Министерство образования и науки республики казахстан



Pdf көрінісі
бет33/90
Дата22.12.2016
өлшемі15,08 Mb.
#127
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   90

 

ИСПОЛЬЗОВАННАЯ ЛИТЕРАТУРА: 

 

1.

 



Земская Е.А. 

«Oсoбеннoсти 

русскoй 

разгoвoрнoй 

речи 

и 

структура 



кoммуникативнoгo акта» // Славянскoе языкoзнание. М., 1998. 

2.

 



Русская разгoвoрная речь М., 1993. 

3.

 



Русская разгoвoрная речь. Тексты. М., 1979. 

4.

 



Сирoтинина O.Б. Чтo и зачем нужнo знать  o русскoй разгoвoрнoй речи. М., 1996 

5.

 



Чикoбаев А. Введение в языкoзнание. М., 1992. 

 

Резюме

 

Костанай облысы жастарынын эмоционалдық сөз байлылығы. 



 

Summary 

 It is  impossible  to think  without  language.  Activity and  work of  the  man  are conscious  and 

can not arise before the man. 

 

 

 

ТЕХНИКА САЛАСЫНА ҚАТЫСТЫ КЕЙБІР ТІРКЕСТЕРДІҢ УӘЖДІЛІГІ

 

 

Аязбекова Қ.Ә.

 


 

226 


Қ. И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті 

 Алматы қ., Қазақстан 

ayazbekova1@rambler.ru

 

 

Қазақ тілінің сөзжасам тәсілдері мен оның сөзжасам  элементтері қолданылуының тілде 

қалыптасқан  заңдылықтары  бар.  Сол  заңдылықтар  арқылы  ғана  тілде  жаңа  сөз  жасауға 

болады.  Сөзжасам    заңдылықтары  сөзжасам  типтері  мен  модельдерін,  олардың  бір-бірімен 

байланысы    мен  қарым-қатынасын,  сөзжасам    ұясы,  сөзжасамдық  мағыналарды  белгілейді. 

Сөзжасамға  қатысты  осы  тілдік  құбылыстардың  барлығы  қазақ  тілінің  сөзжасам  жүйесін 

құрады. 

Тіл  -  адамдар  арасындағы  маңызды  қарым-қатынас  құралы  екені  анық,  ол  өзінің 

коммуникативтік  қызметімен  қатар,  номинативтік  те  қызметін  атқаратыны  белгілі.  Ғылым 

жолында  зерттеу  бағытында  тіл  көбінесе  таным  құралы  ретінде  қолданылады.  Мәселе 

терминнің дұрыс таңдалып қолданылуында.  

Мемлекеттік  тіл  еліміздің  басты  белгілерінің  бірі  десек,  тіліміз  мемлекеттік  деңгейде 

де,  күнделікті  тұрмысымызда  да  кең  дәрежеде  қолданылуы  тиіс.  Тілімізді  мемлекеттік  тіл 

дәрежесіне  жеткізу,  ғылым  мен  техника  тілін  қалыптастыру  және  тұрақтандыру  негізінде 

көптеген жұмыстар жүргізіліп жатыр.  

Кейінгі  кездері  қазақ  тіл  білімінде  жаңа  сөз  жасау  оларды  сәл  де  болса  мүлдем  жаңа 

мағынада  қолдану  жұмыстары  жанданып  келеді,  бұқаралық  баспасөз  беттерінде  болсын, 

көркем  әдебиет  шығармаларының  тілінде  болсын  бұл  әдет  өрбіп,  өрістеп  келеді.  Олардың 

бәрін әуелі жинастырып, есепке алып, сарапқа салып зерттеуге болады.  

Жаңа  сөз  жасаудың  әдіс-тәсілдері  әр  алуан,  көп  көрінеді.  Арнайы  айналысып,  тиісті 

талдау жасаған кісіге, әрине, олардың сыры айқын ашылуға тиісті.  

Қазақ 


тіл 

білімінде 

фраземалар 

құрылымдық 

–типологиялық, 

семантика-

морфологиялық, тақырыптық, түрлі аспектілік тұрғыдан 20-ғасырдың 40-жылдарынан бастап 

зерттеле бастады. Қазақ фразеология саласының көш басшысы І.Кеңесбаев алғаш рет жалпы 

түркі  фразеология  ғылымының  теориялық  негізін  салды.  Қазіргі  уақытта  қазақ 

лингвистикасында 

фразеологизмдердің 

теориялық 

және 

практикалық 



мәселелері, 

фраземалардың 

стильдік 

қасиеті, 

олардың 

көркем 


шығармаларда 

қолданылуы, 

фразеологизмдердің  мағыналық,  тақырыптық  тұрғыдан  топтастырылуы,  фразеологиялық 

бірліктердің 

жеке 

категориялары, 



фразеологизмдердегі 

диалектілік 

ерекшеліктер, 

фразеологизмдердің  жеке  тілдік  деректерімен  салыстыра  зерттелуі  мәселелері  тіл  білімінің 

түрлі аспектілерінде зерттеледі. Сонда да қазақ тілінің фразеологиялық қорын кешенді түрде 

зерттеу бүгінгі таңда өзекті мәселелердің бірі болып табылады. 

Сөзжасам  тіл  білімінің  жеке,  дербес  саласы,  оның  өзіндік  зерттеу  объектісі  бар.  Бұл 

саланың  объектісіне  сөз  жасаушы  тәсілдер,  сөз  жасаушы  тілдік  нұсқалар  сөзжасамдық 

типтер  мен  тізбектер,  сөздердің  жасалу  үлгілері,  туынды  сөздер,  олардың  түрлері, 

сөзжасамдық заңдылықтар мен мағына, сөзжасамның сөз таптарына қатысы сияқты күрделі 

–  күрделі  мәселелер  жатады.  Басқаша  айтқанда  сөзжасам  тілдегі  сөзжасау  процесімен 

байланысты барлық құбылыстар мен заңдылықтарды зерттейді. 

Әрбір атау мағынасының негізіне денотатқа тән белгілі бір уәж жатады да, оны атаудың 

өзі  анықтайды.  Ол  уәждің  мәнділігі  немесе  мәнсіздігі  сол  атау  туғызып  отырған  халықтың 

түсінігіне, танымына, нақты жағдай мен атаудың мақсатына байланысты. 

Егер  атаудың  негізіне  алынған  уәж  заттың  белгілі  бір  айқын  белгісін,  сол  заттың 

қасиетін нақты ашып, анықтап, сол арқылы аталған болса, ол уәжді – мәнді уәж деп атаймыз. 

Мәнді  уәждермен  техникалық  атаулар  жасалғанда  ең  бірінші  олардың  себептері 

көрсетіледі.  Бұл атаулар бүгінгі таңда әсіресе, өндірісте мемлекеттік тілді жете білуге берер 

пайдасы зор және тіліміздің сөздік қорының баюына үлкен үлесі бар екені даусыз. Сондай-ақ 

болашақ  маман  өз  ана  тілімен  қатар,  мамандыққа  байланысты  сөздерді  қазақ  тілінде 

меңгеріп,  сөздік  қорын  байытады.  Мәселен,  тау-кен  саласына  қатысты  кейбір  тіркестерге 

тоқталсақ: 

Ашық қазу 

 ашық тау-кен жұмыстарын қолдана отырып, кен орындарын қазу.  


 

227 


Карьер алабы 

– қазу үшін карьерге берілген кен орны немесе оның бөлігі. 

Карьердің табаны 

– карьердің төменгі беті. 

Карьердің жағдауы 

– карьерді шектейтін бүйірдегі беті. 

Карьердің жоғарғы нұсқасы 

– карьер жағдауларының жер бетімен қиылысу сызығы. 

Карьердің  төменгі  нұсқасы 

–  карьер  жағдауларының  оның  табанымен  қиылысу 

сызығы.  

  Карьер  жағдауының  қия  беті  –  карьердің  жоғарғы  және  төменгі  нұсқаларынан 

өтетін бет. 



  Ашық  қазудың  жүйесі  –  кен  орнын  қазудың  қауіпсіздігін,  жоспарлылығын  және 

үнемділігін  қамтамасыз  ететін    аршу  және  өндірк  жұмыстарын  жүргізудің  айқындалған 

тәртібі. 

Бірге қазу 

– бір ғана сол өндірістік бірлікпен іс жүзіне асырылатын екі немесе  одан да 

көп бірге жатқан кен байлықтарының кен орнын біруақытта өазу. 



Айырып  немесе  сұрыптап  қазып  алу 

  бірге  жатқан  әртүрлі  кен  байлықтардың 

түрлерін немесе кен байлықтарының және бос жыныстардың қатпаршаларының әрқайсысын 

айырып қазып алу. 

Бұл    тіркестерді  біз  күнделікті  тұрмыста  қолданбаймыз,  дегенмен  осы  сала    маманы 

үшін бұл тіркестердің уәжділігін, қолдану аясын білу маңызды. 

Номинация теориясында уәжді атаулар жасалуының екі жолын Г.И.Байгүнісова былай 

түсіндіреді:  «В  теории  номинации  выделяют    2    основных  способа  образования  вторичной 

номинации  –  путем  метафоры  и  метонимии.  Для  номинативно-производных  лексических 

значений  характерно  переосмысление  на  основе  метонимии,  а  для  несвободных 

фразеологически  связанных  или  синтатически  обусловленных  на  основе  метафоры. 

Метафорическому  переосмыслению  подвергаются  прежде  всего  слова,  обозначающие 

наиболее известные понятия и предметы из ближайшего окружения человека. Метафора – 

представляет  с  собой  более  глубокую  семантическую  трансформацию».  Атаудың  тура 

мағынасымен  сөз  жасалғанда    уәжділік  тікелей  заттың  тура,  өз  мағынасын  көрсетеді. 

Уәжделген  сөздің  барлық  лексикалық  мазмұны  заттың  аталып  тұрған  уәжділік  белгісіне 

сәйкес  келеді.  Мәселен,  жоғарыда  аталған  тіркестер  –  ашық  қазу,  карьер  алабы,  карьердің 



табаны,  карьердің  жағдауы  т.б.  атауларындағы  уәжділік  уәждеуші  белгіге  сәйкес.  Мұнда 

сөздің  ішкі  формасы  мағынамен  толық  сәйкес  келіп  тұр.  Сөздің  ішкі  формасы  туралы 

теорияларға  тоқталған  зерттеуші  Ю.С.Масловтың  «Тіл  біліміне  кіріспе»  еңбегінде 

«мотивировка» (уәж) терминін ұсынады. Сөздің ауыс мағынасы оның бұрыннан белгілі тура 

мағынасымен,  туынды  сөз  оны  жасаушы  мағынамен  дәлелденеді.  Бірақ  уәждемені  сөздің 

мағынасынан  ажырата  білу  қажет,  автор  мотивировканы  сөз  мағынасының  құрамына  кіру 

міндетті  емес,  лексикалық  мағынаның  концептуалды  өрісі,  сонымен  қатар  эмоционалдық 

және т.б.  коннотациялармен байланысқан компонент ретінде қарастырады. 

Мұнай  геологиясы  саласына  қатысты  терминдер  бұрғылау  сөзінен  туындайтын  сөз 

тіркестері: бұрғылау баржасы (кемесі), көлбей бұрғылау, терең бұрғылау, бұрғылау ұстыны, 



бұрғылау  кешені,  бұрғылау  құрылымы,  барлаулық  бұрғылау,  роторлық  бұрғылау.  Мұнай 

өндіру саласындағы терминдер мұнайдың өзіне қатысты атаулардан басталады. 

Экология саласына қатысты атаулар – қоршаған орта, жанды компоненттер, жансыз 

компоненттер, табиғатты пайдалану, табиғат қорғау, абиотикалық фактор, биотикалық 

фактор, антропогендік фактор т.б.  

Қазіргі  синхронды  сөзжасам  уәжділік  пен  сөзжасамдылықты  бір-бірінен  ажыратуға 

келмейтін  құбылыс  ретінде  қарастырады,  сонымен  бірге  мәнді-детерминациялық  фактор 

ретінде  сөзжасамдылыққа  қатыстылығы  жөнінде  уәждеме  жиі  бағаланады.  Уәждеме  мен 

сөзжасамның  айырмашылығы  сол,  уәждемелі-сөзжасамдық  құрылымның  ішінде  оның 

элементтері  толық  уәжделген  сөзге  қатыстылығы  жөнінде  әртүрлі  қызметтер  атқарады, 

осының әсерінен уәжделген сөз (мотиват) әртүрлі болып ұсынылады және жасалынады.  

Барлық  сөздер  сөзжасамды  уәжделген  және  сөзжасамды  уәжделмеген  болып  бөлінеді. 

Сөзжасамды  уәжделген  сөздер  –  бұлар  мағынасы  мен  дыбысталуы  жағынан  қазіргі 


 

228 


тіліміздегі  басқа  туынды  сөздермен  байланысты  болуында.  Уәжделген  сөздің  түбіріне 

үңілсек,  уәжделуші  сөзден  жасалғандығын  аңғаруға  болады,  мысалы:  өн  -  өндір  «жаса, 

шығар»,  ақ  –    ағарту  «ақ  түске  ену,  бояу».  Сөзжасамды  уәжделген  сөздердің  (өн,  ақ) 

мағынасы мен дыбысталуы басқа туынды сөздермен байланысты емес; олар басқа сөздерден 

жасалған  болып  саналмайды.  Сөзжасам  арқылы  жасалған  мағына  оның  құрамындағы 

мағыналы бөлшектер мағынасының жай ғана қосындысы емес, солардың негізінде жасалып 

жаңа  ұғымды  білдіреді.  Сондықтан  ол  ұғымды  білдіретін  бір  кезде  жасалған  туынды  сөз 

сөйлеуде дайын қалпында алынады. 

Жалғыз қазақ тілінде ғана емес, тілдердің бәрінде кездесе беретін сөз қабылдау процесі 

сөздік  құрамының  дамуы  мен  баюында  белгілі  орын  алғанымен,  ана  тіліміздің  лексикалық 

құрамының баюында негізгі қызметті тілдің өзіндік сөзжасам жүйесі атқарады. 

Сөз  семантикасының  дамуы,  фраземажасам  механизмін,  фразеологиялық  бірліктердің 

тілдік 

болмыспен 



арақатынас 

ерекшеліктерін, 

фразеологизмдердің 

құрылымдық-

семантикалық модельденуін ұғынуда ішкі форма категориясының табиғатын ашудың ерекше 

маңызы бар. Бейнелілік пен фразеологиялық бірліктер мағынасының қатынасын сипаттауда 

ішкі  форманың  мәні  зор.  Ішкі  форма  ұғымы  алғаш  рет  тілдік  бірлік  ретінде  сөзге  қатысты 

қолданылған. Сөздің ішкі формасы туралы XIX ғ. неміс ғалымы  В.Гумбольдт, Х.Штейнталь 

сияқты ғалымдар көп жазған.  

Бүгінгі 


таңдағы 

оқырманға 

күнделікті 

баспасөз 

бетттерінен, 

радио 


мен  

телехабарлардан,  ғылыми  әдебиеттен,  тіпті  көркем  әдебиет  кітаптарынан  жүздеген  соны 

сөздер,  тосын  тіркестер  немесе  байырғы  сөздердің    жаңа  мағынада  жұмсалып  отырғаны 

жақсы  сезіледі.  Олардың  бірқатары  алғашқы  сәтте  құлаққа  жат  естіліп,  оларғай  тосырқай 

қарағанымызбен, бұлар жиі қолданыла келе әбден түсінікті, кәнігі сөздерге айнала бастады. 

Ғылым  мен  техника  дамыған  бүгінгі  таңда  тек  арнайы  ғылыми  терминдерді  ғана  емес, 

көпшілік қауым күнделікті өмірде жиі қолданатын сандаған сөздерді ұсынуда. Қазақ тілінің 

мемлекеттік тіл дәрежесіне көтерілуі енді бұл тілдің қызмет өрісін кеңейтіп, барша байлығын 

сарқа, дұрыс пайдалануды күн тәртібіне қойды. Ол үшін көптеген ұғымдарды білдіруде қазақ 

тілінің өз мүмкіндігі бар екендігі көрінді.  

 

Резюме

 

  В статье всесторонне рассматривается мотивация технических терминов. 



 

Summaru 

  In the article every fame worth  is over view the motivation of technical termins. 



 

 

 

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ  ТІЛ  САЯСАТЫ  ЖӘНЕ ОНОМАСТИКАЛЫҚ  КЕҢІСТІК 

 

 



Әлкебаева Д.

 

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті 

Алматы қ., Қазақстан alkebaeva@ mail.ru 

                                                     

Қазақ    тіл    ғылымында    қазақ  ономостикасының    тілдік    табиғаты  тарихи  және  

сипаттамалық    тұрғыдан    жан    жақты  зерттеліп  келеді.  Қазақ  топономикалық  атауларын  

зерттеу  қажеттіліктен  ғана пайда  болған жоқ, қазақ  тарихының  үлкен  салмақты  жағы  әрі  

ұлттық  таным мен мәдени  тәжірибенің  жемісінің  нәтижесі  болғандықтан маңызы  зор. . 

Қазақ  топономикалық  атаулар    бұрын    тек  құрылымдық    лингвистика    тұрғысынан  

зерттелініп келсе,    тәуелсіздік алғаннан кейінгі  кезеңде  танымдық  ,  когнитивтік  ,тарихи  

этимологиялық,   лингвомәдени  бағытта   қарастылуды  қажет  етеді.   

Сондықтан  топономикалық  атауларды    тек    лингвистикалық  тұрғыдан  ғана      зерттеу  

бір  жақты    пікір    болып    есептелінеді,  оның  экстралингвистикалық  факторлармен  



 

229 


байланыстыра    бағамдау  ұлттық    құндылық    ретінде    танудың    да  зор  маңызы    бар  ,бүгінгі 

күннің  тілдік саясаты тұрғысынан да келер  ұрпақ алдындағы  қымбат  асыл  қазына екенін  

таныту керек. 

Қазақ    халқының  лингвомәдени  ақпаратты  тасымалдаушы  ономастикалық  атауларды 

тілдің  ішкі  құрылымдық  жүйесі  бойынша  талдай  отырып,  ұлттық  болмыс  пен  ұлт 

мәдениетінің  қайнар  көздерін  ұлттық  ойлау,  тіл  арқылы  саралауды  негізгі  мәселе  етіп 

ұстайды.  Ономастикалық  атауларды  антропоцентристік  парадигмада  зерттеуі  тілдік 

факторлардың  ішкі  және  сыртқы  факторлармен  тоғысынан  танып  саралауы  болады. 

Концептуалдық  талдау  негізін  басшылыққа  алуда  ономастикалық  атаулардың  жалпы 

жиынтық тілдік бірлігіне сүйенеді.  

Қазақстанның    географиялық    кеңістігі  ұлттың  рухын,  мәдениетін,  эстетикалық 

талғамын, концептуалдық ойлау биігін көрсетуде ерекше мәнге ие. Халық өздері мекендеген, 

көшіп-қонып жүрген жердің   табиғи  құрылымына  бет-бедеріне, суы  мен  нулы  аймағының  

көркем   көрінісі  мен   ағысына, алуан түрлі  қасиеттері мен белгілеріне қарай   когнитивті 

ассоциациялық    ойлау  жүйесімен  ат  бері  отырып, ұлттық  ойлаудың  саналы  стереотипін  

қалдырады.  Сондықтан  да  ондай  атаулар  белгілі  бір  мән-мағынаға  ие  әрі  ұлттың    тарихи  

мәнді  атаулары  болып саналады. 

Тілдік саясат  мәселесі  мемлекет  тарапынан  атқарылатын іс  қимылдар  жүйесі болып  

табылады.  Алғашқы  кезеңі мемлекет  ішіндегі  тілдік  жағдаяттың хал  ахуалы  анықталып 

тілдік    саясаттың    негізгі    ұстанымдарын    жүзеге  асыруға    бағытталған    бағдармалар  

жиынтығы    болып    саналады.  Ономастикалық    атауларды  концептуалдық,  эстетика-

стилистикалық, когнитивті-ассоциациялық тұрғыда талдау өте маңызды.   жер  су  атаулары 

қазақ  халқының  тарихи-әлеуметтік,  саяси-мәдени  ұлттық  болмысының  шындығын  көрсетуі 

үшін алынған әлеуметтік құбылыс.    Жер   су  атаулары   халықтың «таным әлеміне», « жеке  

тілдік  тұлғаның көркемдік концепциясына», «эстетика-стилистикалық» мүмкіндіктерін жан-

жақты көрсетеді. Бүгінгі  тіл саясатын  басшылыққа ала отырып  топоатаулардың  когнитивті  

ассоциациялық    мәнін    тануға    болады.  Тіл  қанша  дәуірді  бастан  кешірсе  де,  толығып, 

жаңарып  өткен  өмірдің  куәгері  болады.    Қазақ    даласындағы    ономатикалық    атаулар  

сырының  атауыштық  ғана  емес  тарихи  мәні қоғам  шындығының  да  үлкен  белестерінің 

ақиқатын  тануға  зор  мүмкіндік  береді.  Сондықтан  бұл  атаулар тарих, әлем, жер-су, кісі 

аттары  түрлі  ассоциациясымен  стилистикалық  бағалау  категориясын  тудырады,  жалқы 

есімдер 


когнитивті 

ассоциациялық, 

атауыштық, 

нұсқаушылық, 

экспрессивтік 

прагмастилистикасы  ерекше  тілдік  әлеует  болып  табылады.    Қазақ    халқының      жер    су  

атаулары    ерекше  стилдік  фон  құрады,  тарихи,  мәдени,  әлеуметтік  тұғыр  танымында    ұлт  

санасында стилистикалық фреймдер ретінде ассоциацияланады. 

Ономастикалық    атаулар  ұрпақ  санасында  ғана  емес,  тарихи  мәдени  тұрғыдан  қайта 

ұлттық  санада  жаңғыртуда  бүгінгі  егемендік  еліміздің  идеологиялық  прагматикасын 

дәлелдеп отыр.  

Қазіргі  уақытта  Қазақстан  республикасының  егеменді  дәуірінде  этномәдени,  ұлттық 

танымдық эстетика-стилистикалық символға айналды.   

 Кеңес үкіметінің Қазақстанда жүргізген саясаты көп жағдайда бұрынғы патша үкіметі 

ұстанған ұлт саясатының заңды жалғасы іспетті болғаны  баршаға  аян  әрі   сол қағидаларға 

сәйкес келді  деген  пікірлердің  бар  екенін  жоққа  шығаруға  болмайды.     

Қазақстан  тәуелсіздік  алғаннан  бергі  уақытта   қазақ елінің  ономастикалық кеңістігі 

талай    ұлттық    құндылық  болып  саналатын    жер  су  атауларын    өзінің    Отанына    оралды.  

Қазақтың    ұлттық    құндылығын  сақтаушы    мен    оның    маңызын  бағалайтын    ұлт 

зиялылылары бұған  бір  кісідей  атсалысты.   

ҚР тәуелсіздік алғаннан  кейінгі  кезеңде мемлекеттік  тіл  саясаты ұлттық тілдің саяси 

экономикалық,  демографиялық,  әлеуметтік,  ,  мәдени      тұғырластығын    жаңа  келбетке 

әкелумен  қатар    орыс  тілінің  үстемдігін    тарих    сахнасын    кейін    шегерді.  Тіл    саясаты 

дегеніміз мемлекет  тарапынан  жүргізілетін  іс  қимылдар  жүйесі. Тіл  саясатынын  жүзеге  

асыру    екі    кезеңнен    тұрады.    Ммемлекет    ішіндегі    тілдік    жағдаяттың  сипаты    толық  


 

230 


анықталып    болған  соң  оның    негізгі    ұстанымдарын  жүзеге    асыруға    бағытталған 

бағдармалар    жасалынады.      Кеңестер  Одағының  ыдырай    бастаған  шағында  Республика 

Жоғары  Кеңесінің  сессиясы  1989  жылғы  қыркүйектің  22-де  Қаз  КСР  Тіл  туралы  заңын 

қабылдап, оның бірінші бабында қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе берілді. Осы заңды нақты 

шаралар  жүйесі  арқылы  іске  асыру  мақсатында  1990  жылдың  шілде  айында  «Қазақ  тілін 

және Қазақ КСР-дегі басқа да ұлт тілдерін дамытудың 2000 жылға дейінгі кезеңге арналған 

мемлекеттік бағдарламасы» қабылданды. 

Он  екінші  сайланған  Қазақстан  Республикасы  Жоғарғы  Кеңесінің  тоғызыншы 

сессиясында  1993  жылғы  28  қаңтарда  Қазақстан  Республикасының  Конституциясы 

қабылданып,  (Конституциялық  құрылыс  негіздері»  бөлігінде  «Қазақстан  Республикасында 

мемлекеттік тіл – қазақ тілі» деп айқын жазылды. Қазақ тілі  бүкіл дүниежүзі таныған қазақ 

ұлтының,  БҰҰ-ға  мүше  болып  қабылданған  Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  тілі 

болып табылды. 

Президент  Н.Ә.Назарбаевтың  салиқалы  саясаты  арқасында  ,  қазақ  тілінің  мәртебесі 

Қазақстан  Республикасының  1995  жылы  қабылданған  Конституциясында  да  бекемделді. 

1997  жылғы  11  шілдеде  Президент  Н.Ә.Назарбаев  «Қазақстан  Республикасындағы  тіл 

туралы  Қазақстан  Республикасының  заңына»  қол  қойды.  Онамастикаға    қатысты  Үкімет  

құжаттары .1993  жылғы   20  сәуірдегі   №156  ,1994 жылғы   31 қаңтардағы №  114,  1995 

жылғы 17  қазандағы №  33 , 1997, 1998 жылғы құжаттардың  Қазақстандағы топономикалық 

атауларды реттеудегі  маңызы  айырқша  болып саналады. 1997 жылдың 11шілдедегі № 151 

заңы  Қазақстан  Республикасындағы  Тіл  туралы  заң.  Осы  заңның  4  тарау  «19  бапта» 

топонимикалық атаулардың   пайдалану тәртібі айқын анық көрсетілген. 

Қазақстан    Республикасы  Үкіметі    жанындағы  Ономастика  коммисиясы    туралы    ҚР 

Үкіметінің      1998  жыллғы      21    сәуірдегі    №  368    Қаулысында      Мемлекеттік    ономастика  

коммисиясы  құрылуын   Мемоноком туралы  ереже   бекітілді . 

Ономастикалық  комиссия  географиялық  обьектілердің  атауларына  және  олардың 

атауларын өзгертуге бірыңғай көзқарас қалыптастырады. Оларды қолдану мен есепке алуды 

ретке  келтіреді,  ҚР  тарихи  мәдени  құрамының  құрамдас  бөлігі  ретінде    тарихи  атауларды 

қалпына  келтіру,сақтау  ұсыныстарды  әзірлейтін  консультативті  кеңесші    орган  ретінде 

қалыптасты. Қазір осы комиссия республика, қала, облыс көлемінде жұмыс атқарып жатыр. 

2005  жылы  Қазақстан  Республикасындағы  мемлекеттік  ономастикалық  жұмыс  

тұжырымдамасын бекітті. Бұл  маңызды  құжат  атау беруде  үлкен  міндеттерді  белгілейді .   

Қазақстан  Республикасы  Үкiметiнiң  жанындағы  Мемлекеттiк  ономастика  комиссиясы, 

топономикалық  атауларды  қолдану  мен  олардың  есебiн  жүргiзудi  реттеу,  Қазақстан 

Республикасының  тарихи-мәдени  мұрасының  құрамдас  бөлiгi  ретiнде  тарихи  атауларды 

қалпына  келтiру,  сақтау  және  оларды  қайта  атау  мақсатында  саласында  мемлекеттiк  тiл 

саясатын  iске  асыру  жөнiндегi  ұсыныстарды  әзiрлейтiн  консультациялық  кеңесу  органы 

болып  табылады.     Комиссия  өз  қызметiнде  Қазақстан  Республикасының  Конституциясын, 

Қазақстан  Республикасының  заңдарын,  Қазақстан  Республикасының  Президентi  мен 

Үкiметiнiң  актiлерiн,  өзге  де  нормативтiк  құқықтық  актiлердi,  сондай-ақ  осы  Ереженi 

басшылыққа  алады.    Комиссияның  негiзгi  мiндеттерi  географиялық  атауларды  жинақтау, 

жүйелендiру  және  зерделеу,  ономастика  жөнiнде  ғылыми  негiзделген  сөздiктер  құрастыру;  

бұрын  жоғалтылған  тарихи  топонимдердi  қалпына  келтiру  жөнiнде  ұсыныстар  енгiзу  жаңа 

географиялық  объектiлер  үшiн  атаулар  әзiрлеуге    ономастика  географиялық  және  тарихи-

мәдени пәндеме ретiнде қолдау көрсету болып табылады.  

Қазақстан  Республикасы  мемлекеттiк  басқару  органдарының,  басқа  да  ұйымдардың, 

материалдары, хабарлаулары және ақпараттары бойынша ономастика саласында мемлекеттiк 

тiл саясатын iске асырудың жай-күйiн талдайды.   

Мемлекеттік  тіл    саясатының    екінші    кезеңінде    жоспарланған    тілдік  саясат  

бағдарламасының  негізгі  мақсаттарын іске  асыруға бағытталған жүмыстар  жүзеге асады.  

ҚР    ның  салиқалы    жүргізілген    тіл  саясатының  қол    жеткізген    нәтижелерінің   

бастыларының бірі   ұлттық  мәдени  құндылықтың  негізгі  бастауы  ретінде  ономастикалық  

атауларды  қалпына  келтірді. Қазіргі   уақытта  атқарылған  іс  шаралар аз  емес,  бірақ әлі    


 

231 


де  кеңестік  дәуірден  қалған  атаулар  толық  қалпына келді  деп  кесіп  айтуға  болмайды.  

Жер  су  атауларын  бастапқы    қалпына  келтіру  тоқталмайды. 

Кейбір  деректерге сүйенсек,  солтүстік  облыстардағы  атаулар  әлі  бастапқы тарихи 

атауын    иеленген    жоқ,    тіл    саясаты  ономастикалық    кеңістіктің  ұлттық  мәдени    бағытын  

толық  орнықтыруға  тікелей  ықпал  ететін  басты идеялогия  болып  саналады. 

Академик  Ә  .Хайдар    Азия    құрлығының  көне    картасын    жайып  салып,...  елді  мекен  

атауларын  зерделеп    қараған  адам  ғажайып    атылмыш  құбылысқа    кез    болады    деген    еді.  

Қазақстандағы    тіл  саясатының    арқасында    ономастикалық    атауларын    тарихи    мәнін  

тапты,ұлттық танымдық ,  мәдени   құндылық  ретінде  айқындалды.,  номерленген  кейбір  

атаулар    тарихи    негізгі  атауын    қалпына    келтірді.    ұлттық    тілдің  бейнелік    көркемдігі 

ұлттық санада  қайта  жаңғырды. 

 



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   90




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет