Мемлекеттік тілді үйрету: әдіс, тәжірибе, инновация

52
мағыналық жағын да көрсете алатын арнайы анықтағыш құрал 
бола алады. 
Ал енді негізгі мәселе – осы құрылымды тіл үйренушіге мең-
герту. Бұл құрылымды меңгерту үшін біз арнайы алгоритм құру-
ды ұсынамыз. Сөйлемнің әрбір жаңа элементі сөйлемнің жалпы 
құрылымы негізінде алгоритмдеу әдісі бойынша меңгеріледі. 
Сөйлемнің құрылымы бір ғана сөзден тұратын субстантивті сөй-
лемдерден бастап әрі қарай адъективті, етістікті, адвербиалды 
түйіндерді түсіндіру арқылы жүзеге асады. 
Біздің ұсынысымызда әрбір жаңа сөз белгілі бір коммуника-
тивтік міндетті шешуге қабілетті синткасема, яғни мағыналы сөй-
лем ретінде меңгеріледі. Сондықтан меңгерілуге ұсынылатын ең 
алашқы (N) сөз (S) сөйлеммен тең дәрежеде. Мұндағы N – зат 
есімнен немесе жіктеу есімдігінен болған, бір сөзден тұратын 
субстантивті сөйлем. Мысалы: Мен. Сен. Кітаптар. ... Бұдан әрі 
бір сөзден тұратын субстантивті сөйлем (А) анықтауышпен күр-
деленіп, S = А1N немесе S = А2(О2)N модельді сөйлемдер құрай 
алады. Мұндағы (А) анықтауыш: сын есімнен, есептік және рет-
тік сан есімнен болған (А1) сапалық анықтауыш немесе ілік септік 
тұлғалы зат есім және жіктеу есімдігінен болған (А2(О2)) меншік-
ті анықтауыш. Мысалы: Жақсы студент. Әдемі қыз. Үлкен үй. 
Менің әкем. Алматының көшесі. 
Жай сөйлем құрылымын меңгеруге арналған негізгі алгоритм-
дік жүйе іштей қадамдарға бөлініп, әр қадам арнайы жаттығу-
лармен бекітіледі. Негізгі алгоритмдік жүйенің келесі қадамы екі 
негізді жай сөйлемдерді: баяндауышы есім сөзден болған, одан 
кейін баяндауышы етістіктен болған жай сөйлемдерді меңгеру-
мен ұласады. Баяндауышы есім сөзден болған жай сөйлемдер 
төмендегідей алгоритмдік жүйемен беріледі:
1) NV модельді жалаң сөйлем, сөйлемнің N – субъектісі сілтеу 
есімдігінен, V – предикаты зат есімнен болған сөйлемдер: Бұл – 
Сәуле. Анау қалам. Бұлар студенттер.;
2) сөйлемнің N – субъектісі сілтеу есімдігінен, зат есімнен, V – 
предикаты сын есім + зат есімнен немесе тәуелдеулі зат есімнен 
болған сөйлемдер: Бұл жақсы студент. Аналар менің достарым.;

53
3) сөйлемнің N – субъектісі жіктеу есімдігі, тәуелдеулі зат 
есімнен, ілік септігі + зат есімнен, V – предикаты зат есім, сын 
есімнен болған сөйлемдер: Мен студентпін. Сіздің әкеңіз дәрігер 
ме? Менің ағам жақсы жігіт. т.с.с.; 
4) сөйлемнің N – субъектісі жіктеу есімдіктері немесе адам 
аттары мен тәуелдеулі туыс атаулары, V – предикаты шығыс 
септігіндегі ел, жер, қала атауларын білдіретін жалқы есімдер-
ден болған сөйлемдер: Мен Жаркенттенмін. Сіздің досыңыз қай 
жерден? Ғалым Қарағандыдан.; 
5) сөйлемнің N – субъектісі жіктеу есімдіктері немесе адам 
аттары мен тәуелдеулі туыс атаулары, V – предикаты бесінші 
объек ті жалғауын қабылдаған сан есімдер, есімдік немесе зат 
есімдерден болған сөйлемдер меңгеріледі: Мен жиырмадамын. 
Сіз нешедесіз? Менің үлкен ағам ауылда.;
6) келесі қадамда баяндауышы етістіктерден болған жай сөй-
лемдермен жұмыс істелінеді. Етістік негізді сөйлемдер етістік-
тің шақ формаларын меңгеруден басталады да, оның сөйлемнің 
Adv. пысықтауыш мүшесімен қабыса байланысу ерекшелігі 
түсіндіріліп, моделі беріледі. Етістік негізді жай сөйлемді мең-
геру үдерісіндегі ең маңызды мәселе етістіктің объектілерді 
меңгеру алгоритмі болып табылады. Сөйлемнің объектілерінің 
берілу тәртібі: О5 – алгоритмі; О4 – алгоритмі; О3 – алгоритмі;
О6 – алгоритмі; О7 – алгоритмі. Әр объектіні ұсыну барысында 
оның анықтауыш мүшесімен (объектінің анықтауыш мүшесі мен 
субъек тінің анықтауыш мүшесі ұқсас екені ескеріледі) бірге жай 
сөйлемнің толық модельдері қоса беріліп отырады. 

жүктеу/скачать 1,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: