Министерство образования и науки республики казахстан

 

168 

стилистический  образ  человека,  который  несет  с  собой  риторика  как  учение  о  реальной 

речемыслительной  деятельности,  время  от  времени  ставится  под  сомнение  некоторыми 

исследователями. 

Так,  авторитетный  ученый-русист  М.Т.  Баранов  в  своих  статьях  «антириторического» 

характера  явно  противопоставляет  «риторику»  и  «развитие  речи»,  что  представляется 

некорректным,  если  иметь  в  виду,  что  предмет  риторики  есть  речь(2).  В  этой  связи 

важнейшими задачами риторики считаем воспитание у учащихся представления о значении 

языка  как  инструмента  человеческой  деятельности,  передачу  знаний  о  практической  роли 

языка  в  организации  разных  форм  общественных  связей  и  отношений,  формирование  речи 

учащихся как средства и способа выражения личности, орудия общения и обучения. 

Риторика,  имеющая  собственный  предмет  обучения,  является  своеобразным 

продолжением  знаний,  полученных  из  общих  сведений  о  языке,  которые  зафиксированы  в 

отдельных 

разделах 

языкознания. 

В 

соответствии 

с 

традицией 

классического 

лингвистического  образования  вначале  даются  элементарные  фонетико-грамматические  

сведения  о  языке,  формируются  умения  и  навыки  читать  и  писать,  затем  изучается 

грамматика  как  общее  нормированное  представление  о  правильности  языка  в  разделах  – 

орфография,  орфоэпия,  морфология,  словообразование,  синтаксис,  пунктуация.  Далее 

следует  переход  к  риторике,  который  означал  научение  пользованию  речью,  подготовка 

учеников  к  овладению  Словом  во  всем  богатстве  реальных  общественно-речевых  связей. 

Риторика  –  теория  и  искусство  речи,  а  большая  часть  учащихся  не  владеют  историко-

теоретическими знаниями о практике  речевого общения, не  владеют  умением,  технической 

«выучкой», практической ловкостью выражать мысли и слова в разных ситуациях общения. 

Очевидно,  что  риторика  как  прикладная  наука,  как  умение  и  искусство  –  очень  важна  в 

практическом смысле. 

Риторика  –  учение  о  речевом  воспитании  личности.  Поскольку  в  речи  выражен  весь 

человек,  риторика  способствует  формированию  всей  личности,  ее  мировоззрения,  знаний, 

жизненной  позиции,  способности  выражать  и  защищать  свою  позицию  словом.  Отметим 

всеобщность  риторики  как  науки  и  искусства,  речевого  мастерства,  средства  общения  для 

постижения  и  выражения  знаний.  Эта  идея  исходит  опять-таки  от  классиков  –  Платона  и 

Аристотеля,  для  которых  риторика  есть  всеобщее  знание,  необходимое  любому  человеку, 

вступающему в речевой контакт и желающему убедить кого-либо в чем-либо. 

Именно в риторике разрабатывались правила и рекомендации речевой педагогики как 

теории речевого воспитания и образования личности. При этом классическая и современная 

риторика  распространяют  свои  проблемы  на  всю  совокупность  условий  речевой 

коммуникации: этос речи – условия ситуации речевых контактов, фактура речи; пафос речи – 

создание  смысла  речи,  разработка  содержания  через  знание  общих  мест,  способов 

аргументации;  логос  речи  –  словесные  средства,  к  которым  риторика  распространяет 

требования стилистического изящества; теория вкуса и благопристойности речи. 

Риторика  также  ставит  проблему  образа  ритора  как  уместного  и  целесообразного 

представления себя в речи. Для устной речи – это проблема образа оратора, для письменной 

речи  –  проблема  образа  автора.  Совокупно  проблема  образа  ритора  связана  с  воспитанием 

целой  личности,  восприятием  и  проявлением  личности  в  мысли  и  слове,  поэтому 

основывается  на  понятии  ораторских  навыков  –  требований  к  личности  оратора.  Эти 

требования начинаются с этических качеств, таких как честность, мудрость, справедливость, 

доброта,  скромность  и  заканчиваются  внешностью  оратора,  но  очевидно,  что  воспитание 

ритора осуществляется вкупе с физическим и духовным развитием  личности. 

Исторически  риторика  возникла  как  ораторское  искусство,  но  неверно  было  бы 

ограничивать  современную  риторику  только  областью  ораторики  –  теории  устной 

публичной монологической речи. В настоящее время риторика распространяет свое влияние 

на  всевозможные  виды  речевого  общения  –  от  устных  и  письменных  до  средств  массовой 

информации и коммуникации. Современная теория риторики способна объяснить сложности 

современного информационного-речевого мира и подготовить к взаимодействию с ним. 

 

169 

Если  проблема  классического  ораторского  искусства  связана  с  теорией  монолога,  то 

совершенно  по-новому  выглядит  в  современной  риторической  науке  и  педагогике  теория 

диалога.  Диалог  осваивается  как  с  точки  зрения  общей  риторики,  так  и  позиций  анализа 

разных  видов  диалога:  разговорно-бытового  и    делового.  Традиционная  структура 

риторического канона: изобретение, расположение, слововыражение, произношение, память, 

телодвижение начинают играть новыми красками в современной теории обучения риторике. 

Неориторика  по-новому  осваивает    опыт  хрии  –  общей  схемы  построения  речи,  вопрос  о 

«качествах  речи»,  правил  риторической  орфоэпии.  Сейчас  учеников  и  студентов  следует 

специально  учить  делать  паузы,  развивать  динамику  голоса,  учить  ритму  и  темпу,  давать 

понятие о тембре, учить «фигурам речи», обучать многим другим азам техники речи, а также 

искусству выразительного чтения. Все, что составляло гордость старой школы риторики ХIХ 

в.  и  советской  педагогики,  было  утеряно  в  течение  последних  десятилетий,  но  подлежит 

возврату  и  возрождению.  Риторика  может  стать  действенным  оружием  в  борьбе  с 

акультурностью речи, которая стала почти нормой в конце ХХ-начале ХХI вв.  

Предмет  риторики  иногда  неверно  истолковывают,  ссылаясь  на  реалии  сегодняшнего 

дня.  Поэтому  следует  оговорить  вопрос  о  том,  что  не  есть  риторика.  Риторику  нельзя 

понимать  вульгарно  (по-журналистски),    она  не  есть  ловкое  ораторство,  искусство 

словесного  манипулирования в  целях  любой  ценой  убеждения  аудитории,  приукрашивание 

истины,  многоречие,  когда  в  СМИ,  критикуя  своих  оппонентов,  называют  чужие  речи 

«риторикой»  в  значении  пустой,  никчемной,  никому  не  интересной    болтовни.  Такое 

пользование словом «риторика» необходимо отделить от научного смысла данного термина. 

Риторика 

как 

интегративная 

дисциплина, 

объединяющая 

лингвистические, 

педагогические, коммуникативные принципы языкового образования должна изучаться  как 

в общеобразовательной школы, так и в средних специальных и высших учебных заведениях. 

На  основании  принципов  теории  речевой  деятельности  и  лингвориторики,  в  рамках  

коммуникативного  образования  нами  разработана  учебная  программа  по  дисциплине 

«Риторика»  для  школ  с  русским  языком  обучения(3).  Учебная  программа  составлена  в 

соответствии  с  концепцией    коммуникативного  образования,    позволяет    системно 

организовать  процесс  обучения  языку  и  речи,  направлена  на  формирование    интегральной 

лингвориторической  компетенции,  образующейся  тремя  субкомпетенциями.  Различные 

аспекты  языковой,  текстовой,  коммуникативной  субкомпетенций  реализуются  через 

механизмы  лингвориторической  компетенции  –  психолингвистические  образования  в 

структуре  языковой  личности,  выделяемые  на  основе  пяти  составляющих  классической 

риторики:  инвенция  –  изобретение,  диспозиция  –  расположение,  элокуция  –  языковое 

выражение,  меморио  –  запоминание,  акцио  –  произнесение,  а  также  четырех 

психологических этапов деятельности: ориентировка, планирование, реализация, контроль. 

Представить  лингвориторическое  образование  как  систему  позволяет  совокупность 

базовых категорий и понятий: 

трихотомия «язык – речь – речевая деятельность»; 

языковая личность и уровни ее структуры; 

классический  риторический  канон  и  этапы  универсального  идеоречевого  цикла  «от 

мысли к слову»; 

лингвориторический идеал, его этико-эстетические категории, нормы и принципы; 

сильная языковая личность как современная модификация лингвориторического идеала; 

гармонически  диалогизированная  коммуникация  и  субъект-субъектный  характер 

речевых взаимоотношений; 

коммуникативный эффект (консонанс) и коммуникативная неудача (диссонанс); 

интегральная  лингвориторическая  компетенция  и    субкомпетенции  (языковая,  

текстовая, коммуникативная); 

механизмы  лингвориторической  компетенции:  рецептивный/  продуктивный  регистры, 

монологический/диалогический режимы, устная/письменная форма реализации; 

 

170 

разноуровневая  система:  «речевой  акт  –  речевой  поступок  –  речевое  поведение  – 

речевой взаимодействие»; 

лингвориторическое  образование  -  самообразование,  воспитание  -  самовоспитание, 

обучение - самообучение, формирование - развитие. 

При  составлении  учебной  программы  мы  исходили  из  того,  что  педагогическая 

лингвориторика  дает  возможность  в  определенной  степени  решить  проблемы  становления 

сильной  языковой  личности,  обладающей  общеобразовательной  подготовкой,  этической 

ответственностью,  лингвориторической и коммуникативной компетенцией. 

 

ЛИТЕРАТУРА: 

 

1.  Ломоносов  М.В.  Краткое  руководство  к  красноречию  //  В  кн.  Методика 

преподавания русского языка. – М., 1996. 

2.  Баранов М.Т. Изучение лексики как раздела науки о языке. – М., 1989. 

3.  Кабдолова  К.Л.,  Кунакова  К.У.,  Салханова  Ж.Х.,  Аульбекова  Г.Д.  Риторика.  Учебная           

программа для 11-12 кл. общеобразовательных школ с русским языком обучения. – Астана, 2009.  

 

Резюме

 

 

В  статье  рассматривается  место  риторики  в  системе  коммуникативного  образования. 

Автор обосновывает свою позицию, используя материалы  учебной программы по дисциплине.   

 

Түйін

 

Мақалада  коммуникативтік  білім  беру  жүйесіндегі  шешендік  өнердің  орны 

қарастырылады.  Автор  осы  пәнге  арналған  оқу  бағдарламасына  сүйене  отырып  өз  пікірін 

дәлелдейді. 

 

Summary 

In  this  article  we  can  consider the  place  of  speeching  skills  in  the  system  of communicative 

education. An author proves her point of view according to this program.       

 

 

 

КОНЦЕПТ 

- КОГНИТИВТІК  ЛИНГВИСТИКАНЫҢ КІЛТ ТЕРМИНІ 

 

Сейдикенова А.С. ф.ғ.к.

 

І. Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті, 

Талдықорған қ, Қазақстан 

Seydikenova781022@yandex.ru

 

 

Когнитивтік лингвистика - тілдік білім адамның санасында қалай берілген, оған қалай 

қол жеткіземіз және басқа компоненттермен қалай байланысқа түседі соны анықтау. 

Когнитивтік лингвистика когнитивизмнің базасында қазіргі заманғы антропоцентристік 

парадигма  аясында  лингвистикалық  зерттеулердің  аясын  кеңейте  отырып  пайда  болды. 

Тілдің  адамның  таным  әрекетіне  қатысын  қарастыру  арқылы  адамға  ақпарат  алу  әртүрлі 

каналдар  арқылы  түсетіндіктен    тілдік  формада  өз  көрінісін  тапқан  бөлігі  ғана  когнитивтік  

лингвистиканың  пәні  болып  табылады.  Ал  когниция-  когнитивтік  лингвистиканың  негізгі 

ұғымдарының  бастауы.  Ол  тілдегі  білім  мен  ойлауды  қамтиды,  сондықтан  тіл  білімімен 

тығыз байланысты.  

Когнитивтік 

лингвистика 

тіл 

бірліктерінің, 

таңбаланушылардың, 

менталды 

ерекшеліктердің  арасында  байланыс  орната  отырып,  қазіргі  кезеңдегі  функционалды 

парадигманың    алдыңғы  қатардағы  бағыты  болып  табылады.  Тілде  объективтенген 

білімдерді  оқу  арқылы  когнитивті  лингвистика  әртүрлі  лингвистикалық  мектептер  мен 

 

171 

бағыттардың  жетістігін  қарастырады.  Когнитивті  әрекетте    констатациядан  тіл  арқылы 

түсінілетін  фактілерді  түсіндіруге  өтеді.    Когнитивтік  лингвистикаға  Е.С.Кубрякова,  В.З. 

Демьянков, В.А. Маслова, Н.Д. Арутюнова, А.Е Карлинский зертеу жүргізген.  

Когнитивистика  –адамның  тілдік  ақпаратты  алу,  сақтау,  қайта  өңдеу,  пайдалануы 

туралы  ғылым.  Когнитивтік  тіл  білімі  дүние  бейнесін,  тілдік  сананың  құрылымын  

модельдеуге арналған. Когнитивизмнің басты зерттеу нысаны –адамзаттық когниция. [1,7].  

Когнитивизм  бойынша  адам  ақпаратты  өңдеуші  жүйе  ретінде  қарастырылады. 

Ақпаратты алу, сақтау, өңдеу үдерістері зерттеулерде негізге алынады. Адам жаңа ақпаратты 

алу  арқылы  оны  өзінің  санасында  бар  ақпараттармен  әрекеттестіріп,  жаңа  ой,  идеялар 

шығарады.  Әр  адамның  дүниені  қабылдауы  әртүрлі.  Ол  дүниеге  өз  білімінің,  мәдениетінің 

деңгейінде қарап баға бере алады. Дүниенің концептуалды бейнесі- ой-санада көрініс тапқан, 

әбден    жетілген  білімдер  болғандықтан  ,  ұлт  мәдениеті  концептілердің  көмегімен  дүниенің 

тілдік бейнесінде көрініс табады. Адамның дүниеге деген көзқарасын тілдегі ұлттық мәдени 

концептілер адам санасындағы мәдени бірліктер арқылы қалыптастырады.  

Когнитивті  лингвистиканың  кілт  термині  концепт  адам  санасындағы менталды  бірлік. 

Концептке  қатысты  С.А.  Аскольдов,  Д.С.  Лихачев,  Ю.Степанов,  Н.Д.  Арутюнова,                     

Е.С.  Кубрякова,  В.В.  Колесов,  В.А.  Маслова,  М.Л.Петрова,  А.  Ислам,  Б.Қ.  Тамаева,              

Б.С.  Жұмағұлова,  С.Р.  Сүгірбекова,  А.Б.  Иргебаева,  Г.М.  Далабаева,  А.Б.  Әмірбекова 

зерттеулер жүргізген.  

Концепт  адам  санасындағы  мәдениеттің  шоғыры.  Концептер  ойлау  әрекетінің 

нәтижесінде ұлттық ерекше белгілерді бейнелеу үшін сөздермен беріледі. Концептің мәдени 

және  құндылық  белгілері  ажыратылады.  Концепт  мәдени  бірлік  болғандықтан,  онда 

құндылық  құраушылары  басым  болуы  шарт.  Концептке  бір  жағынан  ұғымды  құрайтын 

белгілер тән болса, екінші жағынан концептің мазмұнына бағалау мен қабылдау да кіреді.  

Концептің семантикалық құрамына оның экспрессивті және иллокутивті қызметтермен 

байланысты тілдік таңбаның барлық прагматикалық ақпараты кіреді. Концептің көрінуі көп 

жағдайда сөз арқылы жүзеге асады, сөз концепт атауының мәртебесіне ие болады.  

Концепт  (ұғым,  түсінік)  –  шынайы  болмысты  бейнелеудің  ерекше  формасы.  Концепт 

ол  дүниетанымдық  тіл  білімінің  басты  ұғымдарының  бірі  және  тілдік  құрылымдарды 

зерттеудің, түсінудің, түсіндірудің ерекше тәсілі. [2,35б.] 

Концепт  ірі-ірі  (мәселен,  фонетика,  лексика,  морфология,  синтаксис  деген  сияқты 

ұғымдарды  бейнелейді.  Ал  фрейм  сол  ұғымдардың  құрамына  кіретін  кішірек  ұғымдарды 

қамтиды.  Кішірек  ұғымдардың  әрқайсысы  өз  кезегінде  одан  да  кішірек  фреймдерге  бөліне 

алады.  Сондықтан  концептілердің  мағыналары  олардың  фреймдері  жасалғаннан  кейін  ғана 

түсінікті бола алады. [2,84-85б.] 

Құндылық  деңгейінде  талданған  мәдени  концептер  дүниенің  құндылық  бейнесін 

құрайды.  Оның  құрамында  мәдени  доминанттар,  кластерлер  және  лакуналар  болады. 

Прецедентті  мәтіндерді,  сөз  мағыналарын,  тұрақты  тіркестерді  талдау,  ассоциативті 

эксперимент материалдарды дүниенің құндылық бейнесін анықтауға мүмкіндік береді.  

 Концепт  ұлт  мәдениетімен  тікелей  байланысты.  Сондықтан  ол  өмірлік  тәжірибе 

арқылы  қалыптасады.  Концептіні  білдіретін  кез  келген  сөз,  зат  пен  құбылыстың  адам  үшін 

белгілі  маңызы,  құндылығы  бар.  Концептінің  мазмұны  тілде  көрініс  табады.  Біз  оны  тілдік 

материалды  талдау  арқылы  суреттей  аламыз.  Құндылық  ылғида  әлеуметтік,  сондықтан 

концептіні  білдіретін  тілдік  бірліктерде  әлеуметтік  компонент  болуы  шарт.  Мәдени 

концептің  құрамына  құндылықтан  басқа  ұғымдық  және  образдық  элементтерде  кіреді. 

Ұғымдық  элемент  шындық  және  ойдан  шығарылған  нысан  туралы  концептің  құрылуына 

негіз  болатын  фактуалды  ақпараттан  құралады.  Д.С.  Лихачев:  «мәдени  концептіні  барлық 

мағыналар  мен  түсініктердің  жиынтығы  ретінде  қарастырып,  ол  сөздер  жеке  адамның 

санасында ойланып, сөйленгенде пайда болатын түсініктер, образдар, ойлау жүйесін, саналы 

немесе саналы емес түрдегі қабылдау мен ойлаудан тұрады»,- деген[3,84-85б.]. 

Біздің зерттеу нысанымызға алып отырған «өзім-өзге» концептілері мағыналық қарама-

қарсылықтарға  жатады.  Кез  келген  мағыналық  қарама-қарсылықтар  эксплицитті, 

 

172 

имплицитті,  доминанттық,  прагматикалық,  бағалылық  және  нейтралды  бірліктердің 

арақатынасына негізделеді. Н.С. Трубецкой: «Екі заттың бір-бірінен айырмашылығы – олар 

бір-біріне  қаншалықты  қарама-қарсы  қойылғанына,  басқаша  айтқанда,  олардың  арасында 

қарама-қарсылық  қатынасы  қаншалықты  және  қалай  бар,  соған  байланысты»,-  деген. 

Мағыналардың  қарама-қарсылықтары  уақытша  категория  қарсылығы.  Уақытша  категория- 

қарама-қарсы  мағына  негізінде  құрылады  да,  нақты  категория  болып  табылады,  себебі  ол 

өзімен-өзі басқа қарама-қарсы мағыналардан тыс өмір сүреді. 

М.Оразов:    «қарама-қарсы  қою  –  тек  тілдік  категория  ғана  емес,  сонымен  қатар 

гносеологиялық 

та, 

психологиялық 

та 

категория. 

Қарама-қарсылық 

категориясы 

философияда  ежелден  басталған.  Қарама-қарсылық  категориясы  –  біріншіден,  бір 

құбылыстың  ішінде  не  екі  заттың  аралығында  болады,  екіншіден,  қарама-қарсылық  бір 

жақты болмайды, екі жақты болады да бірі екіншісін шақырып отырады, үшіншіден қарама-

қарсылық категориясы өзгермелі, салыстырмалы қасиетке ие болады., Төртіншіден, қарама-

қарсылық  категориясы  тек  ұғымда  ғана  болмайтын  құбылыс,  ол  табиғатта  да,  қоғамда  да 

болатын  объективтік  сипаты    бар,  бесіншіден,  қарама-қарсылық  өсіп,  сандық  қарама-

қарсылықтан сапалық қарама-қарсылыққа өтуі мүмкін»,- дейді. [4,146б] 

Өзім-өзге  қарама-қарсылығы  белгілі  мәдениеттің  ерекшелігі  мен  ақиқат  өмірді 

қабылдау  мен  беруді  бірден-бір  көрсететін,  когнитивтік  құндылық-бағалау  жүйесінің 

білімдерін қалыптастыратын негізгі мәдени-психологиялық оппозицияның бірі.  Әрбір жеке 

адам толығымен белгілі бір қоғамға, ұлтқа жатады, сондықтан ол мәдениеттегі көп түрлі, көп 

деңгейлі «өзімдікі», «өзгенікі» деген кішігірім әлеуметтік топтан этникалық қауымдастыққа 

дейін  қатынасқа  түседі.  «Өзім-өзге»  қарама-қарсылығы»  мәселесіне  М.М.Бахтин,  М.  Бубер, 

Э.Гуссерель,  Ч.Х.Кули,  Э.  Левинас,  Г.  Марсель,  Дж.  Г  Мид,  Б.Ф.Поршнев,  Ж.-П  Сартр 

ерекше назар аударған. 

Өзім-өзге» концептісі  көптеген гуманитарлық ғылымдар үшін даулы концептердің бірі 

екені  мәлім.  Философиялық  дискурста    өзім-өзге»  концептісінің  базисі  оның    жалпы  түрде 

анықтамасы 

әлеуметтік 

және 

психологиялық 

құраушыларымен 

 

қарастырылады. 

Социологиялық 

аспектіде 

бұл 

концепт 

қоғамның 

ішкі 

анықталуының,  

әлеуметтік топтардың өзара қатынасын сипаттай көрініс табады.  Психологияда «өзім /өзге» 

қарама-қарсылығының 

тұлғалар 

арасындағы 

және 

топтар 

арасындағы 

қабылдау 

ерекшеліктерін  талдау  негізінде  жатыр.  Мәдениеттануда  «өзім-өзге»  концептісі  белсенді 

дамып  жатқан  мәдениетаралық  қарым-қатынас  теориясының,  мәдени  антропологияда,  

этномәдениеттануда  нақты  мәдениет    қарым-қатынасында  жергілікті  мәдениеттердің 

диалогын  сипаттауда  қолданылады.    Басқаша  айтқанда,  осы  концепт  көрілетін  көру 

бұрышына, нақты гуманитарлық пәнге байланысты өзгереді.  

Философияда өзін-өзі тану, өзін-өзі сәйкестендіру, өзін-өзі анықтау дәстүрлі түрде өзін-

өзі ұғынуға «Менді» автономды ерекше, ойлармен, сезімдермен, тілектермен жасалған және 

әрекеттерге қабілетті қарама-қарсы сыртқы әлемді тануға кіреді.  

М.М.  Бахтин  өзіндік  объективацияның  психологиялық  аспектісін  қарастырған.  «Өз-

өзіңді» «көрсету дегеніміз бұл «басқаға» және «өз-өзіңе»  өзіңді объекті жасау деген сөз.Ол 

өзіндік  объективацияның  бірінші  дәрежесін  білдіреді.  Өзіндік  объективацияның  екінші 

дәрежесі өзіне деген қатынасты объектіге деген қатынас секілді көрсету, ол жерде «өз сөзің» 

объектілі  (нысанды)  болады  және  екінші  «өз  даусына»  ие  болады.  Объективациялану 

құбылысын  зерттеудің  табиғи  мүмкіндігі  бұл  тілдік  құралдардың  берілуін  іздеу.  Бұған 

қолайлысы баяндау тілдік  ситуациясы (баяндау, суреттеу,сипаттау) онда  баяндаушы өзінің 

болмысын объектілейді дейді. [5,6б.] 

Ал  Э.  Гидденс:  «кез-келген  мәдениетті  өзінің  мән  мағынасы  мен  құндылықтарына 

сүйене  отырып  зерттеу  –  социологияның  негізгі  ережесі.  Ол  этнологияға,  психологияға, 

мәдениеттануға  қатысты  және  этномәдени  мәселемен  мәдениаралық  өзара  әрекетке 

ұшырайтын  барлық  гуманитарлық  ғылымдарға  қатысты  дейді.  Зерттеуші  этноцентризмнен, 

яғни  егер  басқа  халықтың  өмірін  қаз  қалпында  көргісі  келсе  өзге  мәдениетті  өз 

 

173 

мәдениетіңмен салыстыра отырып бағалауға тырысудан   мүмкіндігінше  қашу керектігін, өз 

мәдениетіңнің кемшіліктерін көре білуі қажет екенін айтады. [6,7б.] 

 «Өзімді»  «өзгені»  шектеу  және  қарама-қарсы  қою,  оларды  жақындату,  өзара  ену  кез 

келген жергілікті мәдениетте ұлттық-мәдени концептілердің аясында өтетін үдеріс. Маңызды 

дәрежеде  өзінің  конфигурациясында  жек  бөлшектердің  құрамдары  және  олардың 

арасындағы  қатынас-  этникалық  менталитет,  ұлттық  мінездің  ерекшелігі,  ұлттық-мәдени 

қасиеті,  аралас  және  бір-бірінен  алшақтап  кеткен  мәдениеттер  диалогын  жүзеге  асыру 

жағдайы. 

«Өзім-өзге» қарама-қарсылығының мазмұнын ашу  жеке  адамды  мәдени  бірлік ретінде 

түсінуді  тұспалдайды.  Мұндай  қатынаста  жеке  адамдар  туралы  айтпайды,  керісінше 

этностардың,  этникалық  топтардың  өзара  әрекеті  туралы  және  этномәдени  ерекшелігін  , 

этникалық  шоғырлану  факторларын  зерттеуге  жүгінеді.  Этностың  этникалық  шоғырлану 

белгісі  туралы  айтқанда    объективті  және  субъективті  маңызы  бар  этникалық  сана-сезімге 

негізгі  рөл  беріледі.  Бұл  дегеніміз  жеке  адам  жалпы  белгілердің  күшімен    өзін  белгілі 

қауымның  мүшесі  ретінде,  мұра  ретінде  түсінілетін  қасиеттің  негізінде,  өзінің  этномәдени 

қауымдастығының мүшесінде түсінеді, сезеді.  

Өзіңді-өзің сезіну феномалды өрістің бөлігі, индивидке өзінің тұрмысына қатысты деп 

саналған.  Басқалардың  тарапынан  оң  көзқарасқа  ие  болу  қажеттілігі  өзіне  оң  баға  беруге 

мүмкіндік  береді.  Осылайша  ішкі  «мен»  басқаларға  бағытталған.  Өзгенің  арқасында  адам 

өзін  субъекті  ретінде  қарап,  пікір  айтуға  қабілетті  болады.  Өзге  арқылы  өз  тұлғамыз 

қосымша белгілерге ие болады. Өзге бізге өзімізді ашып береді.  

Тұлға 

кез 

келген 

мәдениетте 

өзінің 

көзқарасын 

қалыптастыратын 

белгілі 

ұйымдастырылған  стереотиптердің  әсеріне  ұшырайды.  Өзінікіне,  өзгенікіне  деген  қатынас 

сәйкес  келетін  стереотиптердің  әсері  арқылы  ұйымдастырылады.    Әртүрлі  мәдениет 

өкілдерінің ұлттық мәдениеттің ерекшеліктерін өзара қабылдауы зерттеушілердің тарапынан 

үнемі  қызығушылық  танытады.  «Өзім-өзге»  қарама-қарсылығы»  мәдениетаралық  қарым-

қатынаста жаһандық түрге ие. 

Мәдениаралық  қатынастағы  өзім-өзге  концептісінің  маңызы  оның  семантикасы  және 

қызметі  бойынша  барабар  мәдениаралық  қарым-қатынастың  өзара  қарым-қатынас  және 

«Өзім  /өзге»  концептісі  біріншіден,  мәдениетті  түрде  «өзіңді»  «өзгенің»  аясында,  және  бір 

мезгілде  «өзгені»  өз  аяңда  тануды  болжайды.    Екіншіден,  мәдениаралық  қарым-қатынаста 

«өзгеге»  қол  жетімді  мінез  берілсе,  «жеке,  өзіңдікіне»  ондай  жағдайда  салыстырмалы 

жақындауға  қол  жеткізіледі  «өзгені»  түсіну  және  игеру  яғни  «өзге»  кеңістігінен  мәдени 

артефактілерді «өзім» кеңістігіне аудару.  Үшіншіден, мәдениаралық қарым-қатынастың сол 

үдерісінде  «өзіме»  яғни  «өзімді»  «өзгеге»  жақындатушы  солайша  оның  салыстырмалы 

түсінуді  және  сол  контексте  игеруді  диалогқа  осы  «өз»  мәдениетің  кіретін  басқа  мінез 

беріледі. [7,7б.] 

«Өзім-өзге»  концептілері  этносқа  бағытталғандықтан  этноцентристік.  Л.Н.  Гумилев 

этносты  анықтайтын  негізгі  белгі    -  этникалық  ұжымның  өзіне  ұқсас  ұғыммен  этносты 

қарама-қарсы  қойып,  «біз  осындаймыз»,  ал  басқалардың  бәрі  «біз»  емес  деп  мойындауы. 

Ұлттық  тәуелділікті  мойындау  ұлттық  өзіндік  сананың  негізгі  құрамдас  бөлігі,  бірақ  оның 

негізгі мазмұны өзіне тән мінез туралы түсініктерді құрайды, сондықтан «біз-олар» ұлтқа тән 

деген[8,90б.] 

Тұлға  әлеуметтенуді  өзінің  мәдени  ортасында  өтетіндіктен,    соңғысы  нормалар  және 

құндылықтар  жүйесін  қалыптастырады,  соған  сәйкес  объект  бағасын  алады.  Мұндай 

қатынаста  «өзімдікі»  «өзгемен»  салыстырғанда  тек  жақсы,  сонымен  қатар,  «табиғи», 

«қалыпты» болып қана қабылданбайды, ол өзгеріске ұшырауы мүмкін.  

«Өзім-өзге»  қарама-қарсылығының  бұл  аспектісінде  тіл  –этникалық  анықтауыш, 

мәдениеттің  вербалды  коды  ретінде  түсіндіріледі.  Осылайша  әр  мәдениет  негізгі  мәдени 

констант  болатын  өзіндік  әлемнің  тамаша  бейнесін  құрастырады.  Этникалық  және  ұлттық 

сананың  өзара  байланысы  біздің  ойымызша  «өзім-өзге»  болу  шындығы  нақты  тілге 

қарамастан тұлғаның санасында тілдік форма ретінде көрініс тапқан.  

 

174 

Басқа  мәдениеттің  құбылыстарын  түсіндіру  әдеттегімен  әдеттегіден  тыстың 

соқтығысуының нәтижесінде болады.  

Бөтен/жат  –  күнделікті  өмірден  тыс  жерде  орналасқан,  өмірлік  тәжірибе  сүйене 

алмайтын таныс емес. Өзіңдікі емес, бөтендікінің ылғида екі жағы болады. Жат қауіп- қатері 

бар  түсініксіз  бірнәрсе  ретінде  қабылданады.  Жат  -танылмаған,  сыналмаған,  зерттелмеген 

болғанымен, адамның қызығушылығын, әуестігін тудыруы мүмкін.  

Зерттеушілер  бөтен  мен  шетелдіктің  аражігін  олардың  ұғымдық  өрістерін, 

мәдениеттанулық мазмұнын салыстыру негізінде анықтаған. 

Басқа елдің мәдениетін білу, оны түсіну, сол мәдениеттің ерекше құбылыстарын байқау 

үшін  адам  ең  алдымен,  өз  біліміне  қосымша  мәліметтер  алуы  қажет.  Өзге  ел  бір  мезгілде 

таныс  емес  қауіпті  болғанымен,  екінші  жағынан  адамды  тартымдылығымен,  жаңа 

білімдермен,  ой-сананы  кеңейту  және  өмірлік  тәжірибені  байыту  мүмкіншілігімен 

ерекшеленеді. 

 «Өзің»  туралы  түсінік  «өзгеден»  өзіңнің  айырмашылығыңды  анықтау  негізінде  пайда 

болады.  Концепт  мәселесі    болашақтағы  үлкен  зерттеулеріміздің  өзегіне  айналады  деп 

болжаймыз. 

жүктеу/скачать 15,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: