Министерство образования и науки республики казахстан

 

214 

6.  Б.Әбілқасымов.  ХІХ  ғасырдың  екінші  жартысындағы  қазақ  әдеби  тілі.  –Алматы, 

1982. 

7. Г. Мәдиева, С.Иманбердиева. Ономастика: зерттеу мәселелері. –Алматы, 2004. 

 

Резюме

 

В статье рассматривается коммуникативный аспект городского языка и наименования 

объектов. 

Summary 

This article is devoted to the communicative aspect of city language and the names of objects. 

 

 

 

 

ҚАЗАҚ ТІЛІ ДЫБЫС ЗАҢДАРЫНЫҢ АНЫҚТАЛУ, ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ

 

 

Ақайұлы Ы., Болатбекова Ә., Оспан Т.

 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті 

Алматы қ., Қазақстан ispan-akai@yandex.ru 

 

Тіліміз  қашан  да  «мемлекеттік»  мәртебесіне  сай  болып,  кең  мағынадағы  тіл  ретіндегі 

болашағы  баянды  болуының  бір  көзі  оның  дыбыстық,  сөздік  (лексикалық),  грамматикалық 

жүйелерінің  анықтық,  толықтық,  негізділік  сипаттары  болып  табылады.  Осы  ретте  түркі 

тілдерінің бір ерекшелігі деп танылатын және заң ретінде де, тілдің сипаты, қасиеті ретінде 

де әсіресе қазақ тілінде мейлінше сақталып қалған үндестік, ықпал заңдары, олардың басты 

тұжырым-түсініктері,  түрлері  қашан  және  қалай  анықталып,  пайда  болды  деген  сұрақтар 

туады.  А.Байтұрсынұлының  «Тіл-құралдарында»  тек  ереже  түрінде  көрініс  берген  бұл 

заңдылықтардың алғашқы нобайын орыстекті түркітанушылар еңбектерінен көруге болады.     

Сингармонизм сөзінің өзі гректің syn  – вместе + harmonia – созвучие деген түсініктер 

жиыны,  қосындысы  ретінде  қаралады  және  негізінен  дауысты  дыбыстардың  жуан-

жіңішкелік, еріндік-езулік, ашық-қысаңдық сипаттары бойныша үндесуі, ал кейде дауыссыз 

дыбыстардың да үндесуі тұрғысында танылып, сөзді морфологиялық бірлікке айналдырушы, 

жекелеуші  әрі  тұтастырушы  қызмет  атқарады  деп  есептеледі.  Сингармонизм  –  тілдік 

құбылыс ретінде Еуропа тіл білімінде танылып-анықталған және түркі тілдеріне дейін венгр 

тілінде,  нигерия-конголез,  Солтүстік  америка  үндістері  тілдерінде  байқалып-белгіленген, 

жалғамалы тілдерге тән саналатын заңдылық. Дәл осы сияқты ассимиляция атауы да латын 

тілінің assimatio – үндестік сөзі ретінде қаралады және бір типтес дауыстылардың үндесуінен 

–  вокалды  ассимиляция  (сингармонизм),  бір  тектес  дауыссыздардың  үндесуінен 

консонанттық ассимиляция түзіледі деп түсініледі.  

Яғни сөз етіп отырған сингармонизм де, ассимиляция да іс жүзінде бір түсініктің грек 

және  латын  тілдерінен  алынған  екі  түрлі  атауы,  яғни  тіларалық  пара-парлар,  терминдік 

дублеттер  болып  табылады.  Бұл  түсініктің  үндестік  заңы,  ықпал  заңы  деп,  қазақ  тілінде  де 

екі  түрлі  аталуы  және  бірінің  дауысты  дыбыстарға,  екіншісінің  дауыссыз  дыбыстарға 

қатысты жіктелуі де осы шетелдік атаулары ықпалынан туған деуге болады.  

Ал  түркі  тілдеріне  тән  саналатын  және  нақты  түрде  қазақ  тілінде  көрініс  тауып  келе 

жатқан  үндестік  құбылысының  өзі,  мұндай  түсінік  аталған  зерттеушілер  қауымына  белгілі, 

анықталған жайт болғанымен, орыстекті түркітанушылар еңбектерінің бірқатарында арнайы 

сөз  болып,  қарастырылмаған.  Тағы  бірқатарында  аты  ғана  аталып,  бір-екі  пікір  айтылғаны 

болмаса, нақты заң ретінде анықталып, тілдік  мысалдармен дәлелдеу, негіздеу жағы оларда 

да  қалыс  қалған.  Тек  П.М.Мелиоранский,  В.Катаринский,  Н.Созонтов  еңбектерінде  қазақ 

тіліндегі  дауысты,  дауыссыз  дыбыстардың  әрқалай  үндесу,  әсерлесу  құбылыстары  туралы 

толығырақ, анығырақ мәліметтер беріліп, мысалдар келтірілген. 

Атап айтқанда: 

 

215 

1.  Бүгінде  сингармонизм  және  ассимиляция  немесе  дыбыс  үндестігі,  буын  үндестігі, 

ерін  үндестігі,  ықпал  заңы  түрінде  қабылданып  жүрген  бір  қауым  теориялық 

тұжырымдардың негізі немесе нобайы, түсінігі айтылып, көрсетіліп кеткен. Мысалы, 

а) «Закон сингармонизма. Все гласные киргизского языка можно разделить на твердые 

(а,  о,  у,  ы)  и  на  мягкие  (ӓ,  ё,  ӧ,  ӱ)    ...  По  основному  закону  киргизской  фонетики  во  всех 

коренных  и  производных  словах  и  во  всех  грамматических  образованиях  существуют 

известные соответствия между гласными звуками первого или коренного слога и следующих 

за  ним  слогов,  а  именно:  а)  В  одном  и  том  же  слове  могут  стоять  или  только  мягкие  или 

только твердые гласные. В киргизском языке не возможны сочетания вроде «а-е, ы-у» и.т. ...» 

(1);   

ә) «...Другая особенность киргизских гласных состоит в законе созвучия, по которому в 

каждом слове гласные должны быть или твердые, или все мягкие...» (2);  

б)  «...В  киргизском  языке,  равно  как  и  в  большинстве  тюркских  языков, господствует 

закон созвучия, по которому слово должно состоять или только из твердых или же из одних 

мягких гласных звуков...» (3);  

в)  «...Этому  же  закону  подлежат  все  грамматические  приставки,  например,  кси 

(человек) ксиге, ксилерге, сөз (слово) сөзге. А, о, ы, у в этих случаях заменяются е (a), ӧ, и, ӱ 

...  По  закону  созвучия  грамматические  приставки  могут  быть  твердыми  и  мягкими.  Кап  – 

кап+ка, кси+ге, сюда же относятся и некоторые послелоги: дан+ден, да-де, дай+дей, личные 

оканчания глаголов: мын+мин, сын+син, ды+ди, а так же вопросительная частица ма–ме (ба–

бе)...» (2);  

г) «...Закону созвучия подчиняются также и все грамматические приставки и сложные 

слова,  вследствие  чего  они  имеют  двоякую  форму:  твердую  и  мягкую;  например,  бас 

(голова)  –  басқа  (голову),  ит  (собака)  –  итке  (собаке)  ...  По  закону  созвучия  приставки 

сложных  слов не  только  соответственно  изменяются  в  твердые  или  мягкие,  но очень  часто 

уподобляются  даже  произношением;  например,  бурунгу  (прежний)  вместо  бурунгы  ...»  (4), 

«Весьма часто к одному и тому же слову или корню присоединяется несколько суффиксов: в 

таком случае коренная гласная безусловно влияет на два непосредственно следующие за нею 

слога. На дальнейшие слоги влияют только гласные «а», «ы», «е»,  «і». После «о», «o»,  «у», 

«ы»  или  «і»;  после  «у»  также  иногда  в  третьем  слоге  является  «ы».  Например,  1) 

ал+дыр+ыс+ып+ты, 2)кел+тір+іс+іп+ті, 3) көр+іc+тір+діңіз...» (1); 

д)  «Звук  с  изменением  в  o  после  слога  в  y,  напр.,  тyсoр  (ронять)  вместо  тyсер,  тyзот 

(исправлять)  вместо тyзет»  (2),  «Е  изменяется  в  e  после  слога  с  буквами  o и  y;  напр.,  козы 

(глаза) – көздoр вместо коздер, тoсeк (постель) вместо тoсек» (3);  

е) «Если одно слово оканчивается на короткую гласную, а последующее начинается на 

гласную,  то  первая  гласная  нередко  выпадает.  Напр.,  кула  ат  –  кул’ат,  білмейді  екен  – 

білмейд’екен,  кара  ала  ат  –  кар’ал’ат.  Иногда  конечная  гласная  выпадает  даже  перед 

согласной,  напр.,  куру  дала  –  кур’дала»  (1),  «Если  одно  слово  оканчивается  на  гласную,  а 

другое начинается с гласной, то первая гласная опускается, жаксы ат – жакс’ат, туйо алдым – 

туйалдым, барушы едік – барушедік» (2);  

ж)  «Кроме  того  все  гласные  могут  быть  разделены  еще  на  «широкие»  (а,  a,  е,  о,  o)  и 

«узкие» ( у, ӱ, ы, і ) ...» (1)  

дегендей  пікірлер,  біріншіден  (а,ә,б  мысалдары),  бір  сөз  бойында  жуан  және  жіңішке 

дауыстылардың  аралас  келуі  мүмкін  еместігін,  яғни  үндестік  заңы  бірінші  кезекте  дауысты 

дыбыстардың  бірыңғай  жуан  немесе  жіңішкелігіне  қатыстылығын  анық  айтып  тұрса, 

екіншіден, бұл жайды бірлі-жарым құбылыс ретінде емес, нақты заң ретінде көрсетіп отыр.  

Үшіншіден (в,г мысалдары),  бүгінде буын үндестігі ретінде танылып жүрген түбір мен 

қосымша арасындағы үндестікке қатысты заң түсінігі мен мысалдарын келтіріп, төртіншіден 

(д  мысалы),  еріндік  дауыстының  екінші,  үшінші  буында  езулік  дауыстыға  айналуы  туралы 

бүгінгі  таңдағы  ереже  түсінігін  түстеп  тұр.  Әрі  екі  зерттеуші  де  ол  жайды  қазіргі  түсінікке 

керісінше,  яғни  бірінші  буындағы  дауысты  еріндік  болса,  қалған  буындарда  да  сол  еріндік 

 

216 

дауысты сақталып қалады деп түсіндіреді. Тек П.Мелиоранский мұны қазіргі түсінікке сай – 

еріндік  дауысты  бас  буында  болған  күннің  өзінде  сөз  аяғына  қарай  әлсірей,  езулене  береді 

деп түсіндіреді. 

Бесіншіден  (е,  ж  мысалдары),  екі  сөздің  тіркесуі  жағдайында  бірінші  сөздің  соңғы, 

екінші сөздің басқы дыбысы дауысты болса, яғни екі дауысты қатар келсе, алдыңғысы түсіп 

қалатыны  туралы  белгілі,  бірақ  әлі  күнге  қалай  қолданылары  белгісіз,  қиын  соғып  жүрген 

үндестік түрін және дауыстылардың ашық, қысаң нұсқаларын көрсетіп кеткен.  

Ал   

а) «...з и с иногда ассимилируется со следующей. Напр., кызсын-қыссын (ты девушка) 

... н перед б разговорном языке иногда переходит в м. Напр., аманба-амамба» (1),  «Перед б и 

п

 н переходит в м. Напр., аманба – амамба. ...м после согласных к, п, с, т, ш переходит в п. 

Напр.,  токпек  (лить)  вместо токмек,  акпа-гулак  вместо  акма-гулак»  (2),  «Звуки  л  и  б  перед 

или  после  твердой  согласной  произносится  твердо:  акбала  –  акпала  ...  Ж  и  ш  вместо  с 

предшествующей  с  в  произношении  сливаются  в  щ;  напр.,  дос  –  жан  произносится  дощан, 

асши – ащи» (3); 

ә) «Звук д после к, п, т, с, ш изменяется в т. Напр., жактым (я зажег) вместо жакдым, 

кеттим (я ушел) вместо кетдим. ... После м, н, ң в исходном падеже д иногда изменяется в н. 

Напр.,  шамнан  (со  свечи)  вместо  шамдан,  а  в  исходном  падеже  местоимений  и  имен  с 

притяжательными  приставками  3  лица  д  совсем  исчезает,  напр.,  менен  (от  меня)  вместо 

менден

.  ...Л  после  согласных  к,  п,  с,  т,  ш  переходит  в  т.  Напр.,  бокта  (бранить)  вместо 

бокла,  кап  (мешок)  каптар  вместо  каплар,  а  после  з,  л,  м,  н,  л  переходит  в  д.  Напр.,  жyз 

(лицо) жyздoр, эти изменения л в д, т чаще всего встречаются в приставках множ. числа, в 

оканчаний  на  ла  глаголов    производных  от  имени,  в оканчаниях  на  лы,  лык  производных 

имен  и.д.»  (2),  «...В  назначенных  приставках  и  сложных  словах  закон  созвучия  одинаково 

распространяется и на немые согласные звуки: ...например, кыз (девица) – кыздар (девицы), 

кус (птица) – кустар (птицы), кыстар (зимы) ...» (3);  

б) «п оканчиваясь между двумя гласными переходит в б. Напр., кап – кабы, салып едім 

–  салыбедім.  ...  К  и  қ,  г  и  ғ:  жапырақ  –  жапырағым,  жүрек  –  жүрегім»  (1),  «В 

вспомогательном глаголе едим, едик иногда опускается целый слог –ди-, когда он стоит и с 

деепричастией  на  -п:  барып  едім  –  барыбем,  барыбедик.  ...  Звук  п  между  двумя  гласными 

переходит  в  б.  Напр.,  кап  –  кабы  ...  К  после  гласных,  между  двумя  гласными  и  перед 

согласными ж, з, л, р переходит в г. Напр., кара-гоз (черные глаза) – кара-коз, ағады – акады, 

кулагым (мое ухо) – кулакым» (2), «В связной речи начальные звуки самостоятельных слов 

подпадаются нередко под влиянием конечных звуков предшествующих. Напр. «шал» значит 

«плетеный»,  «кора»  -  «закуть»;  плетеный  закуть  будет  шал  кора,  а  выговаривается  шал  – 

ғора» (1) дегендей пікірлер, біріншіден (а мысалдары), бүгінде дауыссыз дыбыстардың өзара  

ықпалдасуы  аталып  жүрген  заң  түсініктері  мен  мысалдары  болып  табылады.  Екіншіден  (ә 

мысалдары),  аталмыш  ықпал  заңының  түбір  мен  қосымша  түйісіндегі  көрінісіне  қатысты 

түсінік  нобайын  көрсетеді.  Үшіншіден  (б  мысалдары),  зертеушілердің  п,  қ,  к  қатаң 

дауыссыздарының  екі  дауысты  арасында  ұяңдану  құбылысын,  тіпті  дауыссыздардың  сөз 

тіркесіндегі ықпалдасу жайына («шал кора – шал ғора») дейін байқай алғандарын көреміз. 

2.  Орыстекті  зерттеушілер  заң  ретінде  қабылданғанымен,  қазіргі  қазақ  тіл 

мамандарының  өзі  түпкілікті  келісе  алмай,  қайшылыққа  тіреліп  жүрген  жайларды  өте 

орынды  көрсете  алған.  Мысалы,  П.Мелиоранский  «В  письменном  языке  эта  варьируются 

далеко  не  всегда,  что объясняется отчасти  недостатком гласных  букв  в  арабском  алфавите. 

Есть грамотеи, которые в угоду письменному языку коверкают свое произношение, объявляя 

его  «неправильным»,  но  в  речи  простого  народа  варьирование  гласных  в  суффиксах 

постоянно  соблюдается.  Так  например,  суффикс  изображаемый  в  письменном  языке  (на 

арабском), в разговорном казах-киргизском языке звучит то «дан», то «ден», то «дoн» (в кара-

киргизском  даже  иногда  дон),  суффиксы  звучат  то  «ның»,  то  «нің»,  то  «нуң»  и.т.д.»  (1)  деп, 

оқығандардың жазу тілінде буын үндестігі ережесінің  бұзылып жатқанын, бұзылудың өзі  араб 

 

217 

жазуындағы  және  жазуды  сөйлеуден  гөрі  маңызды  санап,  басты  орынға  қоюдағы  кемістіктен 

болып жатқанын әрі олардың бұны саналы түрде қабылдап отырғанын да айтып өтеді.  

Ал «Обратное действие гласных. В обоих киргизских наречиях замечается также кое-

где  явление  противоположное  сингармонизму.  В  некоторых  словосочетаниях  гласная 

второго слова не изменяется под влиянием конечной гласной предыдущего слова, а наоборот 

изменяет  эту  последнюю.  Например:  бу+кун=бугін  (сегодня),  Со+етіп=сойтіп...»  (1)  деген 

пікірінде  жуан  және  жіңішке  буынды  сөздердің  бірігуі  барысында  олардың  міндетті  түрде 

бірыңғайланатынын  және  кейде  соңғы  дыбыс  алдыңғыға  емес,  керісінше,  алдыңғы  дыбыс 

соңғыға  сәйкестене  үндесетінін  атап  әрі  тіл  дамуында  орын  алып  отырған  жіңішкеру 

құбылысынан да хабар бере кетеді. 

В.Катаринский  де  «Мягкое  a  редко  употребляется  самостоятельно,  оно  встречается 

преимущественно  в  иностранных  словах  (персидских  и  арабских).  Например:  aр  (всякий), 

бaс  (цена),  а  собственно  в  киргизских  словах  оно  употребляется  в  случаях  утончения 

гласных.  Например,  из  ата  (отец)  атеке,  aке,  из  Бактыйар  Бaке...»  (2)  деп,  «ә»-нің  «а»-ға 

қарағанда сиректігін, көбінесе араб-парсылық сөздерге қатыстылығын байқаған және «ата»-

дан  атеке,  әке,  бәке-ні  шығарып,  оның  қолданылуын  жіңішкерумен  байланыстыра  орынды 

көрсеткендей.   

3.  Сондай-ақ  олардың  бірқатар  құбылыстарды  дұрыс  түсінбеу,  жаңсақ  немесе  қате 

түсіну  жайлары  да  кездеседі.  Мысалы,  «В  именах  на  -дас,  означающих  товарищество,  д 

изменяется в л после гласных, двухгласных  и р, напр., сырлас (друг), кроме слова курдас 

(ровесник). Сюда же относятся изменения д в л в именах Акперли, Есемберли (Есемберди) 

...  Слово  буйум  (вещь),  бійдай  (пщеница)  и.д.р.  составленные  как  бы    в  нарушение  общего 

закона созвучия звуков, обьясняются влиянием звука й, который утончает предшествующий 

ему  звук,  а  иногда  последующий,  например,  ойлады,  байлык  произносится  как  ойлады, 

байлик.  Такое  же  влияние  на  л  имеют  ж,  ш.  Алжан,  Кулшук  произносится  как  Альжан, 

Кульшук»  (2)  деп,  біріншіден,  «л–д»  алмасуын  дұрыс  байқағандай  В.Катаринский  Ақберді, 

Есемберді есімдері  Ақперлі, Есемберлі түрінде айтылатыны туралы қате тұжырым жасаған. 

Екіншіден, жіңішкерген сөзді орыс тілінің жіңішкертуші таңбасы арқылы жазған. Сондай-ақ 

оның  «В  вспомогательном  глаголе  едим,  едик  иногда  опускается  целый  слог  ди,  когда  он 

стоит  и  с  деепричастией  на -п:  барып  едім  –  барыбем,  барыбедик»  (2)  деген  тұжырымы  да 

дыбыс  үндестігіне  емес,  үнем  заңына  қатысты  құбылыс  болса  керек.  Осы  ретте 

П.Мелиоранский «Если слово начинается на п, т, к  со следующей узкой гласной, после чего 

следует с, ш или ч тоже с гласной, то первая узкая гласная нередко выпадает. Напр., «пшак» 

вместо «пышак», «тсур» вместо «тусур», «ксі» вместо «кісі» ... Только долгое і считается как 

бы нейтральным, почему и возможны формы вроде жиылды (они собрались)...» (1)  деп, ол 

да біресе қазақ тілі сөздерін орысша айту ыңғайына қарай бұрып, біресе – қазақ тілінде жоқ 

және орта дауысты «и» дыбысын сөз етеді.  

Қорыта  айтсақ,  А.Байтұрсынұлына  дейінгі  орыстекті  тілтанушылар  үндестік 

құбылысын түркі және қазақ тілдерінің заңы атай отырып, оны сөздің не бірыңғай жуан, не 

жіңішке болатындығы ретінде түсінген және бір сөз бойында жуан-жіңішке дыбыстар аралас 

келмейтіні,  екі  дауысты  қатар  келмейтіні,  дауыссыз  дыбыстар  әсерлесуіне  қатысты  ықпал 

заңының түсініктері, мысалдары, бұлардың туынды, біріккен сөздер мен сөз тіркестеріне де 

қатыстылығы,  тоғыспалы  ықпал  түсінігінің  нобайы,  біріккен  сөздердегі  бірыңғайлану 

құбылысы,  жазу  және  сөйлеу  тіліне  қатысты  қайшылықтар,  дауысты  «а»-дан  жіңішке  «ә» 

нұсқасының пайда болу жайы туралы түсінік тудырып, мәлімет қалдырған.  

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 

 

1. Мелиоранский П.М. «Краткая грамматика казах-киргизского языка»: Фонетика және 

этимология, 1894; 

2. Катаринский В. «Грамматика киргизского языка»: Фонетика, этимология, синтаксис, 

Орынбор, 1897; 

 

218 

3. Созонтов Н. «Записки по грамматике киргизского языка», Ташкент, 1912; 

 

 

 

АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ

 

 МАҒЫНАЛЫҚ ҮЙЛЕСІМДІЛІГІ

 

 

Ақынова Ж.М., Турдалиева Э.Д.

 

Қ.И. Сәтбаев  атындағы  Қазақ ұлттық техникалық университеті  

Алматы қаласы, Қазақстан  

 

Қос  тағанда  фразеологиялық  тіркестер  құрамындағы  жұп  компоненттер  тек  дыбыс 

жағынан  не  құрамы  мен  құрылымы  жағынан  ғана  емес,  мағыналық  тұрғыдан  да  бір-біріне 

үйлесіп  келіп,  қос  тағандылар  жүйесінің  тұрақтылығын,  мазмұндық  тұтастығын  арттыра 

түседі. Басқаша айтар болсақ, жұп элементтер өзара мәндес болып келеді, табиғаты жақын не 

тақырыптас топқа жатады немесе өзара қарама-қарсы мағынада келуі мүмкін. 

Демек,      мағыналық    фактордың    қос    тағанды    тұрақты    тіркес  жүйесіндегі  нақтылы 

көрінісі оның негізінен үш түрлі тәсіл: 

1.  синоним мүшелердің мағынасы 

2.  ыңғайлас мүшелердің; 

3. мағынасы қарама-қарсы мүшелердің жұптасуы арқылы жүзеге асырылады. 

Тіл - тілде бір үғымды синоним сөздермен тура дәл беру мүмкіндіктері жиі кездесетін 

кұбылыс. Сөздердің бір-біріне мағыналас немесе синоним болуы лексикалық синонимдерге 

жатады.  Алайда,  лексикалық  синонимдер  теориясында  контексте  мағыналы  сөздерді  еш 

қиналмай  бірінің  орнына  бірін  емін-еркін  ауыстырып  қолдана  берудің  мүмкіндігі  бола 

бермейтініне  тілдік  факторлар  куә.  Тіпті  кей  жағдайда  мағына  тепте-теңдігі  немесе  мағына 

жақындығы 

сезіліп 

тұрса 

да, 

кейбір 

стильдік 

ерекшеліктеріне 

қарай, 

едәуір 

айырмашылықтар, сәйкессіздіктер байқалады. 

Мағына тепе-теңдігі дегеніміз - семантикалық және экспрессивтілігі жағынан сөздердің 

тең түсуі.  Алайда бұған қарамастан, сөздердің  іштей мағына жақындығы синонимнің басты 

қасиеті екеніне ешкім шек келтірмейді. 

 Қос  тағанды  фразеологизм  белгілі  ойды  астарлап  әрі  образды  айтып  жеткізуден 

туындаған болса, сол сияқты синоним сөздер мен тіркестер де белгілі бір ой мен сезімді дәл, 

анық  әсерлі  жеткізу  үшін  сөзді  қайталамай,  екінші  бір  мәндес  атауларды  қолдану  арқылы 

пайда болған. 

Кез  келғен  сөздің  таған  компоненттері  ретінде  қатар  тұрып  жұптаса  алмауы  -  қос 

тағанды  фразеологиялық  тіркестер  табиғатына  тән  ғажайып  бір  зандылықтың  бірі.  Қос  тағанды 

фразеолоғиялық тіркестердің бірінші таған компоненттері келесі таған құрамында қайталанбайды. 

Бірінші  таған  құрамындағы  компоненттері  мәндес,  мағыналас  көп  жағдайда  тағанаралық 

компоненттер өзара (кемінде бір жұп компонент синонимдік катынаста болуы шарт).   

Құрамындағы  компоненттері  өзара  синонимдік  қатар  құрайтын  қос  тағанды 

фразеологиялық тіркестерге біраз мысалдар келтіріп көрейік. Мысалы: Амандық жоқ; 

Айдарлысын  құл,  тұлымдысын  түл  етті;  Басқа  шауып,  төске  өрледі;  Ел  аман,  жүрт 

тынышта; By hook оr by crook; to set a theif to catch a theif; the wind and reap the whirlwind 

Осы 

берілген 

мысалдардың: 

амандық//саулық, 

айдарлысын 

//тұлымдысын; 

басқа//төске;  ел//жұрт,  hook//crook;  set//catch;  wind  //  whirlwind  деген  симметриялық  жұп 

компоненттер өзара тілдік синонимдік қатар құрайды. 

Фразеологизмдердің  тағанаралық  жұп  компоненттері  өзара  тілдік  синонимдік  қатар 

құрап  қана  қоймайды,  сонымен  қатар  қос  тағанды  фразеологиялық  тіркестердің 

құрамындағы  жұп  мүшелердің  контекстуалды  синонимдер  болып  келетін  түрлері  де 

кездеседі. 

 

219 

Мысалы:  асулы  қазан,  тігулі  үй;  ас  ішіп  аяқ  босатар;  атаң  дегенім  жоқ,  енең  дегенім 

жоқ; ат арыды, тон тозды; атар таң, батар күн; аттың жалы, түйенің қомы; атан жілік, арқар 

мүйіз; many are called but few are chosen; no smoke without file; take the cash and let the credit go 

деген  қос  тағандылардың  құрамындағы  асулы//тігулі;  ас//аяқ;  атаң//енең;  арыды//тозды; 

атар//батар; жалы//қомы; атан//арқар; called // chosen; smoke // file; the cash // the credit тәрізді 

симметриялық  компоненттер  тілдік  синонимдер  емес,  контекстуалдық  синонимдер.  Бүл 

жерде  де  жоғарыда  айтылған  дыбыстық  сәйкестік,  түлғалық  бірлік,  сандық  тепе-теңдік 

принциптері  қатаң  сақталған.  Қос  тағандылардың  жұптасушы  элементтері,  сонымен  қатар, 

өзара ыңғайлас, табиғаты жақын сөздерден тұрады. Мысалы: 

Ағылшын тіліндегі: Speech is silver, silence is golden; plain living and high thinking; bone 

of the bone and flesh of the flesh; pull dog, pull cat;   like father, like son;   carry lire in one hand 

and  water  in  the  other;  once  bitten,  twice  shy;  two  is  company,  but  three  is  none; 

Қазақша:алтынмен аптап, күміспен күптеп; етпен қайнап, сүйекке сіңген; бірі апа, бірі жезде; 

қыз-өріс,  ұл-қоныс;  сегіз  қырлы,  бір  сырлы;  от  жағып,  күл  шығару;  сүттен  ақ,  судан  таза; 

астынан ит жүгіртіп, үстінен қүс ұшыру; ұзында өіпті, қысқада кекті, т.б. 

Осы  берілген  мысалдарда  кемінде  бір  жұп  компонент  тематикалық  өрісі  тұрғысынан 

үйлесіп, өзара тақырыптас топқа жатады. 

Мысалы:    father  //  son;    апа//жезде,    ұл/кыз  параллельды  жұп  туыстық        қарым-

қатынасты, silvern// golden, алтынмен//күміспен - металл саласына жататын сөздерді; plain // 

high,  once  //  twice,  two  //  three,  сегіз//бір  -  өлшем  бірліктеріне  қатысты,  bone//flesh, 

етпен//сүйекке — адам организміне қатысты сөздерден, сүт//ет, от//күл,  fire//water - от  басы, 

ошақ  төңірегіне  қатысты,  dog//cat,  иті//құс-жан-жануарлар  дүниесіне  байланысты 

тематикалық өріске жататын сөздерден жасалған. 

Бұлар  ғана  емес  оларға  көршілес  орналасқан  өзге  де  лексемалар  өзара  симметриялы, 

ұйқасқа негізделген жұп құрайды. 

Сонымен,  жоғарыда  айтылғандармен  қатар  қос  тағанның  тілде  қалыптасуына  жұп 

мүшелердің мағыналас, тақырыптас болып келуі де негіз болады екен. 

Қос  тағанды  тұрақты  тіркестер  қалыптасу  жүйесіндегі  мағыналық  фактордың  көрінісі 

үш  түрлі  тәсіл  арқылы  жасалатынын  ескерткенбіз.  Жоғарыда  айта  кеткеніміз  де  синоним 

және  ыңғайлас  мағыналы  компоненттер  тәрізді  тағанды  тұрақты  тіркестердің  жүйесіндегі 

мағына  үйлесімділігіне  тән  фактордың  ең  жиі  кездесетін  түрі  контрастивті  элементтер-

антоним жұп мүшелер. Бұл екі тілге де қатысты айтылған пікір. 

Қос тағанды фразеологизмдердің  құрамындағы симметриялық компоненттердің  бір не 

екі жұбы қатарынан контрастивті мағыналы болып келуі мүмкін. 

Бір симметриялық жұптық контрастивті мағынада келуіне мысалдар: 

Ағылшын тілі: 

Art is  long,  life  is  short;  blow  high,  blow  low;  lucky at  cards,  unclucky  in  love;  easy  come, 

easy go; much cry, little wool; the fat years and the lean years; feed a cold and starve a fever; come 

one, come all; come rain, come shine; come winter storm and summer sun, т.б. 

Қазақ тілі:  

Ұзыннан  өшті,  қысқадан  кекті;  бетегеден  биік,  жусаннан  аласа;  жақсыдан  шарапат, 

жаманнан кесепат; дос егіз, дұшпан сегіз; адам аласы ішінде, жылқы аласы сыртында, т.б. 

Жоғарыда берілген мысалдардағы: 

Long//short;  high//low;  lucky//unclucky;  come//go;  much//little;  fat//lean;  feed//starve; 

one//all;  rain//shine;  winter//summer;  storm//sun;  үзыннан//қысқадан;  биік//аласа;  жақсыдан 

//жаманнан; дос//дүшпан; ішінде//сыртында тәрізді сөздер антоним жұп компоненттер қүрап 

түрғанын  көреміз.  Контрастивті    параллель    единицалар  да,    мағынасы    ыңғайлас 

мүшелердегідей   бір  тематикалық  өріске   жататын  лексемалардан құралған. 

 

жүктеу/скачать 15,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: