммеи  үлы с  күні  о й н ағаны м ,—
дейтін  өлеңдер  ерте  кезде  ұлы с  күні  м ерекелі  куаиыін  болғаіі- 
дығын  елестетеді,
Бесік жыры,  ^ азак-  халкы ны ң  ерте  за м а и н а н   ксле  жаткая  .
әдет-ғүрып  салты ны ң  бәрі  д е  онын  ауыз  әдебие 
тінен  орын  алған.  Мүны  ол  ескі  кезд іц   елесі  есебінде  кейінгі  жзс 
ұрпаіққа  өлец  арқы лы   ж еткізген.  Қ а за қ т ы н   еокі  эдет-ғұрып,  сал- 
тьш да  елеулі  орын  ал ға н   нәрселердің  іш інен  акы з-әнгіме,  өлек- 
ж ы рға  косы лм ағаны   ж о қ   деуге  болады .  А дам ны ц  тууынаи  бас­
тап ,  қартайғапға  дейінгі  өмірі,  түрм ы сы нда  кездескеіі. 
; 
өткен  ж айлары ны н  бәрі  де  ауы з  әдебиетінде  суреттелген.  Ж аК 
ту ған   ж ас  б ал аға  ариап  «ш ілдехана»,  ал ға ш   рет  ж олға  шьцса  : 
«токым  қағар»  деген  секілді  ы ры м дар  ж а с а л ға н .  Осынын  бәр  | 
ойын-сауьгк,  өлен  түрінде  өткеи  ж әне  о л а р   қ а за қ т ы н   жалпығ- 
бірдсй  салты па  ай налған.  О сы ндай  сал тт ан   туған   өлениін  оіі  ^ 
түрі — бесік жыры.
50

Ж а с   баланы   бесікке  салуды  қазак,тар  куаны ш   етіп,  тойлаіг 
өткізгсн.  М ұны  д а  ойьш -сауы кка  айналды рған.  Онда  айтылған 
өлендерден  ж а с   баланы ң  дені  сау,  ер -азам ат  болып  өсуін  халык- 
тыц  тілейтіндігі  д е  көріиіп  отырады.  Кейіннен,  бесіктегі  ж ас  бя- 
ласы н  тербете  отырып,  аяулы   ака  көцілікдегі  ой-арманьш,  ж ақ- 
сы  тілегін  білдіреді.  Мүны  халы к  «бесік  жыры»  деп  атайды.
-І^Ё есік  жы ры нда»  ананы ң  б ал аға  деген  мейірі,  м ахаббаты  
беріледі.  М әселен: 
' 
.
Қ өзімнің  ағы , іқарасы, 
А спандағы  ж ұлдызым
Ж үрегім н ің   парасы , 
,-Әлди, б ал ам ,  а% балам ,
Уайым,  қайғы   о йлатпас, 
Айналайын,  балам -ай,
Көцілім нін сапасы . 
Айналсын  сснен  анац-аи,
А йналайы н,  ш ы рағы м, 
Әлдилеп  сеиі  сүйгеиде,
Көлге  бітксн  қүрағы м , 
Анаңның  көцілі  болар  жан.
М ацдайдағы   күнды зьш ,
Бесік  ж ы ры   ауы з  әдебиетінде  ертеден  бар.  Оны  әуел-баста 
ақы н дар  ш ы ғарған,  соцынан  оны  ж ү р т  ж аттап   алып,  айтыл 
ж үретін  болғацД  Бесік  ж ы ры ида  айты латы н  тілек,  акыл-өсиет- 
терден  халы қты ң  нені  ацсап,  иеиі  көксегендігі  көрінеді.  Бесік 
ж ы ры   «Әлди,  әлдн,  а қ   бөпем»  деп  б асталады   д а ,  халык,  ж а с   ба- 
лан ы ң   б о л аш акта  кім  болып  өсуіи,  қан дай   қы зм ет  аткаруьш  
қалайты нды ғы н  ана  сөзімеи  баяндайды .  Соііда:
Кұрығынды  майырып, 
Ақырып  ж а у ға   тиісіп,
Түпде  ж ы лқы   қайырып, 
Б аты р  б о л ар   ма  екенсін?
Ж а у д а н   ж ы лқы   айырыл, 
Б а р м а к та р ы ң   майысып,
Ж іг іт   б олар  ма  скенсін? 
Т үрлі  ою  ойысып,
Айыр  к а л п а к  киісіп, 
Ұста  б олар  ма  екексіц..»—
дейді.  Осы  бір  үзіндіден  халы қты ң  б ал а  тәрбиелеудегі  ой-арм з- 
ны  айқын  көрінеді.  Халы-қтың  ойынш а,  ж ас  б ал а  все  келе,  ер 
ж еткен  соң  еліне  қы зм ет  етуге  тиісті.  М ал  б ақ ,  кәсіп  ет,  ел-ж ур- 
тыцды  ж аудан   корға  дегеи  ойын  халььқ  бесікте  ж а т қ а и   ж ас 
б ал ага  аікыл,  тілек  етіп  білдіреді  ж әне  кімді  ардақтай ты н ы н   да 
аңғартады .  Х алы к  ш ы ғарган   бесік  ж ы рлары нда  ж а с   б а л а ға  
ж оры қ  ж асап   ел  т ал ау ға,  бары м та  ал у ға  аттан   деген  әцгімелер 
кездеспейді.  Өйткені  мұпдан  нэрсе  халы кты ң  мүддесіне  каі)шы 
келеді,  халык.  тілегш е  қ ар ам а-қ ар сы .  С онды қтан  да  халы к  адал 
сцбекті  ардактан ды .  Мүны  ол  ж ы рлары на  косып,  ж а с т а р ға   үлгі 
етеді.  Осы  түргы дан  к а р а ға и д а ,  халы қ  ш ы ғарған  «бесік  жыр* 
ларыныц»  мәні  зор  деп  айтуға  болады .
Жаңылтпаш 
*\азақ  халқы ны ң  одет-ғүрып,  салты нан  туган 
ойы н-сауы қтар 
кезінд е  елец, 
әнгіме-жы рлар. 
ғана  айтылып  қойған  ж окі  О йын-сауық  үстінде,  ж и н алған   жүрт- 
ты  күлдіру  үшіи,  ауыз  одсбистініц  будан  б ас к а  д а  үсак  түрлері 
айты лган^С оны ц  бірі  — ж а ц ы л т п а и г /
Ж аңы лтпаш   айтқанд а  екі 
Еіәрсе 
ескерілетіп  секілді.  Бірін- 
шіден,  ж и п а л ға к   ж уртты  күлдіру;  екіншісі  —  әрбір  сөзді  тез,

ш ебгр  айтуға,  тіл  ұстартуға  үнрету.  Ж аңы лтпаш тьщ   сөздері 
ж аны лды раты ндай  киыңД  кәбінесе,  ү ян   ж ән е  қ а т а ң   дауыссыз 
ды бы стардан  :құралады.  Егері  ж аңы лтпаш   айтушы  адам   киыи- 
нан  қ ұралған   қырлы  сөздерді  орам ы на  келтіре  ал м аса,  аздап 
таныл  кстсе  —  онда  күлкі  б оларлы қ,  тіпті  ұ ят қ а  соғарлы қ  жағ- 
дай ға  әкеледі. Сондыктаіг  ол  әрбір  сөзді  ж ы л д ам д ата  такпактау- 
мен  қ атар ,  накыш ына  келтіре,  м үлт  ж іберм ей,  оралымын  тяба 
аптуға  тиіс.  Ж ацы лтпаш ты ң  сөздері  қ а р а   сөз  түрінде,  кейде 
өлең  секілді  үйқасы п  келеді.  М ы салы:
/T ta p a   бүркіт том ағасы н  түсірді,
Оны  мен т о м а ға л а м а й   кім  том ағалай д ы ,
Оны  мен  то м ағал ам ай   кім  том ағалай д ы .
Немесе:
Ар  ж ақ тағы   Қ үдияр  күдам   еді,
Ол  мені  қ ү д ал ам ад ы ,
Мен  оны  қ ү д а л а м а д ы м ,—
деп.  соиғы  екі  ж олы  к ай тал ан ы п   айты лад ы .
Ерте  кезде  ойы н-сауы қтарда  ж ан ы л тп аш   айтқы зу  казақты ц 
салты   болган.  Ж ац ы лтп аш   ж и н ал ған   ж ұртты   күлдіру,  тіл  ұстар- 
туды  көздеумен л а т а р ,  ол  өл-ец,  он  білм ейтін  ж а с т а р ғ а   берілетіч 
ж а за   есебінде  қ о л д ан ы л ғац ^  Қ а за қ т ы ц   сал ты   бойынш а,  ойьш- 
сауы ққа  келген  ж астар д ы ң   бәрі  д е  ән  салы п ,  өлец  айтуға  тиіс. 
Ал  ондай  өнері  ж о к тар ға  ойынды  баақаруш ы   ад ам   «жаңылтпаш  
айтх-  дел  ү н ғарған ,  ж аң ы лтп аш ты ң   сөзін  өзі  ж ай л ап   айтып  бер* 
ген,  Сонан  кейін  опы  ш ап ш ан д ата  қ ай тал ап   айтуды   ж акағы  
өлең  білмейтін  ад а м и ац   тал ап   еткен.  Е гер  ол  ад а м   жацылтпаш - 
тын  сөздерін  орам ы на  келтіріп  ай та  ал м аса,  бүлдірсе,  ж үрт  оған 
күлетін  болған.  Сондььқтан  м үндай  күлкі  етерлік  ж ағдайға 
түспес  үш ін  ж астар  
ә іі
, 
өлең  үйренуге,  олард ы   білуге  тырысқап. 
Өтірік влеидер. 
ертедегі  салты   бойы нш а,  ойын-сауьіқ
кездерінде  айты латы н  өлециІн  бір  түрі  —  өтірік 
в л е ң у 'Б ү л   алуан д ас  өлендер  күлкілі,  -кызык  сю жеттерге  і^үрьь 
лады .
/ЗТтірік  өлеңдерді  айту  онай  болғаиы меп,  ш ы ғаруы   оңай  емес, 
Ол  ақы ннан  аіқындық  өнерді  т а л а п   етумен  қ а т а р ,  фантазияньш  
мол  болуын  қаж ет  етеді.  ӨйткенІ  өтірік  өлең,  оның  сю жеті  киын- 
нан  ікүрастырылуды,  түйм едей  нәрсені  түйедей  етіп,  болмасл, 
керісіиш е,  түйедей  нәрсені  түймедей  етіп  көрсетуді  тілейді]  Бүл 
өлецдерде  суреттелетін  нәрселердін.  бәрі  а д а м н ы қ   көз  алдында- 
ғы  заттар д ан ,  нахты лы   ш ы нды қтан,  ж а л л ы ға   түсінікті  көрініс- 
тердеи  алы иады .  Б ір а к   оларды ң   ісі,  кары м -каты н асы ,  ат к а р і- 
тьш  қы зметі  шьшдьъққа  келмейтін,  ад ам   сепбейтін  ж ағд ай да 
суреттелуі  кер ек ^  Сонда  ға н а  ол  өтірік  өлен дік  дәрежесінс'  же- 
тед і.  Ө тірІк  өлеңдер  әр қ аш ан   д а   күлкілі,  қы зы қты   у аки ғағз 
күры лады .
Ө тІрік  өлендер  айтайы н  деген  ойын,  суреттейін  дегсн  көріиіс- 
тер ін   ты ңдауш ы ға  әсірелеу,  бейнелеу,  ш ендестіру  аркьллы  жет^

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: