Министерство образования и науки республики казахстан
жүктеу/скачать 15,08 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ПОЛИСЕМИЯ В ЛИНГВИСТИЧЕСКОЙ ТЕРМИНОЛОГИИ
- ҚАЛА ТІЛІ ЖӘНЕ ҚАЛА ТІЛІНДЕГІ ЖАЛПЫ ОБЪЕКТІ АТАУЛАРЫ Акимбекова Г.Ш.
Түйін 206
Берілген мақалада ағылшын тілінің ғылыми техниқалық терминологиясы, жаңа терминдердің қалыптасу жолдары мен оның ғылыми техникалық әдебиеттегі ролі жонінде сөз бодалы.
This article deals with the English scientific technical terminology, the ways of creating new ones and their role in scientific technical literature.
ПОЛИСЕМИЯ В ЛИНГВИСТИЧЕСКОЙ ТЕРМИНОЛОГИИ
Казахский национальный университет им. аль-Фараби г. Алматы, Казахстан Ariya_azamatova@mail.ru
организации» [1, 89]. Терминология как подсистема общелитературного языка испытывает на себе влияние всех его лексико-семантических процессов: полисемии, омонимии, антонимии и синонимии, проявления которых, однако, обладают определенной спецификой. Моносемантичность является одной из относительных категорий семантики термина и зависит от того, насколько упорядочена терминология в той или иной отрасли знания.
Если в отношении гносеологических сфер, связанных с решением естественно-научных и технических задач, можно говорить если не о полной, то хотя бы о частичной упорядоченности терминологии, то в отношении лингвистики вопрос о систематизации терминов, их унификации и стандартизации обыкновенно сводится только к декларативным заявлениям о необходимости упорядочения лингвистической терминологии и о том, что достичь этой упорядоченности не представляется возможным в силу ряда объективных препятствий. В ряду этих препятствий особое место занимает именно проблема многозначности терминологии. При решении этой проблемы сталкиваются точки зрения лингвистов, по- разному решающих вопрос о природе термина. В терминах лингвистики не выполняется в полной мере закон организованной терминологии, согласно которому одному понятию должен соответствовать один знак. Однако лингвистическая терминосистема очень близка к этому. Говоря словами И.С. Куликовой и Д.В. Салминой, «тенденция терминологии к однозначности просматривается, хотя только как тенденция». По их данным, полученным в результате обследования на полисемантичность терминологических единиц «Краткого словаря лингвистических терминов» Васильевой Н.В., Виноградова В.А., Шахнаровича А.М., процент многозначности составил всего 4% [2, 30]. Под полисемией (или многозначностью) мы вслед за Л.А. Новиковым понимаем «способность слова иметь одновременно, в синхронном плане, несколько значений (ЛСВ), то есть обозначать различные классы предметов, явлений, признаков и отношений» [3, 14]. Анализируя причины возникновения полисемантичности в лингвистической терминологии, мы должны учитывать: 1)
случаи терминологической многозначности, возникающей в результате использования термина в разных терминосистемах для названия различных понятий, входящих в понятийный круг различных отраслей знания (анализ, категория, метод, модель, уровень, форма и др.); 207
2) случаи концептуальной неоднородности содержания терминируемого понятия, связанной с различием лингвистических взглядов, направлений, концепций (детерминация, лексема, макролингвистика, синтагма, субституция, фонема и др.); 3)
случаи терминологической многозначности, возникающей в результате использования терминов, являющихся по происхождению словами общеупотребительного языка (будущее время, вид, длительный, основа, отрицание, слабый и др.); Логико-семантические границы термина вообще, и лингвистического термина в частности, сдерживают проявление в нем полисемии во всем ее объеме. В лингвистической терминологии полисемия возникает главным образом по различным видам смежности понятий и является результатом переноса значений не основе метонимии и синекдохи как ее особого вида. Так, в лингвистической терминологии на основе отвлеченных отглагольных имен существительных широко реализуются переносы значения по типу: процесс, действие – результат процесса, действия (глагольное словосочетание, заимствование, заимствование, модуляция, морфологическая классификация, письменная речь, придыхание, приложение, речевая деятельность, сокращение, сочетание и др.). Среди отвлеченных существительных- терминов развивается многозначность на основе метонимии и по признаку смежности языковых процессов и явлений языка (безличный, бинарный, варваризм, вокализация,
прилагательных видом многозначности является выражение на основе признака смежности значений: «имеющий такую природу, которая названа прилагательным» и «имеющий в своем составе или проводящийся на основе признака, названного прилагательным» (безличный, глагольный, именной, субстантивный, тематический и ряд других). Наиболее характерным видом полисемии в терминологии лингвистики является так называемая категориальная многозначность, т.е.
полисемия существительных и словосочетаний, обозначающих какую-либо сферу языка и раздел науки о языке, изучающий эту сферу, связанных между собой метонимическими отношениями смежности (словообразование, грамматика, фонетика, морфология, стилистика, синтагматика, синонимика, синтаксис, тактика, типология, омонимика и др.). Реализация многозначности в лингвистической терминологии наблюдается не только у терминов-существительных, но и терминов-прилагательных. Нами отмечен перенос значения по смежности, основанный на количественном соотношении (обозначение рода через вид, целого через его часть, большего через меньшее, и наоборот), на материале имен существительных и прилагательных (диалект, контекст, парафраза, сленг; гипокористический, действительный, словообразовательный, увеличительный; коррелятивная пара, синонимия ролевых средств и т.д.). В словарях лингвистических терминов часто подаются в качестве многозначных названия понятий, рассматриваемых в разных разделах науки о языке. Значение таких терминов в разных разделах языкознания не будет тождественным, поскольку в каждом разделе понятие, обозначенное термином, исследуется под разным углом зрения, составляющим специфику данного раздела. Такого вида многозначность присутствует в терминах: вариант, внешний, корреляция, признак, редукция, синтагма, сочетание, функция и др. Иногда этот вид неоднозначности терминов, являющийся результатом их употребления в нескольких разделах языкознания, объясняют изоморфизмом языковых уровней. Изоморфность уровней языка позволяет описывать сходные явления на разных его уровнях в одних и тех же терминах. Этот вид многозначности лингвистических терминов может быть преодолен при помощи соотнесения термина с подъязыком определенного уровня языка. На практике подобную связующую функцию обычно выполняет уточняющее определение к термину, например: вариант – лексико-семантический вариант, вариант фонемы, варианты фразеологических единиц и т.д. 208
В связи с этим обращает на себя внимание наличие в рамках лингвистической терминологии большого количества тематических терминологических рядов, образованных на базе какого-либо одного термина путем прибавления уточняющих определений. Значение вновь полученных терминов входит в объем значений базового термина, однако определение дифференцирует и уточняет его на основе какого-либо специфического признака понятия (аналогия: аналогия (ассимилятивная), аналогия (грамматическая), аналогия (лексическая), аналогия (материальная), аналогия (морфологическая), аналгия (новообразующая), аналогия (пропорциональная), аналогия (формальная). Подобные тематические ряды со значением рода и вида образуются не только на базе однословных терминов-существительных, но и на базе терминов-прилагательных и терминов-словосочетаний (вещественный, логический,
Следует, однако, заметить, что указанное явление в равной степени может быть рассмотрено и с точки зрения синонимии. Мы склонны отнести это явление к полисемии, близкой к синонимии. Основанием для синонимичных и полисемичных отношений служило уже отмеченное в лингвистической литературе неполное тождество знаковых значений. А.Р. Медведев, опираясь на исследования Ж. Марузо и К. Оже, считает, что некоторые слова могут быть признаны синонимами лишь постольку, поскольку речь идет о выражении общего значения, но перестают быть таковыми, как только возникает необходимость выражения различных нюансов этого общего значения [4, 178]. В силу того, что структура значений определенных терминов является сложной, некоторые термины могут быть представлены в качестве примеров и полисемии и омонимии. Большинство анализируемых терминов, представленных в словаре О.С. Ахмановой, обладают двумя и более значениями. База: 1) то же, что основа; 2) древняя основная часть слова со сложным строением; 3) «база» (в семитологии) совокупность двух (трех) согласных, в которых содержится первичное лексическое значение слова [6, 62-63].
смыканием активного и пассивного органов речи; 2) то же, что эксплозия [5, 74]. Вид: 1) грамматическая категория глагола, обозначающая особые свойства, характер протекания данного процесса, т.е. в его отношении к внутреннему пределу, результату, длительности, повторяемости и т.п.; 2) по-разному выражаемые в глаголе созначения, семантически сопоставимые с категориальными формами вида; 3) «вид» то же, что подвид [5, 75]. Единица: 1) отрезок речи, регулярно воспроизводимый как данное специфическое единство выражения и содержания и приобретающий, таким образом, характер отдельной, функционально обособленной части или постоянного (устойчивого) элемента языка; 2) порядок слов и ритмико-интонационное членение высказывания как структурный элемент (строевая единица) языка, регулярно воспроизводимый в речи; 3) синтаксически организованная и коммуникативно самостоятельная часть более протяженного высказывания или отдельное высказывание, обладающее само по себе определенной синтаксической организацией и коммуникативной самостоятельностью; 4) отдельная, функционально обособленная (самостоятельная) часть (элемент) сложной (составной) единицы общения [5, 145-146]. Приступ: 1) первая фаза артикуляции, когда органы речи переходят от того или иного предшествующего положения к положению, необходимому для артикуляции данного звука; 2) поведение голосовых связок при образовании начального гласного [5, 362]. Рассмотренные виды многозначности терминов представляются естественным отражением общеязыковых процессов в лингвистической терминологии и в большинстве случаев не вызывают затруднений в общении между специалистами. Причем первостепенная роль в актуализации нужного значения полисемического термина принадлежит контексту («метасинтаксису» – по выражению О.С. Ахмановой), является средством разрешения многозначности в результате разного вида метонимических переносов. В лингвистической терминологии представлен еще один вид полисемии, который не поддается квалификации с позиций лексико-семантических процессов общелитературного 209
языка и характерен только для терминологических систем. Таким специфическим видом полисемии является концептуальная неоднородность значения термина, связанная с различием научной интерпретации одного и тог же явления в языке. Это явление отмечается всеми терминологами как объективно существующее и неустранимое свойство научного термина. Отмеченное обстоятельство позволило Н.З. Котеловой утверждать, «что вариантность понимания термина – явление не только распространенное, но и более распространенное, чем вариантность терминов», и назвать мнение об однозначности термина «распространенным заблуждением» [6, 36-37]. О.С. Ахманова связывает это явление с различием метадиалектов и даже идиолектов [5, 4]. В.П. Даниленко пишет о противоречии объективного и субъективного начал в терминологии. Объективное начало связано с наличием соответствующего языкового явления, факта, процесса; «субъективное, сознательное начало <…> привносится исследователем, определяющим, уточняющим границы содержания специального понятия, именуемого данным термином» [7, 58]. Признаками полисемии терминов объективно являются открытия новых признаков и понятий и переосмысление известных в ходе развития науки. И поскольку развитие науки беспредельно, то и возможность полного устранения из терминологии многозначности представляется сомнительной. Наиболее характерным видом многозначности в исследуемой терминосистеме является так называемая категориальная многозначность. Как видно, в системе лингвистической терминологии процент многозначных терминов не так уж высок, а одним из способов преодоления многозначности выступает образование терминов в виде словосочетаний. В устранении нежелательных последствий полисемии определенную роль играть внутрисистемные и синонимические отношения. Опасность для понятийной системности лингвистической терминологии представляют явления полисемии, переходящей в омонимию. Однако, несмотря на то, что явление полисемии реально представлено в исследуемой сфере, термин в целом сохраняет общую тенденцию к однозначности. В свете вышесказанного представляется, что проблема единичности или
множественности значений термина еще далека от окончательного решения. Однако можно быть уверенным в том, что достижение идеального состояния, при котором одному термину соответствует одно понятие, не является невыполнимой задачей, ибо, сама терминология возникает как кодифицированное речевое поведение, направленное на достижение однозначности понятия в или иной отрасли специального знания. Упорядочение и унификация терминологии на конвенциональной основе и при тщательном отборе терминологического материала позволяет со временем успешно реализовать на практике закон всякой организованной терминологии: одно понятие – один знак.
ИСПОЛЬЗОВАННАЯ ЛИТЕРАТУРА: 1.
Кутина Л.Л. Языковые процессы, возникающие при становлении научных терминологических систем //
Лингвистические проблемы научно-технической терминологии. – М.: Наука,1970. – С. 82-94. 2.
лексикографический аспекты лингвистической терминологии). – СПб: САГА, 2002. – 352 с. 3.
Новиков Л.А. Антонимия в русском языке: Теория. Семантический анализ. Классификация антонимов. – Дис. … д-ра филол. наук. – М., 1974. – 364 с. 4.
(на материале французского языка). // Функциональный стиль научной прозы. – М.: Наука, 1980. – С. 177-186. 5.
132-230. 6.
Котелова Н.З. Семантическая характеристика термина в словарях // Проблематика определений терминов в словарях разных типов. – Л.: Наука: 1976. – С. 30-44. 210
7.
Даниленко В.П. Русская терминология. Опыт лингвистического описания. – М., 1977. – 248 с.
The article analyzes the process of polysemy in linguistic terminology and describes causes of terminological units with multiple meanings. Special attention is given to the issues of unification and regularization of the linguistic terminology.
Мақалада лингвистикалық терминологиядағы полисемия процесінің ерекшеліктері талданады, көпмағыналы терминдердің пайда болу себептері сипатталады. Лингвистикалық терминологияны үйлестіру және реттеу сұрақтарына ерекше көңіл бөлінеді.
ҚАЛА ТІЛІ ЖӘНЕ ҚАЛА ТІЛІНДЕГІ ЖАЛПЫ ОБЪЕКТІ АТАУЛАРЫ Акимбекова Г.Ш. Халықаралық бизнес академиясы Алматы қ., Қазақстан gul_shardarbek@mail.ru
Уақытқа қарамай тілімізде әр қашан болатын әртүрлі құбылыстар алдымен ауызекі тіл негізінде танылады, себебі ол қоғаммен, әлеуметтік өмірмен тығыз байланысты. Сондай-ақ жазбаша әдеби тіл және ауызекі тілдің ара қатынасын анықтау, яғни тіл мен сөйлеудің өзара қарым-қатынасын, айырым тұстарын анықтау сынды көптеген проблемаларды сөз етуге болады. Қазақ жазба әдеби тілінің әлеуметтік негізі туралы сөз қозғайтын болсақ, қазақ жазба әдеби тілінің әлеуметтік негізінде қала тілі жатыр. Бүгінде лингвистикалық проблемалардың бірі ретінде танылатыны да осы- «қала тілі». XX ғасырдың екінші жартысында тек әлеуметтік лингвистика ғана емес, сонымен бірге басқа проблемалар да жан-жақты қарастырылды: дамыған әдеби тіл жүйесінің орнына қарапайым ауызекі сөйлеу тілі, коммуникация теориясы мен коммуникативтік жүйе, сөйлеу теориясы, коммуникацияның вербалды және вербалды емес құралдары сияқты қарапайым тілдің салалары. Осы проблемалардың әрқайсысы сөйлеу тілін зерттеудің негізгі бағыттары болып табылады. Қала тілін зерттеудің екі бағыты бар әлеуметтік және лингвогеографиялық. Тілші ғалымдардың көңілін аудартқан Б.А. Ларин қолдаған бірінші бағыт, екі облыстың арасында жазба әдеби тілі мен ауызша диалектілерде зерттелмей келе жатқан саңылау - қала тілі болып саналады. Б.А. Ларин қала тілін комплексті зерттеу міндетіне байланысты екі негізгі аспектіні көрсетеді: 1) қала ұжымының әлеуметтік деңгейі, оның байланыс нәтижесінен көрінетін қала тілінің лингвистикалық көрінісі, қала тұрғындарындағы әртүрлі топтардың тілдік хабардарлықтары. 2) әдеби тіл мен әдеби емес тілдің (оны құраушы тікелей қоршаған орта) арасындағы байланыс қаншалықты, әртүрлі (мысалы арго мен әдеби тіл) арақатынасы қаншалықты екенін анықтайтын аспекті. Лингвогеографиялық бағыт тілдегі кеңістіктік аспектісінде қаралады. Қала тілі проблемасына байланысты жоғарыда айтылған екі бағыттың да тоғысатын объектісі - сөйлеу тілі болып табылады. Сөйлеу тілі лексикасы әдеби тіл нормасында да, әдеби тіл нормасынан тыс қалыпта да емін-еркін қолданыла береді. 211
Қазақ тіл білімінде қала тілі бұрын басқа бір қырынан сөз болған. Оны ғалымдарымыз Қ.Аханов, Ә.Хасенов, Т.Қордабаев өз еңбектерінде, сондай-ақ түрлі оқулық авторлары варваризм, арго, жаргондар түрінде, стильді бұзатын тіл мәдениетіне зияны тиетін құбылыс ретінде қарастырып келді. Әйтсе де бұл проблеманы тілші-ғалымдарымыз жалпы тіл атаулы бар жерде міндетті түрде болатын, белгілі дәрежеде тілдің дамуын көрсететін универсалды құбылыс деп қарастырған жоқ, әрі олардың тілімізде пайда болуының әлеуметтік себептері де жан-жақты ашылып, талданған емес. /1. 197/ Қазақ тіл білімінде қала тілі өз деңгейінде кең және жүйелі түрде зерттелген жоқ. Ғылыми дәстүр бұл сала бойынша әлі қалыптаспады. Бұл жерде «қала тілі» тақырыбын көтеріп жүрген, белгілі тілші, профессор Б.Қ.Момынованың: «Содан болар әдеби тілдің стилистикалық тұрғыдан түрлі бөліністерге түсуінің түп негізі толық ашылды, әлеуметтік лингвистикалық негізі қаланды деп кесіп айту қиын. Ал қала тілін білмей отырып, оны зерттемей тұрып, нақты әлеуметтік топтар тілінің қазіргі қазақ тілінің дамып - жетілуіне немесе кері кетуіне қаншалықты әсері болғанын, болашақта қандай ықпал - әсері болатындығын тап басып айту да оңай емес. Сондықтан да қала тілі мәселесімен тіл ғалымдардың айналысатын уақыты жетті»,- деген ұсынысын айтпай кету мүмкін емес. /2. 26/ Жалпы қала - өндіріс пен күнделікті өмірдің жоғарғы мәдени орталығы болып саналғандықтан, қалалықтардың сөйлеу мәдениетінде де өзгерістер болатындығы бәрімізге айқын. Ондай қарапайым тілдің элементтері, яғни әдеби тіл нормасынан ауытқығандығын көрсетеді. Адамдардың ойынша «қалалықты» өте мәдениетті деп қабылдайды: өмірдің әртүрлі тәртібін, қажеттілігін, талғамын, әдетін, тез қарым-қатынас жасау жағдайында тілдік дағдыларды, аталған ұжымда сыпайы, әдепті болуды меңгерген деп есептейді. Әйтсе де барша өзгеріске бейім жастар тобы тілдегі орныққан әдеби норманы жөнсіз бұрмалайды. Қазақ қауымы үшін орыс тілінің әсері, белгілі бір дәрежеде көрініс беретін билингвизмдердің газет беттерінде байқалуы, оның қалалық жерде айқын басымдылығы- қала тілінің басты белгілерінің орыс тілі лексемаларынан құралуының себебін айқындап береді. Ал сол қала халқының тілін білмей отырып, оны зерттемей тұрып, нақты әлеуметтік топтар тілінің қазіргі қазақ тілінің дамып жетілуіне немесе кері кетуіне қаншалықты әсері болғанын, болашақта қандай ықпал-әсері болатындығын тап басып айту да оңай емес. Сондықтан әдеби тілдің әлеуметтік жақтан шыққан тегін анықтаумен өзекті болып саналады. Дегенмен де біздің дәл осы жерде назар аудартқымыз келіп отырған проблема – қала тілінің әлеуметтік топтар тілінің өмір сүруіне тигізетін әсерін, әлеуметтік топтар тілінің әдеби тілге ықпалын айтуымызға болады. Қала тілінің әртүрлілігі әлеуметтік базамен қалыптасатындығына көңіл аударуымыз керек. Қазіргі қазақ лингвистикасында да осы мәселеге қатысты жұмыстар жоқтың – қасы деп айтуға болады. Ал орыс тіл біліміндегі О.Б. Сиротининаның еңбегін айта отырып, оның қалалықтардың ішіндегі кодификациялық әдеби тілді тұтынушыларды бірнеше топтарға бөлгенін байқаймыз. «Это носители: 1) элитарной речевой культуры (их очень мало); 2) среднелитературной речевой культуры (их большинство); 3) литературно-речевой культуры; 4) фамильярно-разговорной речевой системы (носители двух последних типов в основном люди молодого возраста). /3. 3/ «Қала тілі проблемасына байланысты тілдегі түрлі құбылыстардың жандануы көзге шалына бастауда. Соның бірі ретінде қала тілі әсерінен сөз тудырудың, одан әрі қарқындылық таныта бастауын айтуға болады. Тілдегі сөз тудырудың күшеюінің себеп салдарын ең алдымен әлеуметтік факторлардың әсер ықпалының артуынан іздестірген жөн. Ал әлеуметтік бұл функциясына қозғау салған күшке әдеби тілді тұтынушылардың құрамының кеңеюі, сапалық өзгеріске ұшырауы жатады»,-деп профессор Б.Қ. Момынова атап көрсетеді. Қала тілі проблемасы уақытқа қарамай тілімізде әрқашан болатын универсалды құбылыс, сондықтан ол қоғаммен, әлеуметтік өмірмен тығыз байланысып жатыр.
212
Сонымен бірге лингвистер миграциялық кезеңде әдеби тілдің жұтаңдайтындығын, ондағы қарапайым тіл элементтерінің көбейе түсетіндігін ерекше атап көрсетеді. Ғалым М.Балақаевтың: «Расында қазіргі әдеби тіліміз бір қырынан қарағанда халықтың сөйлеу тілінен пәлендей айырмашылығы жоқ болып көрінеді. Әдеби тілге қалыптасқан нормалар тән. Халық тілінің байлығы ұшан-теңіз, әр қилы: онда жалпы халыққа ортақ дыбыс сөз байлықтары, грамматикалық құрылыстары болумен қатар, диалектілері де, түрліше айтылып, тұрліше ұғынылатын сөздер де бұзылып, құбылып айтылатын грамматикалық тұлғалар да бар, жаргон сөздер де бар. Олар көркем әдебиетте, газет-журналда, ғылыми-зерттеу жұмыстарында, барлық қарым-қатынас, іс-әрекетімізде дәстүрге айналып, жүйелі қалыпқа түседі, жалпыға ортақ тілдік әдеби нормалар пайда болады. Бұлар тілдің өн бойында фонетикада, орфоэпияда, орфографияда, терминдерде, төл, басқа да кірме сөздерде, грамматикалық құрылыста бар. Әдеби тіл сөйлеу тілінде бардың бәрін емес, тиімді байлықтарын бойына сіңіреді де, керсінше сөйлеу тіліне ықпалын тигізеді. Осыдан келіп әдеби тілдің екі түрі пайда болады: бірі әдеби тілдің жазба түрі, екіншісі әдеби тілдің сөйлеу түрі»,-деген пікірін айтпасқа болмас. /4. 96/ Лексика – тіл білімінің басқа салаларына қарағанда, сыртқы әсердің қандайына болса да елгезектік танытып тұратын бөлік. Қоғамда болып жататын өзгерістердің бәрі дерлік лексикадан орын алып, тілімізде орнығып жатыр десек артық айтқандық болмаймыз. Әрине, халық пен халықтың өзара қарым-қатынасы бұл процеске әсерін тигізбей қоймайды. Соның өзінде өзара сөз алмасу күрделі жолдармен іске асатынын есте тұтқан жөн. «В устном речевом общении горожан прежде всего «чужаками», приезжими отмечаются элементы: критерий «у нас так не говорят», «в городе № ... говорят так» прежде всего относится к слову». /5.163/ Сол сөздер арқылы әлеуметтік топтар тілі байқалады. Ал әлеуметтік топтар лексикасы әдеби тілге өз дәрежесінде ықпалын тигізіп отырады. Қазақ тілі лексикасының ерекшелігі ретінде үш мәселеге ғалымдар бұрыннан – ақ көңіл бөліп келеді. Мысалы, Б.Әбілқасымов мынадай үш ерекшелікті баса көрсетеді: а) қазақ тілі лексикасының жаңа сөздермен толығуы; ә) сөз мағыналарының дамуы; б) әдеби тіл лексикасының негізгі қабаттары мен олардың ара салмағы. /6. 223/ Яғни бұлайша талдау жасау әдеби тілдің қалыптасуы процесінен хабардар еткенін байқаймыз. Мақаланың мақсаты: -
-
әлеуметтік топтар тілінің әдеби тілге ықпалын көрсету; -
объекті атауларының пайда болуының негізгі әдістерін қарастыру; -
объекті атауларындағы құрылымдық ерекшеліктерді көрсету; -
обекті атауларындағы жаргон элементтерін анықтау. Қала лексикасына әсер ететін әртүрлі әлеуметтік факторлардың әсерінен осы ерекшеліктерді де байқауға болады. Әйтсе де «Қала тілі» деген жалпы ұғым болғандықтан, бұл мақалада тек объекті атауларына тоқталып өтпекпіз. Қала тіліндегі жалпы объекті атауларына тоқталып кететін болсақ, қала халқы объекті атауларын прагматикалық белгілер бойынша атап көрсетеді, яғни тек дүкеннің аты немесе нөмірі ғана, үйдің нөмірі ғана, көше мен аудандардың атаулары ғана берілуін байқаймыз. Қала тілінде көбінесе «көше», «дүкен», «аудан», «театр», «кинотеатр», «аялдама» деген сөздер түсіріліп айтылады. Мұндай қала тіліндегі тілдік құбылыстарды қолданылу аясын саралап жіктейтін болсақ, ол көбінесе жастар арасында кездеседі. Ал ересектер арасында мұндай құбылыстар сауалнама барысында аз кездесетіне көз жеткіздік. Әр түрлі әлеуметтік факторлар ономастикалық кеңістіктің динамикасына, онимдік жүйенің құрамы мен құрылысына әр деңгейде ықпал жасайды. Қала тіліне ықпал ететін әлеуметтік факторлардың бірі ретінде тауар жүйесінің дамуы, әр түрлі мемлекеттік (ресми), мемлекеттік емес (бейресми), коммерциялық ұйымдардың қалыптасуы қаланың немесе ауылдық елді мекен топонимдік кеңістігіне атаулары өзгерген объектілерді тартады. Бұл
213
объектілердің топонимдік кеңістікке енуі шартты, олар топонимдік бағыт сілтеуші қызметін атқаратындықтан әбден мүмкін болады. /7.28/ Жекелеуді талап ететін жаңа объектілердің пайда болуы, экономикалық өзгеріс, этносаяси жағдайлардың өзгеруі, халық дәстүрінің жаңғыруы, тарих қойнауына ену, ұлттық мәдени құндылықтарды жаңғырту Қазақстан топонимдерінде көрініс тапты. Бұл құбылыс топонимдік атау жасауға, топонимдік обектілер атауды ретке келтіру, қайта атауға негіз болды. Атаулардың өзгеру кезеңі жағдайларында бұрынғы және жаңа атаулардың бірге өмір сүру тенденциясы байқалады. Сонымен бірге «ескі» атаулар нақтылау, толықтыру, ақпарат қызметін атқарып, сөйлеу тілінде жиі қолданылады. Мысалы: Алматы қаласындағы көше атаулыры: Мате Залка- Өтеген батыр көшесі, Софья-Тілендиев көшесі, Калинина-Қабанбай
қала номинацияларынан әлі де қолданыс тауып келеді. Әсіресе бұл ересек адамдардың сөйлеу тілінде көп кездеседі.
жүктеу/скачать 15,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|