Министерство образования и науки республики казахстан

 

175 

үйрену» деп түсіндірсе, символдық интеракционизм мектебінің өкілдері «әлеуметтік қарым-

қатынас 

нәтижесі» 

деп 

есептейді. 

Гуманистік 

психология 

ағымының 

мүшелері  

«әлеуметтендіру»  терминінің  мазмұнын  «Мен»  ұғымының  баламасы  ретіндегі  пайымдап, 

дайындалған  болашаққа  қатысты  көзқарастың  өзіндік  маңызды  мәселелері  құрайды  деп 

біледі. 

Батыс  Еуропа  оқымыстыларынан  өзгеше  орыс  ғалымдары    «әлеуметтендіру» 

терминінің  мазмұнын    әлеуметтік  тәжірибені  меңгерту  арқылы  жеке  тұлғаның  өмірлік 

позициясын  қалыптастыру  мәселелері  құрайтындығына  баса  назар  аударады.  Мысалы, 

Мәскеу  қаласында  1988  жылы  жарық  көрген  «Қысқаша  социологиялық  сөздікте» 

«әлеуметтендіру»  ұғымына  төмендегідей  анықтама  берілген:  «Әлеуметтендіру  дегеніміз 

жеке тұлғаның қалыптасуы, оның белгілі бір қоғамда, әлеуметтік ортада, топта қабалданған 

мінез-құлық үлгілерін, құндылықтарды, нормаларды, нұсқауларды меңгеруі» [1; 318]. Ресей 

Федерациясында  1990  жылы  шыққан  «Психология»  атты  түсіндірме  сөздікте  де  жоғарыда 

аталған «Әлеуметтендіру» ұғымына бара бар анықтама берілген [2; 378]. 

Академик  И.С.Кон  «Бала  және  қоғам»  атты  еңбегінде  [3;  133]  «әлеуметтендіру» 

ұғымына  берілген  анықтамаға  Я.Шепаньскийдің  «Социологияның  қарапайым  ұғымдары» 

атты  еңбегіне    [7;  51]  сілтеме  жасаған.  Профессор  Г.М.Андреева  «Әлеуметтік  психология» 

оқулығында  философиялық,  социологиялық,  педагогикалық,  психологиялық  ғылыми 

әдебиетте  әлеуметтендіру» ұғымы  туралы бір-біріне қарама-қайшы анықтамалардың беріліп 

жүргендігін  айта  келе,  олардың  «Әлеуметтендіру  дегеніміз  индивидтің  әлеуметтік  ортаға 

ендірілуі», «...оның әлеуметтік ықпалға бой ұсынуы», «... оны әлеуметтік қарым-қатынастар 

жүйесіне қосу», сияқты бірнешеуін мысалға келтірген [4; 332]. 

Қысқа қайырылған мұндай анықтамалардың «әлеуметтендіру» ұғымының мәнін толық 

ашып  көрсете  алмайтындығын  тілге  тиек  ете  отырып,  Г.М.Андреева:  «Әлеуметтендіру 

дегеніміз  екі  жақты  үдеріс,  ол  өзінің  мазмұнына  бір  жағынан  индивидтің  белгілі  бір 

әлеуметтік ортаға еніп, онда жинақталған әлеуметтік тәжірибені меңгеруін, екінші жағынан 

индивид  өзінің  белсенді  іс-әрекетінің  ықпалымен  әлеуметтік  қарым-қатынастар  жүйесінің 

ұдайы  толықтырылып  отырылуын  қамтамасыз  ете  алуы,  әлеуметтік  ортаға  белсенді  түрде 

қосылуы,  –  деп  түсіндіре  келе,  –  гер  әлеуметтендіру  үдерісінің  бірінші  жағы  -  әлеуметтік 

тәжірибені  меңгерту  –  бұл  ортаның  адамға  тигізетін  ықпалын  сипаттаса,  онда  оның  екінші 

жағы  әлеуметтенген  адамның  саналы  іс-әрекетімен  өзін  қоршаған  ортаны  өзгертуге 

бағытталған  белсенділігін  танытады.  Адам  тек  әлеуметтік  тәжірибені  меңгеріп  қана 

қоймайды, оны өзінің саналы өмірінде жаңа мазмұнмен толықтырады, қажетіне жаратады», – 

деп пайымдайды [4; 334].   

«Әлеуметтендіру»  терминінің  мән-мағынасына  терең  бойламай  қарағанда  «тәрбие» 

ұғымына  бара  бар  сияқты  болып  көрінеді.  Алайда  «әлеуметтендіру»  ұғымы  мен  «тәрбие» 

ұғымының  арасында  айтарлықтай  айырмашылық  бар.  «Тәрбие»  ұғымы  қоғамның  өз 

мүшелеріне  саналы  түрде  арнайы  жоспарланған  мақсатты  тәрбие  беруін  білдірсе, 

«леуметтендіру»  термині  мемлекеттік  тәрбие  жүйесіне  тән  белгілерден  де  басқа  қоршаған 

нақты  әлеуметтік  ортаның  ықпалымен  өмірдің  өзінен  туындайтын  әрі  күнделікті  тұрмыста 

жиі  кездесіп  отыратын  тәрбиелік  мүмкіндіктерді  де  қамтиды.  Мәселен,  жас  өспірімнің 

әлеуметтік тұрғыдан қалыптасына құрбы-құрдастарының тигізетін ықпалын немесе өмірден, 

үлкендермен  арадағы  қарым-қатынастан,  көрген-білгендерінен  түйгендерін  ой  елегінен 

өткізіп,  эмоциялық-сезімдік  ішкі  толғаныстары,  салыстырмалы-танымдық  пайымдаулары 

мен  ой-тұжырымдарының  тәрбиелік  мәнін  алып  қарауымызға  болады.  Бұл  факторлар 

өскелең ұрпақты тәрбиелеп, қоғамдық өмірге дайындауға бағытталған тәрбиелік шаралардың 

санатына  кірмегенмен, жекебастың  қалыптасуында  орасан  рөл  атқарады.  Сондықтан  болар, 

әлеуметтендіру мәселелерін зерттегенде  Батыс оқымыстыларының көпшілігі дүниеге келген 

ұрпақтың  белгілі  бір  ортаға,  топқа  бейімделіп,  сіңіп  кетуін  қарастырады.  Олардың 

түсіндіруінше  әлеуметтену  дегеніміз  адамның  белгілі  бір  ортаға,  топқа  бейімделіп,  сіңіп 

кетуі  [5;  385].  Адам  бойындағы  мұндай  қасиет  оның  бала  кезінен  пайда  болып,  өмір  бойы 

қалыптасады. 

 

176 

Тұлғаның әлеуметтенуіне  әлеуметтік орта мен тұлғаны әлеуметтендіретін  дәуір ықпал 

етеді.  Тұлғаны  әлеуметтендіру  үдерісі  –  бұл  тек  индивидтің  бойындағы  табиғи  қасиеттерді 

біртіндеп  анықтап,  қалыптастыру  ғана  емес,  сонымен  қатар  қоғамдық  орта,  әлеуметтік 

институттар,  қоғамдық  ұйымдар,  құқықтық  құрылымдар  ықпалының  нәтижесі.  Яғни, 

тұлғаны әлеуметтендіру дегеніміз – мәдениеттің, әлеуметтік ережелер мен құндылықтардың 

элементтерін игеруі арқылы,  әрі осылардың негізінде тұлғаның әлеуметтік  мәнді белгілері 

қалыптасып,    қоғам  мен  әлеуметтік  қауымдастықтардың  әр  түрлерімен  бірігетін  үдерісі        

[6;  59].  Тұлғаның  әлеуметтенуінде  тіл  маңызды  рөл  атқарады.  Өйткені  тіл  –  қоғамдық 

құбылыс. Тілдің мәнін анықтайтын ең басты қызметі – оның қатынас құралы болуы. Тіл адам 

баласы қоғамында қатынас құралы, сөйлесіп, пікір алысудың құралы ретінде пайда болды.  

Тіл  қоғамға  қызмет  еткенде  адамдардың  қатынас,  пікір  алысу,  бір-бірімен  түсінісу  

құралы ретінде адамдардың ісі мен әрекетінің барлық саласында: өндіріс пен экономикалық 

қатынастар  саласында да, саясат пен мәдениет саласында да, қоғамдық өмір мен күнделікті 

тұрмыста да бірлесіп жұмыс істеуге мүмкіндік беретін құрал ретінде қызмет етеді. Демек, тіл 

адамның ісі мен әрекетінің барлық саласын қамтиды, осыған орай, оның қимыл өрісі өте кең 

және  әр  жақты  болады,  тілдің  ерекшелігі  оның  ең  басты  қызметі  –  қатынас  құралы 

болуынана келіп туады.  

Тілге  анықтама  беруде,  ең  алдымен,  оның  әлеуметтік  қызметі,  яғни  қоғамдағы 

адамдардың қатынас құралы болу қызметі негізге алынады.  

Тіл  –  тек  қана  қатынас  құралы  ғана  емес,  сондай-ақ  ойдың  жарыққа  шығуының  да 

құралы.  Адамның  ойы  тіл  арқылы  белгілі  болады.  Ой  тіл  арқылы  білініп,  сол  арқылы 

ұғынылады.  Адам  өз ойын  басқаларға  тіл  арқылы  айтып  не  жазып  жеткізеді.  Тыңдаушы  да 

сөйлеушінің  ойын  тіл  арқылы  түсінеді.  Ойдың  жарыққа  шығып,  іске  асуы  үшін  тіл  қажет. 

«Тіл  дегеніміз  –  ойдың  тікелей  шындығы»,  -  дейді  К.Маркс.  Ой  шындығы  тіл  арқылы 

көрінеді.  Демек,  тіл  –  ойлаудың  қаруы,  ойды  білдіру  құралы.  Адамның  ойы  тіл  арқылы, 

тілдегі сөздер мен олардың тіркесі арқылы айтылады да, материалдық формаға енеді. 

Ойлау  мен  тілдің  диалектикалық  байланысы  тілдің  танып  білуде  атқаратын  рөлін  де 

айқындап  белгілейді.  Тіл  біздің  ойымызды  жасап  қалыптастырып  қана  қоймайды,  сонымен 

бірге  тіл  адамдар  жұмыстарының  табыстарын  баянды  етуге,  адамдардың    сан  ғасыр 

бойындағы мол тәжірибесін сақтауға, оларды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуге мүмкіндік береді.  

Бізді  қоршаған  дүниедегі  заттар  мен  құбылыстар,  олардың  әртүрлі  белгілері,  бір-

бірімен  қарым-қатынасы  адам  санасында  ойлаудың  түрлі  формалары:  ұғым  мен  пайымдау 

түрінде  айтылады.  Осылар  арқылы  баянды  етіледі.  Адам  санасында  шындық  өмірдің 

бейнеленуі  тілсіз  іске  асуы  мүмкін  емес.    Тіл  біздің  ойымызды  білдіре  және  баянды  ете 

отырып,  бізді  қоршаған  шындық  өмір  жайындағы  білімімізді  сақтаушы  болып  есептеледі. 

Тіл  объективті  дүниедегі  заттар  мен  құбылыстар,  олардың  сапа,  белгілері  және  бір-бірімен 

қарым-қатынасы туралы қандай бір ойды болса да айтып жеткізуге икемді болады.   

Тіл мен ойлау бір-бірімен тығыз байланысты болады дегенде, тілдегі категориялар мен 

ойлау  категорияларының  өзара  байланысы  ескеріледі.  Мысалы,  тілдегі  сөз  логикалық 

категория    -  ұғыммен  тығыз  байланысты  болса,  сөйлем  пайымдаумен  (суждение)  тығыз 

байланыста болады.  

Адам  тіл  арқылы  ойлайды,  тіл  шындық  өмірдегі  заттар  мен  құбылыстардың, олардың 

сан  алуан  белгілері  мен  арақатынасының  адам  санасындағы  бейнелері  болып  саналатын 

ойлау формаларын белгілейтін материалдық құрал ретінде қызмет атқарады. Мәселен, ұғым 

адам  санасында  дыбыстардың  белгілі  бір  комплексі  –  сөз  арқылы  жатталып  қалады. 

Дыбыстардан  құралған  сөз  белгілі  бір  затне  құбылыс  ұғымының  адам  санасындағы 

материалдық  формасы  болып  саналады.  Сөз  тілдік  әрбір  единица  тәрізді  мазмұн  мен 

форманың  бірлігінен  тұрады.  Сөздің  мазмұнын  оның  ұғымы,  оның  мағынасы  жасайды  да, 

сөздің  формасын  оның  дыбыстық  құрамы  жасайды.  Ұғымның  сөзбен  айтылуықаншалықты 

міндетті  болса,  сөздің  дыбыстардың  тіркемесімен  (жеке  дыбыстан  тұратын  сөзден 

басқалары)  айтылуы  да  соншалықты  міндетті.  Тіл  дыбыстары  –  тілдің  материалдық 

единцасы.  Материалдық  единцалардан  (дыбыстардан)  құралған  сөздерді  бір-бірімен 

 

177 

тіркестіріп қолдану арқылы ғана ойлауға, пікір алысуға болады. Осы тұрғыдан алғанда, тіл – 

ойды  айтып  жеткізудің  материалдық  құралы,  тәсілі.  Дыбыс  материалдық  единца,  сөздің 

құрастырушы  бөлшегі    бола  тұрып,  тілдік  форма  болып  саналады.  Сөз  де,  сөз  тіркесі  де, 

сөйлем  де  осындай  тілдік  формалдар  болып  табылады.  Сөздің  формасы  оның  дыбыстық 

құрамынан, мазмұны осы дыбыстық тіркестің мағынасынан көрінеді. Осы тұрғыдан алғанда, 

тіл мен ойлаудың бірлігі форма мен мазмұнының бірлігі болып табылады. Тілдік форма мен 

мазмұнның  арасында  табиғи  байланыс  болмайды,  тарихи  байланыс,  қалыптасқан  шартты 

байланыс болады. Тілдегі әрбір единцалар – сөз, сөз тіркесі, сөйлем қандай да болсын белгілі 

бір мағынаны, ұғымды, ойды білдіреді. Ұғым мен ой тілдік  единцалардың мазмұны болып 

саналады.   

Тілдің тағы бір қызметі – оның экспрессивті қызметі. Тілдің экспрессивті қызметі деп 

адамның субъективті қатынасын, сезімі мен эмоциясын білдіру қызметі аталады.  

М. Горький: «Сөз – барлық фактілердің, барлық ойдың киімі», - дейді. Тіл шындығында 

да  - халықтың тарихы, халықтың күллі өмірінің шежіресі, одан сол тілді жасаушы халықтың 

арманы мен үмітін, қайғысы мен қуанышын білуімізге болады. К.Д.Ушинский: «Тілде бүкіл 

халықтың,  оның  бүкіл  елінің  рухы  көрінеді,  онда  халықтық  рух  шығармашылық  қуатымен 

ойға, суретке айналады, Отан аспанының даусы, оның ауасы, физикалық құбылыстар, оның 

климаты,  оның  даласы,  таулары  мен  жазықтары,  оның  орманы  мен  өзендері,  оның 

дауылдары мен найзағайлары көрінеді... Халық тілінің айқын да тұнық тереңінде туған елдің 

жалғыз  табиғаты  ғана  емес,  сонымен  бірге  халықтың  рухани  өмірінің  бүкіл  тарихы 

сәулеленіп көрінеді», - деген еді.  

Сөз  сөйлеушінің  ойын,  сезімін  білдіріп  қана  қоймайды,  оның  мінезін  де  аңғартады, 

яғни сөз сөйлеушінің мінездемесі де болып табылады. Сөйлеушінің тәрбиелік деңгейі оның 

сөйлеген сөзінен де байқалады.  

Халқымызда  «Өнер  алды  –  қызыл  тіл»,  «Тіл  тас  жарады,  тас  жармаса,  бас  жарады», 

«Сөз жүйесін тапса, мал иесін табады»  деген мақалдар бар. Бұл – халқымыздың тіл қадірін 

танып әрі өте ардақтағанын көрсетеді. Халық қашанда сөздің адамдар арасындағы атқаратын 

қызметіне,  сөйлеудің  парқына,  қай  жерде  қалай  сөйлеу  керектігіне  айырықша  мән  берген. 

«Сөз  сүйектен  өтеді,  таяқ  еттен  өтеді»,  «Жанды  жаралайтын  да  –  сөз,  емдейтін  де  –  сөз», 

«Жақсы  сөз  –  жан  азығы»,  «Жақсы  лебіз  –  жарым  ырыс»,  «Оқ  жарасы  бітер,  сөз  жарасы 

бітпес»,  «Тау  мен  тасты  жел  бұзар,  адамзатты  сөз  бұзар»  деген  тәрізді  мақалдар  сөздің  зор 

күш екендігін, сөйлей білудің маңызын танытады. 

Сөйлеудің  қасиеті  әдептілігі  мен  әдемілігіне  қоса,  оның  шындыққа  сай  келуіне  де 

байланысты.  Жалған  айту,  өтірік  сөйлеу    -  кісілікке  жат  әдеттер.  Халық  «Өтірік  сөз  өрге 

баспайды»,  «Өтірікшінің  шын  сөзі  де  зая  кетеді»,  «Өтіріктің  құйрығы  бір-ақ  тұтам»  деп 

жалған сөйлеуден жирендіріп, шыншылдыққа үндейді.  

Сөйлеушінің  сөзінен  оның  адами  қасиеттерін,  білімін,  мәдениеттілігін  аңғаруымызға 

болады.  

 

 

ПАЙДАЛЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 

 

1. Краткий  словарь по социологии. М., 1988, 318-бет 

2. Психология. Словарь. М., 1990, 373-бет 

3. И.С.Кон Ребенок и общество. М., 1988, 133-бет 

4. Г.М.Андреева. Социальная психология. М., 1988, 332-бет 

5. Шибутани Т. Социальная психология. Перевод с английского. М.Изд-во «Прогресс», 

1969, 385-бет  

6. Нысанбаев Ә, Әбжанов Т. Қысқаша философия тарихы. Алматы: 1999. 59-бет 

7. Я. Шепаньский. Элементарные понятия социологии. М., 1969, 51-бет 

 

Резюме

 

 

178 

В статье говорится о роли языка социализации личности. 

 

Summary 

This  article deals with the role of  the language in the socialization of a person.  

 

 

 

 

КӨРКЕМ МӘТІН ЖӘНЕ СТИЛЬ

 

                                                             

Тілешова Қ.

 Е. 

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті,  

Астана қ., Қазақстан kara_370@mail.ru 

 

Мәтінді  зерттеуде  басты  назарда  болатын  тілдік  құбылыстардың  маңызды  арнасы, 

негізгі саласы – стильмен байланысты. Себебі, қандай да болсын мәтін белгілі бір дәрежеде 

ортақ  стильдің  нәтижесі  деуге  болады.  Мәтінді  тілдік  компоненттердің  өзара  ұйымдасқан, 

селбескен, байланысқан құрылымы десек, онда, әрине, әрбір мәтін өзінше, айрықша стильдік 

тұтастықты байқатады. Осы тұрғыдан келгенде тіл білімінде болсын, әдебиеттануда болсын, 

өнертануда болсын мәтінді зерттеу дегеніміз,  - оның стилін тануға да бастамақ. Сондықтан 

да  мәтінді  тану,  сол  мәтіннің  стилін  зерделеумен  бірге  жүруі  тиіс  деп  ойлаймыз.  Әсіресе, 

мұндай тұжырым, біздің ойымызша, көркем мәтінге қатысты аңғарылады. Сондықтан белгілі 

бір  қаламгер  шығармасы  мәтініндегі  тілдік  құбылыстарды  қарастырудың  негізгі  бір  саласы 

оның  стильдік  ерекшеліктерін  тану  мәселесімен  байланысты  болып  келетіні  мәлім. 

Біріншіден,  белгілі  бір  шығарманың  немесе  жалпы  жазушы  шығармаларының  стильдік 

арналарын  көресту  сол  автордың  тілдік  компоненттерді  қолдану  мүмкіндіктерін  саралауға 

жол  ашса,  екіншіден,  стильді  қарастыру  тілдік  тұрғыдан  алғанда  кешенді  зерттеу  болып 

табылады.  Өйткені  стиль  категориясы  тіл  білімінің  барлық  саласымен  байланысты.  Мұнда 

фонетика  да,  лексикология  мен  фразеология  да,  морфология  мен  синтаксис  те  қамтылады. 

Мәтінді  осылайша  кешенді  түрде  талдаудың  үлгілі  бағыты  қазіргі  кезде  шетелдік  тіл 

білімінде де, әдебиеттануында да, өнертануында да айрықша байқалып жүр. Соның негізінде 

мәтіндегі  тілдік,  көркемдік  құбылыстарға  байланысты  көптеген  зерттеу  бағыттары 

қалыптасуда,  өзіндік  терминологиялық  жүйе  жасалуда.  Бұл  өз  кезегінде  мәтінтанудың 

ғылыми әдістерін, әдіснамасын қалыптастырары  хақ.  

Қазақ тіл білімінде бұл мәселе кешенді түрде қолға алынды деп айтуға ертерек сияқты. 

Сондықтан стилистикалық зерттеулер жүргізу барысында туындайтын ең бірінші қиындық – 

ғылымда стиль туралы ортақ түсініктің, ғылыми ортада қабылданған маңызды ортақ ғылыми 

тұжырымдардың қалыптаса қоймауында. Әсіресе, қазақ тіл білімінде жалпы функционалды 

стильдерге  жекелеген  ақын-жазушылар  шығармаларының  стиліне  байланысты  еңбектер 

болғанымен  де,  стильге  қатысты  теориялық  еңбектердің    аздығы  сезіледі,  содан  барып 

терминологиялық жүйе, ұғым-түсініктердің аражігі кейбір тұстарда бұлыңғыр күйінде қалып 

отырғаны да белгілі. Біздің ойымызша, мұндай жағдай көркем мәтін стилистикасын, жалпы 

стильге қатысты арнайы жазылған еңбектердің аздығынан болуда.   

Бізде  стилистика  мәселесіне  арнайы  ғылыми  назар  аудару  жиырмасыншы  ғасырдың 

алпысыншы-жетпісінші 

жылдарынан 

басталатыны 

белгілі. 

Қазақ 

тіл 

біліміндегі 

стилистикалық  зерттеулер,  олардың  ішінде  мейлінше  орныққан  теориялық  ой-пікірлер 

функционалды  стилистика  саласымен  тығыз  байланысты.  Бұл  ретте  М.Балақаевтың  «Қазақ 

әдеби  тілі  және  оның  нормалары»,  І.Кеңесбаев  пен  Ғ.Мұсабаевтың  «Қазіргі  қазақ  тілі. 

Лексика,  фонетика»,  К.Ахановтың  «Тіл  білімінің  негіздері»,  Р.Сыздықованың  «Қазақ  әдеби 

тілінің тарихы», Ә.Хасеновтың «Тіл білімі» және авторлар ұжымы дайындаған «Қазақ тілінің 

стилистикасы»  атты  еңбектерді  атап  өту  қажет.  Ал,  жеке  авторлардың  стилі  немесе  белгілі 

бір  шығарма  стилі  жөніндегі  ғылыми  еңбектер  қатарында  бірнеше  зерттеулерді  атауға 

 

179 

болады.  Р.Сыздықованың  «Абай  шығармаларының  тілі»,  «Абайдың  сөз  өрнегі»  атты 

монографиялық  зерттеулерінде  ғалым  ақын  шығармаларындағы  стильдік  ерекшеліктерді 

талдауды басты міндетіне алғанымен де, Абайдың сөз талдау, сөйлем құрау, мәтін түзу т.б. 

мәселелеріне  барып,  стилистикасымен  тікелей  ұштасып  жатқан  зерттеулер  жүргізген. 

Әсіресе,  грамматикалық  стилистика  саласында  белгілі  ғалым  Қ.Өмірәлиевтің  екі  еңбегін 

атаған  орынды.  Ғалымның  «ХҮ-ХІХ  ғасырлардағы  қазақ  поэзиясының  тілі»  және  «Қазақ 

поэзиясының жанры мен стилі» атты ауқымды зерттеулері қазақ стилистикасы саласындағы 

құнды  ғылыми  еңбектердің  қатарынан  орын  алады.  Ал  әдебиеттану  ғылымына  келсек, 

Қ.Жұмалиевтің  «Стиль  –  өнер  ерекшелігі»  еңбегін  және  «Стиль  сыры»  атты  ұжымдық 

жинақты атауға әбден боларлық.  

Мәтін  стилистикасы  сан  қырлылығымен  ерекшеленеді  десек,  соған  орай,  тіл  білімі 

және поэтика саласындағы зерттеулерде стиль мәселесі қашанда пікір алуандығын тудырып 

келе  жатқандығы  мәлім.  Ғылыми  пікірлердің  осындай  алуандығы  орыс  ғылымында  да 

кеңінен  аңғарылатынын  байқадық.  Тілтанушы  ғалымдар,  әдебиеттанушылар,  тіпті 

философия  өкілдері  де  бұл  мәселеде  әр  түрлі  пікірлердің  өрістеуіне  себепші  болып,  тіпті 

кейді бір-біріне қарама-қарсы пікірлер айтылып қалып жүр. Тіл білімінде де, әдебиеттануда 

да дәл стиль мәселесі сияқты екіұдайлық тудырып келе жатқан категорияны табу қиын десе 

де болғандай.  

Тілдік  құбылыс  ретінде  стильді  тіл  білімінің  де,  әдебиеттанудың  да  объектісі  етудің 

негізі  жоқ  емес.  Себебі,  біріншіден,  стилистикалық  талдау  нысанасы  болып  табылатын  сөз, 

сөз  тіркесі,  сөйлем,  мәтін  тілдік  компоненттер  болумен  қатар,  көркем  шығарманың  да 

пішіндік  көрсеткіштері.  Осындай  ортақтастық  табиғаты,  сөз  жоқ,  ортақ  зерттеу  объектісін 

қалыптастырады.  Екіншіден,  филологиялық  ғылымның  екі  саласының  бір  мәселе 

төңірегіндегі  қарастыру  аймақтары  анық  сараланбаған.,  ал  ондай  саралану  болған  күннің 

өзінде  көптеген  зерттеушілер  осы  аралық  межені  ұстана  бермейді.  Үшіншіден,  тілдік 

зерттеулердің  де,  әдеби-теориялық  зерттеулердің  де  стильге  келгенде  мақсаттары  айқын 

емес. Төртіншіден, стилистикалық терминдерді қолдануда бірізділік сақтала бермейді. Стиль 

–  тілге  де,  әдебиетке  де  тән  құбылыс  болған  себепті  жалпыфилологиялық  ұғым.  Міне, 

осындай жалпылық табиғаты оны әр ғылымға тән нақтылауды қажет етеді. Тіл сөз өнерінің 

басты және бірден-бір материалы бола тұрғанымен, сол тілдің грамматикалық, семантикалық 

заңдылықтарына  бағынады.  Қандай  да  болмасын  семантикалық  өзгерістерді  мәтіннің 

контексі  айқындайды.  Табиғи  тілдік  қолданыстарда  ол  контексті  логикалық  мағына 

айқындаса, көркем шығарма контексінің мағынасын ұғыммен бірге образ айқындайды. Міне, 

шығарма тілінің осындай образ, образды жүйе құруының ортақ заңдылықтарын, белгілі  бір 

стильдік  ерекшеліктер  жасауын  әдебиеттану  ғылымы  қарастырады.  Көркем  әдебиет  тілі 

образы көркем тіл екеніне стильді зерттеу барысында айрықша көңіл бөлген жөн. Сонымен 

бірге  әдеби  стильді  сөз  еткенде  және  бір  маңызды  жайтқа  көңіл  бөлген  абзал.  Ол  әрбір 

жазушыға  тән  әдеби  стиль  ауқымында  автордың  өмірге,  дүниеге  көзқарасының  көрінуі. 

Мұндай авторлық көзқарас  шығарманың тілдік жүйесінен орын алып жатады. Сол себепті де 

стильде тек тілдік жүйе ғана емес, идеялық мазмұн да көрініс тауып жатады. Осыдан келіп 

әдеби стильдің лингвистикалық стильден ажырайтын тағы бір ерекшелігі туындайды. Яғни, 

әдеби стильді бір ғана тілдік қабатпен шектеуге болмайды. Әдеби стильдің көрсеткіші таңба, 

сөз,  сөз  тіркесі,  сөйлем,  жалпы  көркем  мәтін  бола  тұрғанымен,  олар  жаңа  эстетикалық 

типтегі,  белгілі  бір  идеялық  мағынаның  көрсеткіштері.  Жалпы  әдеби  тілге  байланысты 

ілгеріде  айтқандарымызды  жинақтасақ,  ондай  әдеби  стильді  танудың  бірнеше  қабатын 

көрсетуге  болады.  Орыс  филологы  М.Поляков  ондай  қабаттардың  үшей  екендігін  көрсетеді:             

1) көркем мағына немесе ішкі форма; 2) образдар жүйесі; 3) поэтикалық тіл (сыртқы форма) 

/1,  123/.  Сонымен  әдебиеттегі  стиль  мәселесі  шығарманың  мазмұнымен,  жанрлық-

құрылымдық  және  поэтикалық  тілімен  байланысты  бола  отырып,  идеялық-эстетикалық 

жүйеден  шығатынын  білдік.  Лингвистикалық  тұрғыдағы  стиль  мәселесі  де  осындай 

саралауды, өзіндік компоненттерін ажыратуды талап етеді. Сонымен бірге стиль мәселесінде 

әдебиеттану  мен  тіл  білімі  арасында  мүлде  қабыспайтын  алшақтық  жоқ.  Лингвистикалық 

 

180 

стилистикасыз  әдеби  стильде  бірқатар  мәселелер  шешусіз  қалар  еді.  Лингвистикалық 

стилистика қандай да болмасын жазушы стилін айқындауда базалық рөлге ие болады.  

Көркем  шығарма  стилі  тек  оның  лексикалық,  морфологиялық,  синтаксистік 

қолданыстары  мен  құрылымында  ғана  көрінбейді.  Шығарманың  немесе  белгілі  бір  автор 

шығармашылығының  стильдік  жүйесін  құруда  және  бір  негізгі,  қарастырылуға  тиіс  мәселе 

бар.  Ол  –  әдеби  шығарманың  көркемдік-стильдік  қабаттарынан  кең  орындалатын  автор 

образы.  Жоғарыда  айтылған  шығарманы  лексикалық,  грамматикалық,  тілдік  бірліктері 

өзінен-өзі  жүйелі  айтыла  қоймайды.  Сол  себепті  оларды  бір  арнаға  тоғыстырушы,  ортақ 

стилистикалық  жүйеге  келтіруші  категорияның  болуы  заңды.  Міне,  осындай  жинақтаушы, 

реттеуші  факторды  академик  В.В.Виноградов  «автор  образы»  деп  таниды.  Оның  бірқатар 

зерттеулерінде  көрінген  мұндай  концепция  стилистика  мәселелерімен  шұғылданып  жүрген 

ғалымдар  тарапынан  күні  бүгінге  дейін  қолдау  тауып  отыр.  Бұл туралы,  мәселен,  академик 

Д.С.Лихачев: «Орыс әдебиеті автор образының тұтас күйіндегі тарихи-әдеби концепциясын 

жасау қарсаңында болды. Бізге қалдырған В.В.Виноградовтың ойлары мен бақылауларының 

өзі төтенше үлкен маңызға ие» - деп жазған еді. /2, 224/. 

Қазақ  тіл  білімінде  автор  образының  стилистикасы  туралы  Б.Шалабай  еңбектерінде 

дәйекті 

ғылыми 

тұжырымдар 

бар. 

Ғалымның 

Б.Майлиннің, 

Ж.Аймауытовтың, 

Ғ.Мүсіреповтың прозалық шығармаларындағы автор бейненсінің тілдік көріністерін ғылыми 

талдауға  түсіруі  қазақ  тіл  біліміндегі  соңғы  жылдардағы  тың  ғылыми  ізденістер  болып 

табылады.  Б.Күлеев  лирикасында  стильді  қалыптастырушы  автор образының орны  ерекше. 

Оның  өлеңдеріндегі  субъективті  көңіл-күй,  таным,  суреттеп  отырған  объектісіне  бейтарап 

қарамау – бұл шығармалардың тілдік-стильдік қабаттарына шешуші түрде әсер еткен. Ақын 

лирикасында  автор-баяндаушы  ғана  емес,  сонымен  қатар  шығармада  көрінетін  негізгі 

бейнелердің  бірі.  Сол  себепті  осындай  ерекшеліктен  шығарма  тілінің  бірқатар  сапалық 

қырлары  қалыптасады.  Шығармадағы  құбылысты  немесе  оқиғалық  желіні  өз  атынан 

баяндау,  оларға  қатысып  отыру  автор  образының  белсенділігін  арттырады.  Бұл  туралы 

Б.Шалабай:  «Субъективті  «мен»  тұлғасындағы  баяншы  өзіне  екі  қызмет  жүктейді:  ол  әрі 

оқиғаға  қатысушы,  оқиғаның  кейіпкері,  әрі  баяншы  (оқиғаны  жеткізуші).  Осыған 

байланысты  ол  –  бейнелеуші  субъект  қана  емес,  әрі  бейнелейтін  объект.  Сондықтан  оның 

тілі бейнелеудің құралы ғана емес, бейнелеудің заты (предметі) да бола алады» - дейді /3, 31/. 

Автор бейнесінің осындай белсенді көрінуі және шығарманы бірінші жақтан баяндауы соған 

сәйкес лексикалық, морфологиялық, синтаксистікттілдік ерекшеліктерді қалыптастырады.  

Негізінен  алғанда,  шығармашылығының  басты  бөлігі  лирикалық  шығармалар  болып 

табылатын  ақынның  стилін  айқындауда  осы  жанрда  жазылған  шығармаларының  орны 

ерекше болды деуге болады. Зерттеушілер, оның ішінде көптеген әдебиеттанушы ғалымдар, 

сыншылар  поэзия  жанрында  кейбір  ақындардың  бейімі  эпикада,  кейбір  ақындардың  бейімі 

лирикада  мейлінше  жақсы  көрінетінін  айтады.  Мәселен,  орыс  әдебиетінде  Фет,  Тютчев, 

Есенин  есімдерін  атағанда,  есімізге,  ең  алдымен,  олардың  өлеңдері  түседі,  ал  Твардовский 

дегенде,  оның  белгілі  поэмалары ойымызға оралады.  Қазақ  әдебиетінде  де  осындай  жағдай 

байқалады.  Абай,  Қасым,  Мұқағали,  Жұмекен,  Тұманбай,  Қадыр  ақындарының  есімін 

атағанда, біздің ойымызға лирикалық ақындардың бейнесі келсе, І.Жансүгіров, Қ.Бекхожин, 

Ж.Молдағалиев,  М.Шаханов  дегенде,  олардың  поэмаларын ойға  аламыз.  Лирика  жанрында 

да, поэма жанрында да аса жемісті шығармашылық еңбек етіп, классикалық үлгіден өлеңдер 

мен  поэмалар  жазған  ақындар  да  баршылық.  Айталық,  Байрон,  Абай,  Пушкин,  Лермонтов, 

М.Жұмабаев, А.Блок т.б. 

Стильді зерттеуде жанрды көркем шығарманың басқа да категорияларымен бірге алып 

қарастырудың қажеттілігі жөнінде, басқа жа шығарма ерекшеліктерімен бірге стильді тануда 

оның  жанрына  мән  беру  туралы  стиль  мәселесіне  монография  арнаған  А.Н.Соколов  былай 

деп жазады: «Көркем шығарманың тілі форманың элементі (тілдік форма) ретінде стильге – 

тұтас  алғанда  көркемдік  форманы  айқындаушыға  бағынады.  Көркем  әдебиет  тілі  туралы 

жұмыстардан  стилистикалық  факторлардың  ауқымды  әрі  ір  түрлі  тізімін  кездестіреміз, 

солардың ішінде мыналар барынша жиі көрсетіледі: тақырып, идеялық мазмұн, персонаждар, 

 

181 

автодың  образы,  жанр,  бағыт...  Бұларды  көркем  әдебиеттің  өзге  де  категорияларын  белгілі 

бір дәрежеде шығарманың стилін айқындаушы факторлар ретінде қарауға болады» /4, 215/. 

Бір  қарағанда,  әдебиеттің  объектісі  есепті  әсер  қалдыратын  жанрды  лингвистикалық, 

стилистикалық  тұрғыдан  қарастырудың  жөні  жоқ  сияқты  болып  та  көрінуі  мүмкін.  Алайда 

жанр  мәселесі-стилистикада  арнайы  зерттелуге  тиісті  ең  негізгі  мәселелердің  бірі.  Бұл 

бағытта стилистикамен бірге әдеби тілді және оның тарихын зерттеушілердің пікірін көптеп 

келтіруге  болады.  Жанрдың  стилистикаға,  жалпы  көркем  шығарма  тіліне  қатысы  жөнінде 

А.А.Потебняның,  В.В.Виноградовтың,  Г.О.Винокурдың,  А.Н.Гвоздевтің  т.б.  ғылыми 

еңбектерінде  айтылады.  Сондай-ақ,  бұл  мәселе  қазақ  әдеби  тілін  зерттеушілер  С.Исаев, 

Қ.Өмірәлиев,  Р.Сыздықованың  оқулықтары  мен  монографияларында  да  дәлелденген.  Жанр 

және  әдеби  тіл  мен  стилистика  проблемасын  қарасытрған  зерттеушілердің  ғылыми 

тұжырымдарын  жинақтай  келгенде,  стилистика  мен  жанрдың  негізгі  екі  түрлі  байланысын 

аңғаруға  болады.  Біріншіден,  тілдің  функционалды  стильдерге  бөлуде  жанр  басты 

көрсеткіштердің  бірі  болатынына  көз  жеткізу  қиын  емес.  Мәселен,  біз  ғылыми  стиль, 

публицистикалық немесе ресми іс қағаздар стилі дегенде, олардың жанрлық ерекшеліктеріне 

сүйене  отырып  саралаймыз.  Сол  себепті  де  олардың  әрқайсысына  тән  өзіндік  жанрлық 

түрлері  бар.  Айталық,  моногрфия,  рецензия,  анықтама  т.с.с.  әрбір  функционалды  стиль 

өзінің  жанрлық  жүйесін  қалыптастырады.  Екіншіден,  өз объектімізге  қарата  айтсақ,  көркем 

шығарманың  жанрлық  құрылымын  оның  тілдік  қолданыстары  да,  автордың  сөз  жұмсау, 

таңдау, яғни стильдік сипаты да айқындайды. «Әдебиеттің басты өмір сүру формасы ретінде 

жанр  өзара  сабақтасып  жатқан  мынадай  төрт  деңгейден  тұрады:  1)жанрдың  материалды 

қамтуы (өмірлік және идеялық), 2) автор позициясы, 3) сөздік қатары, 4) баяндау формасы» - 

дейді орыс ғалымы М.Я.Поляков /1, 261/. 

Көріп  отырғанымыздай,  жанрды  қалыптастыратын  төрт  деңгейдің  екеуі  тілмен 

байланысты.  Оның  ішінде  «сөздік  қатар  да»,  баяндау  формасы  да  шығарма  стиліне  тікелей 

қатысты  екендіктері  дәлелдеуді  қажет  ете  қоймайды.  Мәселе  әдеби  әр  жанрға  тән  басты 

стильдік  ерекшеліктерді  айқындауда  болса  керек.  Тілдік  тұрғыдан  келгенде,  шығарма  екі 

типті:  поэзия  мен  проза  болатыны  белгілі.  Оның  ішінде,  поэзия  түрінде  жазылған 

шығармалардың өзіндік тілдік-стильдік ерекшеліктері болатыны – табиғи нәрсе. Сол себепті 

поэзиялық  шығармаларды  қарастырғанда,  олардың  жанрымен  бірге  ұйқас,  ырғақ,  шумақ, 

тармақ, буын, бунақ сияқты формалық компоненттері де ескерілуі тиіс.  

Стиль  тілдік  жүйенің  макробөлшегі  бола  отырып,  өз  кезеңінде  оның  өзі  макрожүйе 

қалыптастырады.  Және  ондай  макрожүйе  лингвистикалық  стилистикада  кем  дегенде  екі 

топты құрайды. Оның алғашқысына, біздің ойымызша, тілдің функционалды стильдері енеді. 

Айталық,  кеңсе,  іс  қағаздары  стилі,  публицистикалық  стиль, ғылыми  стиль,  ауызша  сөйлеу 

стилі,  көркем  әдебиет  стилі  деген  сияқты.  Оларды  жүйелеу,  топтау  арқылы  қазақ  тіл 

білімінде М.Балақаевтың, Р.Сыздықованың, С.Исаевтың т.б. белгілі ғалымдардың еңбектерін 

атауға  болады.  Бұл  функционалды  стильдерді  зерттеудегі  қиындықтардың  ең  бастысы  – 

жүйелеумен байланысты болғаны болмаса, олардың стильдік тармақтарын табу мен зерттеу 

ісіне  бүгін  ғылымның мүмкіндіктері  толық  жетеді.  Стильдік  зерттеу  жүргізудегі  кедергілер 

екінші түрдегі стилистикамен сабақтас. Оны В.В. Виноградов кезінде көркем әдебиет тілінің 

негізгі  пәні  ретінде  атаған.  Функционалды  стильдерді  жіктеу  мен  жүйелеуде  тілдің 

қолданылу  аясы  негізге  алынса,  көркем  әдебиет  стилистикасында  мұндай  жүйелеу  жоқ.  Ол 

тіл білімінің  қай саласына  болса да етене жақын, себебі: стиль ойды білдіру  құралдарының 

жүйесі  ретінде,  тіл  құрылымының  барлық  элементтерін  –  дыбыстарды  грамматикалық 

тұлғаларды  да,  сөз  қазынасын  да,  фразеологиялық  тіркестерді  де  және  осы  салалардың 

композициялық-синтаксистік жағынан түзілу тәсілдерін де қамтиды. Осы тұрғыдан келгенде, 

фонетикалық,  лексикалық  және  грамматикалық  стилистика  деп  бөлудің  жөні  бар. 

Лингвистикалық  стилистика  мен  әдеби-поэтикалық  стилистиканың  айырым  белгілерін 

айтқанда, олардың зерттеу объектілері мен зерттеу аумағын межелеп алған дұрыс. Сонымен 

жоғарыда  айтқанымыздай,  әдеби  стиль  ауқымына  шығарманың  тілдік,  көркемдік 

ерекшеліктерімен  бірге  жанрлық-композициялық  тақырыптық,  идеялық  мазмұны  да  енеді. 

 

182 

Лингвистикалық  стилистика  функционалды  стильдерді  топтастыру,  жүйелеу,  зерттеумен 

бірге,  ол  тілдік  құбылыстарды  тағы  да  бірнеше  бағытта  зерттейді.  Стилистика  саласында 

жемісті  еңбек  еткен  ғалымдардың  еңбектерін  тірек  ете  отырып  жүйелесек,  онда 

лингвистикалық  стилистиканың  зерттеу  бағыттары  ретінде  мыналарды  атар  едік:  1) 

стилистикалық  нормаларды  анықтау;  2)  тіл  стилистикасы  мен  сөз  стилистикасының 

арақатынасын айқындау; 3) стиль тудыратын тіл компоненттерін тарихи тұрғыдан таныту; 4) 

дыбысталу,  яғни  фонетикалық  элементтердің  стилистикалық  ерекшеліктерін  көрсету;  5) 

морфологиялық  тұлғалардың  стильдік  реңк  тудыру  мүмкіндіктерін  саралау;  6)  сөйлем 

конструкцияларының  стиль  жасау  сипатына  баға  беру;  7)  лексикалық  бірліктердің 

стилистикасын  зертеу;  8)  жеке  автордың  стилін  саралау;  9)  диахрониялық  және 

синхрониялық  құбылыстарды  айқындау  т.б.  Осы  тұрғыдан  келгенде,  Бернияз  Күлеевтің 

стилін қарастыру барысында осы көрсетілген мәселелердің бір қатарын қамту, оларды ақын 

шығармалары негізінде көрсету мақсат етілді.  

Тіл  білімі  мен  әдебиеттануда  стиль  мәселесіндегі  шешілмей  келе  жатқан 

қиыншылықтарды,  біздің  ойымызша,  үш  нәрседен  аңғаруға  болатын  секілді.  Біріншіден, 

филология  ғылымының  бір  саласы  ретінде  стилистиканың  қалыптасу  тарихында  әртүрлі 

көзқарастар  бар.  Бір  ғылымның  ішінен  бөлімдерге  саралану  процесінде  алуан  пікірлердің, 

әртүрлі  ғылыми  мектептердің  тұжырымдамалары  болды  және  олар  көп  ретте  бір-біріне 

қайшылықты  арнада  өрістеп  жатты.  Сол  себепті  де  стиль  туралы  ортақ  ұстаным  бола 

бермеді.  Екіншіден,  тілдік  фактілердің  рухани  саламен  байланыстылығын,  сондай-ақ 

әдебиеттің басты, бірден-бір материалы тіл екендігін бірқатар ғалымдар ескергілері келмей, 

стилистиканы тек тіл біліміне ғана қатысты деуге дейін барды. Үшіншіден, стиль ұғымының 

айқын  болуына  кедергі  болатын  мәселеленің  бірі  сол  құбылыстың  күрделілігімен 

байланысты.  

Тіл  білімінің  арналы  саласы  ретінде  стилистиканың,  әсіресе,  өткен  ғасырдың  екінші 

жартысынан  бері  қарай  күрт  дамуын  –  тіл  білімі  ғылымының  тілді  статикалық  күйден 

динамикалық,  яғни  қозғалыс  үстінде  қарастыру  талабынан  туғанын  аңғару  қиын  емес.  Тіл 

қоғам  дамуымен  бірге  дамиды  дегенде,  ең  алдымен  адамның  ойлау,  жалпы  бейнелі  ойлау, 

қабілеті дамыған сайын тілдің әртүрлі қызмет аясы да, өрістеу ауқымы да, сөздердің мағына 

беру және тіркесу мүмкіндіктері де арта түсетіні қашаннан да белгілі.  

Белгілі бір авторға тән мәтін келесі бір автор жазған мәтіннен өзгешелеу болып тұрады. 

Әр  қаламгерге  тән  мұндай  ерекшеліктерді  кезінде  А.Байтұрсынұлы  да  аңғарған  болатын. 

Белгілі  еңбегінде  ол:  «әр  ақын,  әр  жазушы  сөздің  басын  өзгеше  құрастырып,  өз оңтайымен 

тізеді, өз білуінше пікірлейді. Сондықтан әрқайсысының лұғатында өзіндік айырымы, өзіндік 

белгісі  болады...  Сол  сияқты  сөз  өнерпаздарының  да  шығарған  сөздерін  оқып,  лұғатынша 

үйір  болғаннан  кейін,  оның  бұрын  оқылмаған,  аты  қойылмаған  сөздерін  де  айтпай  тануға 

болады.  Сөздің  өзін  танытатын  белгі  –  тіл,  яғни  лұғат  белгісі  болады.»  -  деп  жазған  еді. 

/5,141-142/.  Б.Күлеев  поэзиясы  –  әдеби  тұрғыдан  ғана  емес,  тілдік  жағынан  алғанда 

қаламгерге  тән  стильдік  дербестікті  аңғартатын  мұра.  Оны  лексикалық  бірліктердің, 

морфологиялық  тұлғалардың,  синтаксистік  конструкциялардың  да  қолданылу  сипатынан 

тануға болады. Міне, стильді зерттеу барысында оның ішінде көркем әдебиет стилистикасы 

ауқымында  сөз  шеберінің  ортақ  стильдік  ерекшеліктердің  табу  мен  тануда  нелерді  негізге 

алу  қажеттілігі  айқындалу  қажет  сияқты.  Ол  үшін  лингвистикалық  мағынадағы  стиль 

ауқымын анықтау міндеті туындайды.  

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 

 

1. Поляков М. Вопросы поэтики и художественной семантики. Москва, 1963 

2. Виноградов В. Стилистика. Теория поэтической речи. Москва, 1978. 

3. Шалабай Б. Қазақ көркем прозасының тілін зерттеудің ғылыми-теориялық негіздері. 

Алматы: Агроуниверситет, 1997. 

4. Соколов А. Теория стиля. Москва: Искусство, 1968.  

 

183 

5. Байтұрсынұлы А. Шығармалары. Алматы: Жазушы, 1989. 

 

жүктеу/скачать 15,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: