Министрлігі ғылым академиясы ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология инст

рындағы  тұтынылатын  биомассаның  орнын  толықтыру  өз  төлінің  табиғи 

өсу  есебінен  ғана  емес,  сонымен  катар  аңшылардан  босаған  аумақтардан 

табындардың ағылып келуі есебінен де жүзеге асып отырды.

Ботай мәдениеті. Көкшетау облысындағы Ботай бекеті жанындағы қоны- 

стың  атымен  аталған.  Ботай  мәдениеті  Солтүстік  Қазакстанның  (Жайык- 

Ертіс өзендері аралығының) далалық энеолитін сипаттайды және мерзімі б.

з.  б.  Ill—II мыңжылдыктармен белгіленеді. Демек, ол бір мың жыл болған.

Ботай  мәдениетінің  қалыптасуына  неолиттік  атбасар  жэне  маханжар 

мәдениетін кұраған тайпалар қатысты.  Оның қалыптасу барысына Шығыс 

Каспий маңы өңірі мен Оңтүстік Оралдың сырттай ыкпал жасағаны жөнінде 

мәліметтер  бар.  Ботай  мәдениетін  В.  В.  Зайберт  ашты11.  В.  Н.  Логвин,  С. 

Қалиева оның батыстық нұсқасын, терсек мәдениетін  бөліп көрсетті. Тер- 

сек мәдениетінде басқа мәдениеттің ықпалы айқын аңғарылады және онын 

кейбір ескерткіштері б. з. б. IV мыңжылдыкпен белгіленетін алдыңғы энео­

лит  дәуіріне  жатуы  ықтимал.  Бірқатар  коныстар:  Қостанай  және  Торғай 

облыстарында  —  Бестамақ,  Түздыкөл-1,  Ливановка,  Құмкешу,  Қожай, 

Дүзбай-3; Көкшетау облысында Ботай,  Красный Яр, Васильков-4 коныст- 

ары ашылды; барлығы жиырмадан астам коныс белгілі.

Қоныстар әдетте шағын дала өзендері: Торғайдың, Терісакканның, жоға- 

рғы  Тобылдың,  Обағанның,  Шағалалының,  Иманбұрлықтың  биік  жағала- 

рындағы  алаптарды алып жатыр.  Олардың көлемі кейбіреуінде  15 гектарға 

жетеді.  Сипаттау үшін  ең көп акпарат беретіні  Ботай қонысы болып табы- 

лады.  Ол шамамен  200 жыдды  — б.  з.  б.  XXIV—XXII ғасырларды қамтиды. 

Қазіргі бетінде  158 тұрғын үйдің жүрты табылды. Қазу барысында олардың 

қонысы тіршілік еткен соңғы кезенде салынғаны аныкталды. Неғұрлым ер- 

теректегі  құрылыс  кезендерінде  салынған  түрғын  үйлердің  қалдықтары 

соңғыларын салу кезінде жойылып жіберілген.  Ертедегі  поселкенің кұры- 

лыстары  ете  тығыз  болған:  тұрғын  жайлар  көбінесе  бір-біріне  жалғасып, 

өзінше бір махаллалар құрып жатқан. Мұндай томаға-тұйык жоспарланған 

орындарға жататын кұрылыстар 30-ға дейін жетеді. Олардың ішінен белгілі 

бір жүйен: байқауға болады: ені 4 -8  м болатын, ал үзындығы 50 метрге дейін 

жететін параллель көшелердің екі жағына кейде  15—16 үйден салынған.

Тұрғын жайлар былайша салынған. Терендігі  1 метрге дейін және көлемі 

20  шаршы  метрден  70  шаршы  метрге  дейін  жететін  4—3  бүрыш  түрінде 

шүңқыр қазылған.  Қазу кезінде шығарылған балшық шұңқыр жиектеріне 

биіктігі 1 метрдей дуал етіп үйілген. Осылайша салынған қабырғаларға төбесі 

тарыла беретін  шеген түрінде  бағаналар каланған.  Жасаған  күмбез  бұтак- 

тармен  және  шым  қабаттарымен  жабылып,  бүл  орайда  ортасынан  түтін 

шығатын  тесік қалдырылған.  Кіретін  есік  қабырғада ойык түрінде  қалды- 

рылып,  оның  сыртында  шағын  дәліз  болған.  Ішінде,  ортадағы  шұнкырда 

ошак орналасқан.  Ошақ пен  есік  арасы — шаруашылыққа арналған  орын, 

төрде — ұйықтауға арналған жер. Әдетте қабырғаның бүйір жағынан азық- 

түлік сактау үшін шүңқыр қазылады. Тобылдағы құмдауыт топыракга қүры- 

лыс сипаты біршама өзгеше: қабырғаларының ағаштан салынуы ықтимал.

Өндірістік-шаруашылық саймандар  алуан түрлі тастардан, сазбалшык- 

тан,  сүйектен  жасалды.  Құрал-саймандар түрғындардың шаруашылык ук­

лады ның күрделі болғанын көрсетеді. Жүгеннің сүйек элементтері, кісенге 

арналған  ілгектер  жылқының  қолға  үйретіле  бастағанын  дәлелдейді.  Тас 

тоқпактар,  пышақтар,  қанжарлар,  боластар,  жебелердін,  сүнгілердің, най-

96

залардың ұштары аң аулаумен байланысты күралдар.  Шанышқылар балық 

аулау кәсібін көрсетеді.  Тұрғын жайлар салу кезінде ағаш өндейтін кепте- 

ген аспаптар: балталар, шоттар, қашаулар, керткіштер, жонғыштар, кескіш- 

тер, пышақтар, қырғылар пайдаланған. Тас пен сүйек ендеу едәуір жетілді- 

рілген,  ал  оларсыз  сапалы  еңбек  қүралдарын  дайындау  мүмкін  емес  еді. 

Қосалқы саймандар арасында шой балғалар, ретушерлер, балғалар, түрпілер, 

шакдақ тастан жасалған бұрғылар, кескіштер, қалақшалар  бар. Тері өңдеу 

ісінде  қырғыштар,  қырнауыштар,  пышақтар,  кескіштер,  жонғыштар, 

жұмсарту үшін сүйек келілер, түрпілер және теріні тегістеуге арналған тегіс- 

тегіштер кажет болды. Тігін керек-жарақтарының арасында инелер, тескіш- 

тер, біз бар. Ши тоқу үшін с үйек ілмектер, жіп иіру үшін ұршықбастар қажет 

болды.  Керамика  өндірісінде  келсаптар,  үккіштер,  жылтыратқыштар, 

мейлінше әр түрлі калыптар іске қосылды. Көптеген сүйек саптар мен тас­

тан  жасалған  тестер  табылды.  Олжалар  жиынтығында  сондай-ақ діни  на- 

нымдық заттар, бойтұмарлар, әсемдік заттар да бар12.

Орасан  зор  мелшердегі  остеологиялық  материалдың  басым  кепшілігі 

жылқы сүйектері.Мәселен,  Ботай қонысында 70 000 жылқының сүйегі та­

былды.  Сондай-ақ  зубрдың,  турдың,  бүланның,  еліктің,  аюдың,  иттің, 

түлкінің,  қарсақтьщ,  түйенің,  кұндыздын,  суырдың,  қоянның,  қабанның, 

кұстардың сүйектері де бар13.

Жерлеу  ғұрпы  мен  бірқатар  символдык  заттар тотемизмнің,  бабаларға 

табынудың болғанын керсетеді. Туыстарын қоныс аумағындағы ескі тұрғын 

жайларға  жерлеп,  жерленгендердің  айналасына  кабырғаларды  жағалата 

жылқының бас сүйектерін койған. Тұрғын жайлардың бірінде, кабырғала- 

рдағы середе ер адамның саз балшыкпен мумияланған бас сүйегі табылды. 

Тұрғын  жайлардың  табалдырығы  астында  ит  кемілуі  жиі  кездеседі,  сірә, 

рәсімдік сипатта болса керек.

Оңтүстік Оралдың далалық еңірінің суртандылық халкы14 мен Еділ бойы- 

ндағы хвалын мәдениетінің ескерткіштері  ез белгілері  жағынан  жоғарыда 

суреттелген мәдениетке жақын.  Оңтүстік-шығысында ботай  мәдениетінің 

материалдары  афанасьев  (Алтай)  және  усть-нарым  (Шығыс  Қазақстан) 

мәдениегінің олжаларымен ұштасып жатыр. Соңғы жылдарда жаңадан та- 

былған  олжалар  Орынбордың  далалык  еңірінде  турганик,  ал  Тобылдың 

Қорған  еңірінде  савинов  мәдениетін  беліп  керсету  туралы  мәселені  алға 

койды.  Материалдарды  одан  әрі  зерттеу  мен  корыту  кезінде  андронов 

үлгісіндегі ірі кауымды бөліп шығару туралы мәселе туады. Қазірдің езінде- 

ақ зерттеушілердің андроновқадейінгі түрғындартерминін жиі пайдаланып, 

бұл орайда олардың генетикалық байланысын айтатындығы жиі кездеседі.

Бірақ далалык энеолит қауымының ез ішінде де  мәдениет  бір  мезгілде 

қалыптасқан  жок және даму  мен  езара ықпал  етудің түрлі деңгейінде  бо­

лтан. Тегінде, Еділ бойын және Жайық-Ертіс езендерінің аралығындағы мал 

шаруашылығы қалыптасқан  екі  орталықты атап өтуге  болады.  Энеолиттің 

орта шенінде  афанасьев  және  усть-нарым  ескерткіштеріне  ботай  мәдени- 

етінің  ықпалы  аңғарыла  бастады.  Ал  екі  жақты  байланыстар  барлық шет 

аймақтарда,  соның  ішінде  шаруашылықты  жүргізу тәсілі  ерекше  өзгеріс- 

терге  ұшырамаған  орманды аймақтар түрғындарымен  (Батыс  Сібірдің Бо­

борыкин, Одиновск мәдениеті) байланыстары ұшырасады15. Тек энеолитгің 

орта шенінде ғана Ташков тұрғындарында (Тоболдың орманды еңірі) ілгері 

басқан қүбылыстар  байқалады.  Зерттелмегендігі  себепті,  әзірше  келтеми-

4  -  Қ азакстан тарихы ,  т. 1

97

нар тұрғындарымен өзара байланыс және өзара ықпал ету  мәселесі айқын 

емес.  Бірақ  тас  ғасырында  халыктың  оңтүстіктен  Орал-Ертіс  далалық 

өнірінің  аумағына  тұрақты  тұрде  коныс  аударуы  Шығыс  Каспий  маңы 

өңірінін аумағы арқылы жүзеге асырылғанына күмән жоқ.

Манғыстау  тарихындағы  энеолит  коп  жағынан  алғанда  шаргты  болып 

табылады,  жалпы  жұрт  қабылдаған  кезендерге  белуге  сәйкес  келеді.  Бұл 

аумак үшін б.  з.  б. V мыңжылдықтың аяғы — IV мыңжылдыктың басына да 

байырғы түрғындардың көршілерімен интенсивті байланыстары немесе ең 

дүрысы, солтүстік пен оңтүстік-шығыстан мәдениеті өзгеше екі толкынның 

жергілікті ортаға кұйылып-қосылуы тән болды. Бірінші толқын Еділ-Жайық 

бойының энеолиттік хвалын мәдениетіне жататын  шебір үлгілес ескерткі- 

штермен көрсетілген. Бозащы түбегінде, Маңғыстау түбегінің орталык және 

жағалау бөлігінде түрақтар мен жекелеген олжалар табылған. Ең елеулі тұрак 

Бозащыда, көшпелі құм оңіріндегі Шебір елді мекенінін маңынан табылды. 

Мүнда  шакпақ  тас  пен  керамика  фрагменттерінің  екі  үлкен  жиынтығы 

тіркелді.  Олар  ете  тығыз  жинақталған,  сірә,  жер  бетіндегі  сияқты  сактал- 

маған кұрылыстар шегін сипаттайтын болар. Мәдени кабат учаскелерін аршу 

кезінде шаруашылық мақсатында және  сыпырып тазартылған шұнкырлар 

мен шағын құдык — кызыл бояулы топыракпен,  105 ұсақ сыныктармен және 

қалақшалармен толтырылған табынушылық мәні бар шұнкыр кездестірілді.

Шебір үлгісіндегі шақпақ тастар жиынтығы калақшалар мен оларға ар- 

налған  кұралдар  колемінің  ірі  болуымен  ерекшеленеді.  Құралдао  жиын- 

тығы  жергілікті  неолит тұрақтары  үшін дағдылы.  Бірақ тері  өндеу  үрдісін 

тездетуге мүмкіндік беретін бүйірлі қырғыштар басым бола бастайды. Қашау 

тәрізді құралдар, бір жүзді пышақтар, иінді бұрғылар пайда болады. Түрақ- 

тардан геометриялықмикролиттер табылған жок. Құрамы күрделі құралдар 

қыстырмаларының  көп  табылуы  арқылы  орны  толтырылғанмен,  жебе 

ұштары жок деп үзілді-кесілді айтуға болмайды. Еңбек қүралдары мен кар- 

уларды дайындау үшін жергілікті кеніштердің шақпак тастары шикізат ретін- 

де пайдаланылган.

Ыдыстар саз балшықтан колдан жасалған. Ыдыстар түбі дөңгелек конус 

тәрізді етіп, жұмыртқа сияқты жабык түрде істелген. ЬІдыска ішкі жағында 

қыры  бар жаға сиякты салмакты жиек жасалған.  Өрнектеу үшін негізінен 

тарақ сияқты калып пайдаланылған. Ыдыстың жоғарғы және төменгі жағы- 

на геометриялык қарапайым әшекей салынған. Ыдыстың ішкі жағы да нак 

, сол тарақша арқылытегістелген. Саз балшыкка жерден казып алынып ұсақт- 

алып үнталған кабыршақ қосылған.  Ыдыс  жұка болған  жағдайда олардын 

сыйымдылығы 6—7 литрге жетеді.

Шебір халкы теңіз моллюскаларының қабықтарынан жасалған ірі мон- 

шақтар мен диаметрі 3—6 мм болатын цилиндр тәрізді ұсақ моншақ сияқты 

жаңа әшекейлер туғызды. Соңғылары теңіз қабыршақтарының қабыктары- 

нан жасалды. Моншақтардың жиектері мүқият тегістелген, ал тесіктері ка- 

рсы бұршлау әдісімен жасалған.

Шебір түрағынан кішкене  металл  біз табылды.  Бұл Хвалын  зиратында 

көп табылған металл бұйымдарға кайшы келмейді16.

Келімсектердің  екінші  толқыны  Орта  Азияның  екі  өзені  аралығынан 

шығады.  Ол  Маңғыстаудағы  Жыңғылды-6  үлгілес  келтеминар  түрағынын 

олжаларына байланысты, бұл тұрақ Қошқарата кұйылысының жағалауына 

орналасқан. Т ур ақгың шақпақ тас құралдары арасында бүйірі ойық қалакша

98

ұшгар,  асимметриялы  ойықгары  бар  қырнауыштар,  сырты  мұкалған  шеті 

бар және іші үшкірленген үшты кыстырма, үш бүрышты бүрғы мен кішке- 

не  бұрғы сияқты бүйымдар ерекше көзге түседі.  Бүл кұралдар келтеминар 

мәдениетінің дамыған және соңғы кезендеріне тән.

Хронологиялык жағынан Маңғыстаудың хвалын жэне келтеминар мәде- 

ниетінің ескерткіштері ұқсас.  Келтеминар белгілері бар шақпақ тас жиын- 

тығы жағдайында  Кошкарата-4 түрағының керамикасында шебір  ыдыста- 

рының белгілері бар, бірак олардың түбі жалгіақ. Өз кезегінде, бүл мәдени- 

еттер  жергілікті  ойықты  және  төлес  мәдениеттерімен  катар  болған,  мүны 

Қосқұдық тұрағында табылған шебір үлгілес керамика растайды.

Б.  з.  б.  IV мыңжылдықтағы  үрдістерді түсіну өндіруші  экономика (мал 

шаруашылығы)  негіздерінің таралуындағы  Шығыс  Каспий  маңы  аймағы- 

ның маңызы туралы мәселемен тығыз байланысты. Егер бұрын Таяу Шығыс 

мәдени  ошағы  аудандарынан  койдың  таралуына  бұл  аймақ  шешуші  рөл 

атқарды  деген  басымдық  беріліп  келсе17,  соңғы  кезде  бұл  қағидаға  М.  И. 

Итина18 мен В. А. Алешкин19 карсы пікір айтуда. Олар ортаазиялык косөзен 

аралығына мал шаруашылығының неғұрлым солтүстік, далалық өңірден енуі 

мүмкін екендігін көрсетеді.

Келтеминар  мәдениетінің  жоғарғы  шегінің  хронологиялык  жағынан 

кешігуі мен Орта Азиядағы өндіруші шаруашылыктың таралу оңірінің со- 

лтүстікке карай кешігіп орын ауыстыруы (б. з. б. III жэне II мыңжылдықтар 

шебінде) Еділ—Жайык, өңірінің б.  з.  б. V жэне  IV мыңжылдыктар шебінде 

дамыған (көшпелі) мал шаруашыл ығы түрлеріне ие болған хвалын тайпала- 

рының неғүрлым прогресшіл дамуы туралы айтуға мүмкіндік береді. Соны­

мен,  Маңғыстау  түбегінің  археологиялык  кезендерге  бөлінуіндегі  дәуір 

ретінде  энеолиттің  бастауы  мүнда  шаруашылық  жүргізудің  жаңа  түрі  — 

жылжымалы  мал  шаруашылығының  пайда  болуына  байланысты.  Көшіп 

келген тайпалардың жергілікті неолиттік тұрғындармен неғүрлым белсенді 

араласуы  уакыт  өте  келе  Маңғыстауда  қола ғасыры  көшпелілерінін  жаңа 

мәдениетінің пайда бгпуына жеткізді. Алайда бұл кезеңнің уакыт шегі әзі-и е 

дәл анықталған жок.

1 Алпысбаев  X.  А.  Неолитическая  стоянка  в  пещере  Караунгур.  / /   Изв.  А Н  

КазССР.  Сер.  обществ.,  1969,  №  2.  85-87-6.

2 М акарова  Л.  А. Териофауна пещеры Караунгур. / /  Археологические исследо­

вания в Казахстане.  А .,  1973,  146-155-6.

3  Виноградов  А.  В.  Древние  охотники  и  рыболовы  Среднеазиатского  меж ду­

речья.  ТХАЭЭ.  Т.  XIII, М.,  1981.

4 Праслов  Н.  Д .,  Постинков  Г.  Б.,  Ротшильд  Е.  Новые памятники  с микроли­

тическим  инвентарем в Северо-Восточном Прикаспий. / /   КСИА,  №   117, М.,  1990.

5 Антонова  Е.  В. 

Обряды 

и  верования первобытных земледельцев Востока.  М., 

1990.

6 Таймагамбетов 

Ж.  К.

 

Памятники каменного века. / /  Археологические памят­

ники  в  зоне затопления Ш ульбинской  ГЭС.  I-тарау,  А .,1987.

7 Зайберт  В. 

Ф.

 

Энеолит Урало-Иртышского междуречья.  Петропавл,  1993.

8 Соныкі.  Атбасарская культура.  Екатеринбург,  1992.

9 Логвин  В.  Н.  Каменный  век казахстанского Притоболья (мезолит -  энеолит). 

А .,  1991.

99

10  Бұл да сонда.

11  Зайберт  В.  Ф.  Энеолит  Урало-Иртышского междуречья.

12  Кисленко  А.  М. Проблемы реконструкции энеолитического жилища. / /  П ро­

блемы реконструкции  хозяйства  и технологий  по данным  археологии.  Петропавл, 

1993.

13 Ахинжанов  С.  М.,  М акарова  Л.  А.,  Щ рымов  Т.  Н.  К  истории  скотоводства 

и  охоты  в  Казахстане.  А .,  1992.

14 Матюшин  М.  Ф.  Энеолит Ю жного Урала.  М.,  1982.

13 

Косарев  М.  Ф. Древняя история Западной Сибири;  человек и природная сре­

да.  М .,  1991.

16 Агапов  С.  А.,  Васильев  И.  Б.,  Пестрикова  В.  И. Хвалынский энеолитический 

могильник.  Куйбышев,  1990.

17 Mepnopm  Н.  Я. Древнейш ие скотоводы Волжско-Уральского междуречья. М.,

1974.

18  Итина  М.  А. Взаимодействие земледельческих цивилизаций Средней Азии с 

их «варварской» периферией в эпоху бронзового века. //А р х ео л о ги я  Средней Азии 

и Ближнего Востока. Тез. докл., Ташкент,  1983.

19 Алешкин  В.  А.  Культурные  контакты племен  Средней А зии (неолит —  эпоха 

бронзы). / /  Взаимодействие  кочевых культур  и древних цивилизаций.  А.,  1989.

100

Ү ш  і н ш і  

т  а р  а у

ҚАЗАҚСТАН ЕРТЕДЕГІДӘУІРДЕ

1.  ҚОЛА ДӘУІРІҢДЕП ҚАЗАҚСТАІІТАЙПАЛАРЫ

Дәуірдің ерекшеліктері. Неолит дәуірінде-акбайкала бастаған шаруашы- 

лықезгерістері б. з. б. II мыңжылдықта малшылык-егіншілік экономикасы 

мен  жоғары  дамыған  металлургияның  калыпгасуына  жеткізді.  Өндіруші 

түрпаттағы  экономикаға  кошу  Қазақстан  аумағындағы  бүкіл  жағдайды 

түбірінен өзгертті.  Коныстарын жиі өзгертетін, жігерлі, пысык малшы тай- 

палар ұлан-байтак және куатты бірлестіктер кұрды; бұлардьщ калыгітасуы- 

нда соғыс кактығыстары едәуір рөл атқарды.  Кару енді жабайы хайуандар- 

ды аулау үшін ғана емес, сонымен катар тайпалар арасындағы кақтығыста- 

рда да жиі пайдаланылатын болды.  Кару жасау бірте-бірте металл ендеудің 

дербес саласына айналды.

Археологиялык материалдар бойынша, андронов тұрпатты ескерткішгер 

калдырған  далалык малшы-егінші  тайпалардың  мәдени ортактығы  жаксы 

мәлім. Барлык жергілікті озгешіліктеріне карамастан, үлан-байтак аумакка 

тараған  бұл  тайпалар  неолит  дәуіріндегі  гайпалык  ала-күлалыкты  айкын 

мәдени біркелкілік ауыстырғанын корсетті.

Кола дәуіріндегі коғамнын ілгері басуы екі факторға байланысты. Олар­

дын бірі  — жаңа дәуірді  белгілеген  фактор — палеометалдардың өндірістік 

жолмен игерілуі болды.

Б.  з.  б.  II мьщжылдыктын ортасында Казаксган тайпалары  кола бұйым- 

дар жасау ісін меңгерді.  Қоланың озі бұйымнын неге арналуына карай, әр 

түрлі пропорцияда мыс пен калайынын, кейде сүрменін, күшаланын, корғ- 

асыннын  корытпасы  болып  табылады.  Мыспен  салыстырғанда  коланын 

бірсыпыра артыкшылыктары бар: оның өзгешілігі -  өзі катты, балку темпе- 

ратурасы томен, түсі алтын сиякты әдемі.  Кола енбек  күралдары  мен  кару 

жасау  үшін  колданылатын  негізгі  шикізат  бола  бастады.  Казакстан  жер 

койнауында  полиметалдардын,  ең алдымен  калайы-мыс  рудаларынын  ба- 

рынша молдығы бұл аумакта металлургияның мыкты ошағы шығуынын бір 

себебі болды.

Б.  з.  б.  II мынжылдыктын басында-ак Еділ бойы,  Орал өңірінің,  Казак­

стан  мен  Алтайдың  далалык тайпаларында  кешенді  малшылық-егіншілік 

шаруашылык калыптасады. Ал б. з. б. П мынжылдыктын ортасында Қазак- 

станның далалык тайпаларында алғашкы өндірістін орлеуі байқалады, мал 

шаруашылығы жедел дамиды. Осы уакытган бастап далалык Евразия тұрғын- 

дарының шаруашылығында мал шаруашылығы неғұрлым көбірек орын ала 

бастайды.  Б.  з.  б.  II мынжылдықтың аяғында -   I  мыңжылдықтың басында 

далалық еңірлердегі тұрғындардың көпшілігі шаруашылыктың маманданған

101

жана түріне — көшпелі мал шаруашылығына көшеді. Батыс Азия мен Шығыс 

Европаның  далалык  аймағында  бақташы  тайпаларының  бөлініп  шығуы, 

шынында, б.  з. б.  II мыңжылдықтын басында болды деуге келеді, алайда әр 

қилы табиғи ортадағы даму каркынының әр түрлі болғанын ескеру керек.

Алғашкы  экономиканың кайта  құрылуына бәрінен  бүрын  табиғи-кли- 

маттык өзгерістер себепші болды. Мәселен, кола дәуірінде үзакка созылған 

салкын-ылғал  кезеңнің  орнына  климаттың  жылылык  пен  куаңшылыкқа 

қарай бірте-бірте  өзгеруінің мың жылдан  асатын дәуірі  келді,  сөйтіп,  ксе- 

ротермиялык минимум дәуірі  басталды.  Қуаңшылық дәуірінде езендердің 

суы тартылды, жайылмадағы аланкайлар бірте-бірте кұрғады, көлдердің су 

деңгейі төмендеді, түптеп келгенде, Солтүстік жартышардағы күрлыктардың 

жалпы ылғалдылығы азайды'.

Климаттың  жедел  кұрғауына  байланысты  Шығыс  Европа  мен  Батыс 

Азиядағы  далалык  тайпалардың  шаруашылығы  мен  түрмысында  болған 

өзгерістерді  археологиялық деректемелер  де  растайды.  Батыс  және  Орта- 

лык  Қазакстанның  ұзак  уакытқа  арналған  қоныстарында  сумен  жабдык- 

таудың жаңа әдісі — кұдық казу шығады.

Егер  Казақстанның  солтүстік  аудандарының  тұрғындары  мен  Батыс 

Сібірдін орман және тайгалы аймақтарынын тайпалары энеолит пен алдыңғы 

қола дәуірінде шаруашылык және мәдениет жағынан бір-біріне  кеп ұқсас 

болса, кейін климат өзгергенде бүл үксастық жойылады. Б. з. б. II мыңжыл- 

дыктын ортасында, Орталық Казакстандаг ы сияқты, бүл аудандарда да мал- 

шылык-егіншілік шаруашылық өрістеп, мал шаруашылығы басым дамиды.

Оңтүстік Сібірде Нарым өлкесінін тайгалы-батпақты аудандарына дейін 

бүл аймактың тұрғындарына тән емес ежелгі мал шаруашылығынын шару­

ашылык дәстүрлерінің кең таралуын және Казақстанның далалык тайпала­

ры мәдениеті  ықпалының күшеюін,  сірә,  нак сол табиғи-климаттык күбы- 

лыстармен түсіндіруге болар.

Тұрғындардың  коғамдық күрылысы мен  отбасылық-некелік  қатынаст- 

арында елеулі өзгерістер болды.

Қола дәуіріндегі экономиканың басты-басты екі бағыты болып табыла- 

тын мал шаруашылығы мен металлургияның тез дамуы өндіргіш күштердің 

өсуіне, қоғамдық еңбек  мамандануынын күшеюіне, қоғамдык өмірдегі  ірі 

өзгерістерге жеткізді. Жеке отбасылар окшауланды, отбасылық меншік кең- 

ейді, рулық кауым ішінде мүлік теңсіздігі есті.

жүктеу/скачать 21,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: