Министрлігі ғылым академиясы ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология инст

дың  алыс  солтүстікке  коныс  аударуына  жәрдемдесе  алды  деп  санауға 

мүмкіндік береді. Ол кезде  Қазақстан, Монголия мен Солтүстік Қытай Ев- 

разияны қоныстанудың алғашкы кезендері үшін ең солтүстік аудандар бо- 

лған.

Плиоценнің аяғындағы апат пен төрттік кезең жағдайды өзгертті. Гинду­

куш  пен  Гималай,  Қарақорым,  Тянь-Ш ань  мен  Алтай  муссондарды 

өткізбейтін кедергі  болып кана қойған жок,  сонымен катар ландшафты да 

толық өзгертгі. Муссондар мен циклондар козғалуының өзгеруі, куаң оңірде 

климат континенттігінің ұлғаюы едәуір аумақтың шөлге айналуына себепші 

болды.  Сол  бір  өзгерген  жағдайларда  бұл  озгерістер  Қазақстанның  түрлі 

аймақтарына бірдей эсер еткен жоқ.

Тұран  және  Каспий  маңы  ойпаты  мейлінше  тұрақты  жағдайларымен 

сипатталады. Каспий теңізінің жағалауы мен Үстірт кыратында тас ғасыры- 

ның палеолиттің алдыңғы кезендерінен неолитке дейінгі үздіксіз эволюция- 

ны дәлелдейтін көптеген тұрақтары сақталған.  Каспий өңірі мен Үстірттің 

палеолиті шақпактас шикізатына негізделді.

Каспий  маңы  ойпаты  мен  Үстірт  кыратындағы  эволюцияның  үзақ 

уақытка созылуына палеографиялық жағдайлардың түрақтылығы (қолайлы 

климат; аң аулау объектілері мен мекендеу орындарының молдығы; шикі- 

заттың шексіз мөлшерде болуы; тұщы судың молдығы) негіз болды. Сакта- 

лған  тұрақтардың топографиясы  геологтардың  жағалау  шегінің талай  рет 

өзгергені туралы деректерін растайды.

Үсақ шоқылар мен  жазықтардың ұштасуы тән, түбі  жайпақ кең ангар- 

лары  бар  Сарыарқа  геоморфологиялық  жағдайлары  жағынан  мейлінше 

тұрақты аймақ болып келді және солай болып кала да береді. Мұнда палео- 

литтің эволюциясы ашельдің едәуір соңғы кезеңінен басталып, соңғы пале- 

олитке дейін созылады. Тас ғасыр тұрақтарытопографиясының өзіндік ерек- 

шеліктері ежелгі  адамдардың Сарыарқанын негізгі  су айырығының бойы- 

мен  етіп,  одан  соң  Солтүстік  Балқаш  өңіріне  коныстануы  мүмкін  екенін 

көрсетеді.  Палеографиялық  жағдайлардың  тұрақтылығы,  жануарлардың 

қоныс  аударатын және мекендейгін,  құстардың үшып  өтетін жолдарынын 

орнығып, тегінде, өзгермеуі, тас шикізаты онімінің молдылығы және тұракты 

су көздерінің кеп болуы палеолиггің әр түрлі мәдениеттерін таратушы алға- 

шқы үжымдардың белгілі бір тұрақтарда ұзак уакыт мекендеуіне мүмкіндік 

жасады.  Олар  кені  алынған  шұкыр  тізбектеріне,  өзен  жағаларына,  терең 

қарасу немесе тұщы сулы бүлақтар жанына жайғасты, қазіргі сиякты, бұрын 

датүрақтардың орналасқан жері мен жүретін жолдары едәуір дәрежеде со- 

лар арқылы белгіленді. Өте суык әрі құрғак болған жоғарғы плейстоценнің 

аяғындағы төтенше жағдайлар ғана су жүйесін біржола бұзды. Көпжылдық 

тонданудың өрістеуі жағдайында Сарыарканың көптеген аудандарында Са- 

рыарқаны қоныстанған жануарлар мен бір кезде тұрақты мекендейтін осы 

жерлерден  біржола кетіп қалған  гоминидтердің қалыптасқан  байланыста- 

ры бүзылып, қалпына келмеді. Тек етпелі аймақтарда, Сарыарқаның шығы- 

сындағы Ертіс өңірінде ғана эволюция неолитке дейін толастамады.

Өтпелі аймақтар әрқашанда мұқият коңіл бөлінетін объект болып келді. 

Қаратау жотасы осындай өте қызыкты етпелі учаскелердің бірі болуы ыкти- 

мал.  Оның  географиялық жагдайының озіндік  ерекшелігі  мынада:  ол,  бір 

жағынан, Солтүстік Тянь-Шань жоталарының сілемі болып табылады және 

соларға тән биіктік белдеуі бар, ал ең суық дәуірлерде, сірә, онда мүзарттар

72

болса  керек.  Екінші  жағынан,  ол  екі  ірі  аймақты  — Орта  Азияның  құмды 

даласы мен Бетпакдаланың саздақты даласын шектеп, бөліп тұр. Климаты 

жағынан  Қаратау жотасының жағдайы ерекше  колайлы.  Қаратау жотасы- 

нын  мұндай  жағдайы  ұзақ  уакыт  бойы,  кем дегенде  жоғарғы  плиоценнен 

бастап  сакталып  келген.  Мұны  неоген  кезінен  сакталған  коптеген  ежелгі 

өсімдіктер мен жануарлар дүниесі дәлелдейді.

Екінші  жағынан,  Қаратау  жотасының  шол  дала  аймағындағы  табиғат 

жағдайы  мұнда  алыс  жақтарында,  қалың  құмдар  мен  ойпаттарында  сары 

топыракты қабаттардың қалыптасуына да жағдай жасады. Қаратау жотасы- 

ның кептеген аудандарының геологиялық қүрылысы да мұнда жануарлар- 

дың сансыз коп уйірлерінің тұрақты мекендеуіне колайлы болды, олардың 

қалдыктарының  Кошқорған,  Ш.  Уәлиханов  атындағы  және  т.  б.  елді  ме- 

кендер сияқты көптеген жерлерден табылғаны мәлім. Осылардың бәрі бүл 

арадан тамақ пен су коздерін, сондай-ақ озен жағаларынан, үңгірлерден және 

сары топыракты жерлерден мекендейтін жаксы орындар тапқан ежелгі  го- 

минидтердің осында мекендеуіне себепші болғаны кайран  қалдырмайды.

Алайда,  өтпелі  (шекаралык)  аудандардың  ерекшелігі  — оқиғалар  мен 

құбылыстардың  қалдықтық  және  алуан  түрлі  болуы.  Мәселен,  Каратау 

жотасының палеолиті  қалай болғанда да эволюцияның екі  (үшеу болуы да 

мүмкін)  бағытымен сипатталады.  Бірінші  жол  Кіші  Қаратау ауданына тән 

және Бөріказған мен Тәңірқазғанның салмакты кара шакпак тастарына не- 

гізделген. Ең ежелгі тұрақтар мүйісті-кыратты биіктеріне байланысты. Неғұ- 

рлым «сонғы» — ашельдік, мустьелік және соңғы палеолиттік түрактар тау 

етегінде орналаскан және Бөріқазған мен Тәңірказғаннын, алдынғы палео­

лит!  жайғасқан жерден хронологиялык алшактығы басым корінеді.

Екінші бағыт неғүрлым жақсы касиеттері бар және онделгендерінен неғү- 

рлым  сапалы сынықтар  алуға мүмкіндік  беретін  ашық-сұрғылт түсті  шак­

пак тастар негізінде дамыды. Негізгісі Ш. Уәлиханов атындағы түрак болып 

табылады. Оның бірегейлігі мынада: оның өмір сүруі өзендердің аңғарлары 

кесіп өткен сары топыракты үстірт тарихымен байланысты.

Үшінші даму бағытының немесе кұмайттарда даму бағытының іздері де 

бар.  Ш.  Уәлиханов атындағы түрақ ауданында және баска да жерлерде ти- 

пологиялық  ерекшеліктері  бойынша  Сарыаркадағы  саяк  мәдениетіне 

ұқсайтын соңғы палеолит үлгілері жиналды.

Қазақстанның  соңғы  палеолиттік  мәдениеттері  әмір  сүрген  кездің  па- 

леогеографиялык жағдайлары қандай болған? Сібір,  Қазакстан, Орта Азия 

үшін  қабылданған  уақыт  аралығы кері  карай  10  мың  жылға дейінгі  40—30 

мың жыл аралығында белгіленеді. Қазакстан үшін бұл уакыт ландшафтағы, 

палеоклиматтағы, жануарлар мен өсімдіктер дүниесіндегі үлкен өзгерістер- 

мен  сипатталады.  Бұл  кезге  карай  Қазакстанның  жер  бетінің  күрылысы 

қазіргісіне  жақын  болды.  Негізгі  ареалдарда тас  ғасыры  мәдениетінің да- 

муы өзгеріссіз жүрді.

Соңғы,  былайша  айтқанда,  осташковтык-сартандык  мұздану  және  қа- 

тты салқындау  зардаптары Қазақстанның едәуір  белігі  үшін  киын  жағдай 

туғызды.  Бұл  кездегі  климаттың  ерекшелігі  сонда:  бұл  өте  суық  және 

құрғақшылык кезең болды1. Маңызды палеогеографиялық екі оқиға -  Қазақ- 

станның шығыс жағында көлемді таулы аймактың пайда болуы және Қазақ- 

станның батысы мен шығысында палеогеографиялық жағдайлардың айкын 

ерекшеленуі осы уакытпен байланысты.

73

Біріншісімен  сабактас  екінші  окиға  — кен-байтак  Сарыарка  аймағы  су 

желісінің нашарлауы  мен  мүнда жануарлар  мекендейтін  ежелден  калыпт- 

аскан  аймакты  бүзған  тондану  жағдайларының  пайда  болуы.  Гоминидтер 

өздерінің коныстанған орындарынан біржола кетіп калды.  Олардың Сары- 

суды, Торғай  ойпаңының күргакшылык жайлаған  анғарлары  мен  көлдерін 

жағалай,  Сарыарканың  шет  жақтарындағы  колдердін  тізбектерін  бойлай 

орналаскан сирек түрактар түріндегі  коныс  аударған  іздері жануарлардың 

соңынан  кетуге  тура  келгендердің  іздері  болуы  ықтимал.  Жалпы  алғанда 

Солтүстік Қытай мен Монголия сиякты аудандарда соған ұксас жағдай орын 

алуы мүмкін еді.

Куаң аймақты аталған тұрақты ландшафт-климат жағдайлары кажет бо- 

латын күрделі бірыңғай механизм ретінде карастыру керек. Қазақстан үшін 

бұл мынадай аса манызды үш буын:

а) Сарыарканын, Бетпакдаланың кең-байтак шол аудандары, Тұранның 

күмдақты және саздауыт шөлі — куаң аймакгын жүрегі, ірі аукымда алғанда 

суык кезде мекендейтін орта;

ә)  солтүстік  аудандар  (орманды дала, дала)  — ыстык кезде  мекендейтін 

аймақтар;

б) таулы аймақтар — дағдарысты палеогеографиялықтөтенше жағдайлар 

кезінде мекендейтін өңір.

Әзірше Қазакстанның таулы аймактары мейлінше аз зерттелген күйінде 

қалып  отыр.  Мұнда  палеолит  тұрактарын  іздестірудің  қиыншылыктары 

жауын-шашынның мол  жиналу  ерекшеліктерімен  және  жер  бедерінің тез 

әзгеруімен анықталады.

Жер шарының белгілі бір аймағының географиялык және климат ерек- 

шеліктері туғызған әр түрлі табиғи жағдайлар приматтардың әр жерде ада- 

мға айналуының негізгі  факторлары болды.  Әр түрлі  ендік халыктарының 

ертедегі  шаруашылығы  мен  алғашқы  мәдениетіндегі  айырмашылықтарды 

көп жағынан айқындап, адамзат пен өркениеттің кейінгі даму каркындары- 

на ыкпал еткен де солар.

I .

 ЕЖЕЛП ПАЛЕОЛИТ

Ежелгі палеолит ірі-ірі үш кезеңге  (мәдениетке):  олдувэй  (бұдан бүры- 

нғы 2,6 млн жыл — 700 мың жыл), ашель (бұдан бүрынғы 700 мың — 150—120 

мын  жыл)  және  мустье  (бүдан  бүрынғы  150—120  мың  — 35—30  мың  жыл) 

кезендеріне белінеді. Ол кездің адамдары тастың қасиеттерін жақсы білген, 

ейткені  оның оңай жарылатын шакпақ тасты  бәрінен де көбірек қолданғ- 

аны, ал оған ұқсас тас түрлерін кей жерлерде қолданбағаны тегін емес. Ма­

териал  тандау  көбінесе  құралдың  қолданылатын  максатына  байланысты 

болды.  Күралдардың мынадай түрлері:  шапқылар,  қырғыштар,  үшкір тас- 

тар, шой балғалар, піспектер, пышақтар, тескіштер және т. б. болініп шыккан.

Ауыр салмақты, тік бұрышты ұсак шақпақ тастар ең ежелгі еңбек кұра- 

лдарына жатқызылады, олар Кеңірдек елді мекені жанынан, Қаратау жота- 

сының оңтүстік-батыс беткейіндегі Арыстанды өзенінің ең жоғары жайыл- 

масынан, қатып қалған төменгі төрттік кезеңнің қалың конгломераты ара- 

сынан табылған2. «Клектон түрпатгас» деп аталатын бұл ежелгі қүралдардың 

одан  анагұрлым  кейінгілерден  айырмасы  — олардың  соғатын  кыры  тым

74

үлкен, ол тіпті бүкіл сынық көлемінің жартысынан көбірек. Олармен бірге 

үлкен шакпақ тастар, дөңес  нуклеустер де табылды;  әлгі  сынықтар солар- 

дан  сындырылып алынған.  Ашельдік  Бөріқазған  және Тәңірказған тұрақ- 

тары мейлінше назар аударуға лайык1. Бұл тұрақтардағы кұралдардың тара- 

лу шегі айкын және өнделген шақпақ тас бұйымдар белгілі бір шектен тыс 

жерлерде сирек кездеседі. Бөріказған мен Тәңірказғаннан табылған ежелгі 

палеолиттік саймандар төрт топқа: екі кырлы және бір қырлы шапкы күра- 

лдар;  шапкылар;  ауыр  тас  сынықтар;  ірі  ұра  тастар  — нуклеустер  болыд 

бөлінеді.  Бірінші  тобы  көбірек  кездеседі.  Шапкы  кұралдардың  ОңтүстікД 

Шығыс  Азия  мен  Африканың  шель-ашель  кеніштерінен  табылған  дөрекі Ч 

тас  саймандардан  елеулі  айырмашылығы  жок4,  олардың  барлык жағдайда 

да малта тас  сияқты түрде  болуы  айқын  аңғарылады,  тас  құралдардың  бір 

шеті  өнделген,  екі  жағынан  мол  сындырылып  жүкартылған,  өткірленген 

имек  жүзі бар,  ал карсы жағы өнделмеген.  Томенгі  палеолитте  адам тасты 

сындыру үшін басқатасты пайдаланып, біріне-бірін ұрған. Мұндай техника 

«соққылау  техникасы»  немесе  «малта  тас  мәдениеті»  деп  аталып  кеткен, 

ойткені оған копшілік жағдайда өзендерде  кездесетін кәдімгі  малта тастар 

шикізат болған. Кейіннен шой балғалар пайда болып, олар жақсырақ нәти- 

желерге  жетуге  мүмкіндік  берді.  Олар  кобінесе  цилиндр  немесе доңгелек 

түрде болып, көп жерінде жемірілген және соғылған із калған.  Мысалы, ^  

А. Алпысбаевтың Қаратау жотасы ауданынан тапкан кұралдары  жогары/щ \  

аталған тәсілмен онделген.  Күралдар дайындау үшін  негізгі  шикізат малта \  

тастар болған. Қүралдарды ондеу кезінде тастың екі жақ шетінен ортасына 

қарай  шеттері  мол  сындырылып,  жұқартылған да  кесетін  имек  жүз  шыға- 

рылған.  Кұрал  кейіннен  шапқы  ретінде  пайдаланылған.  Каратау  жотасы- 

ның тас күралдарын зерттеудің нәтижелері Мовиустың негізгі қағидалары- 

на қайшы келеді5, ол томенгі палеолит дәуірінде шектеулі  екі аймақ болға-

Тас  құралдар.  Палеолит.  Орталык Қазакстан.

75

ны туралы  болжам  ұсынған  еді.  Олардың  біріне  мекендеушілеріне  колдан 

жасаған шапкыларды  пайдалану ғана тән болған  Үндістан,  Оңтүстік және 

Батыс  Европа,  Алдынғы  Азия  мен  Африка  жаткызылды.  Екінші  аймақ 

солтүстік-батыс  Үндістан,  Жоғарғы  Бирма,  Қытай,  Ява  болып  табылады, 

олардың тас кұралдарды жасау техникасында екі және бір жағы өткір ша- 

пқы күралдар тән.  Оңтүстік  Қазақстанда табылған  тас  күралдар  негізінде 

мынадай қорытынды  жасауға болады:  «Екі  немесе  бір шеті  шабатын  кұра- 

лдар мен қол шапқыларының бір жерден табылуы азиялық төменгі палео- 

литок  мүлде  ерекше  мәдениеттің  болуы  туралы  және  тәменгі  палеолит 

дәуірінде  Азияның даму  жолының  ерекше  екендігі  туралы  пайымдаулар- 

мен  келісуімізге  мүмкіндік  бермейді»6.  Оңтүстік  Қазақстаннан  табылған 

материалдардың Азия мен Африка аумағында табылған  еңбек құралдары- 

мен ұқсастығы  және  солармен  баланатындығы теменгі  палеолиттік  мәде- 

ниет дамуының бірдей екендігі, оларда өзгерістер мен дамудың бір жолмен 

жүргендігі туралы жорамал айтуға мүмкіндік береді.

Ашель  уақытының ескерткіштері  Орталык Қазакстаннан да табылады. 

Мұнда  құралдар  кара және  сұрғылт-жасыл түсті  шакпак тас  жыныстары- 

нан  дайындалған.  Осындай  түрақтардың  бірі  —  Сарыарканың  солтүстік- 

шығыс шетінде орналаскан Құдайкөл7. Қүралдар арасынан бифастарды, яғни 

тастан  екі  жақ  беті  еңделіп  жасалған  күралдарды,  жануарлардын  терісін 

өндеуге және ағашты ұксатуға арналған қырғыштарды, сондай-ақ көптеген 

нуклеустерді -  жоңқалар мен жалпак тіліктер сындырылып алынып кұрал 

ретінде  пайдаланылған  ауыр тастарды атап  өтуге  болады., Орталык Қазақ- 

стандағы баска да ашельдік  ескерткіштер  арасынан Жезказған  каласынан

150  шакырым қашықтықта орналаскан Жаман Айбат және Қарағанды об- 

лысының  Жезді  ауданынан  табылған  Обалысай тұрактары назар  аударуға 

лайык. *Гас  бүйымдар  жиынтығы  арасында  шапкы  кұралдар  ерекше  көзге 

түседЦбО—70-жылдары Балкаш өңірі мен Маңғыстау даласында интенсивті 

жүргізілген  зертгеулер  археолог  А.  Г.  Медоевтің  Қазақстанның  алғашкы 

заман тарихы проблемаларына және тас ғасыр индустриясының езіндік да- 

муына дәстүрлі емес көзқарастарынь;д қалыптасуын көп жағынан аныкта- 

ды.  Зерттелген  ескерткіштерді  козбен  шолып  байқау  оның  ертеде  өткен 

кездің археологиялык кырларын бірегей түсінуге жетуіне мүмкіндік берді. 

Жалпы алғанда, оның көзқарастары сол кгзге қарай дүниежүзілік археоло­

гиялык ғылымда жинакталған деректемелермен жаксы үштасты.

Осы  уақытқа  карай  жинакталған  материалдар  кайтадан  ой  елегінен 

өткізілуде  және  Қазақстан  сияқты  куаң  аймактағы  палеолит  ескерткі- 

штерінің  езіндік  ерекшеліктерін  аныктау  өте  маңызды  болып  отыр.  Бұл 

тұрғыдан алғанда алғашқы адамдардың «ашық үлгідегі» Семізбұғы8, Бөріка- 

зған9,  Шакпақата10,  Өнежек11  тұрактары  мен  басқалары  зор  рөл  атқарды. 

Мәселе мынада:  шөгінділердің сары топырақты немесе жайылма катпарл- 

арыңда көміліп қалған археологиялық қалдықгар алғашқы адамдардың өмірі 

туралы, олардың тас  саймандары туралы  бірегей,  егжей-тегжейлі  ақпарат 

береді. Бірақ мұндай ескерткіштер біршама кысқа уақыт аралығьін гана қа- 

мтиды. «Ашык үлгідегі» ескерткіштер керісінше, едәуір ұзак уакьгг аралығын 

камтиды,  сондықтан  оларды  зерттей  келіп,  тас  бұйымдарды  еңдеу 

дәстүрлерінің эволюциясын қадағалауға болады.

Қазақстанның палеолитгік мәдениеті аймағында Солтүстік Балқаш өңірі 

өзекті  орындардың  бірін алады.  Бүл ауданда түрлі  уақыттардағы тұрактар

76

өнімі алынған  шұңқырлар тізбектерінің үстіне,  өзен  және көл  кабақтары- 

на, шикізат шығатын шокылардың ұшар басы мен беткейлеріне орналаскан. 

Үсақ шоқылы Семізбүғы алқабы Жезқазған облысындағы Саяқ поселкесінің 

шығыс жағында 60 шақырым жерде жатыр.

Солтүстік Балкаш өңірінің тек бір ғана — аумағы 2500x300 м ұсак шоқы- 

лы Семізбұғы мекенінен барлығы 1611 тас қүраддар табылған. Оларды дайы- 

ндаған  негізгі  шикізат  қара түсті  шақпақ тас  девон  алевролиттері  болған. 

Тас  бұйымдары арасында нуклеустер,  клектон сынықтары,  тісті  кұралдар, 

қырғыштар,  бифастар,  пышактар,  жаңқалар  мен  пластиналар  бар.  Жалпы 

алғанда,  Семізбұғы  индустрия  кешендерінің  эволюциясын  бағалай  келіп, 

жетекші технологиясы леваллуа дәстүрі болып табылатынын мойындау ке­

рек.

Бүгінгі танда Шығыс Қазакстан жеріндегі ең ежелгі ескерткіш Қозыбай 

тұрағы  саналады12.  Бұл  тұрақ  Күршім  ауданындағы  Қаратоғай  ауылына 

жақын жерге, Қалғүтты өзенінің жағасына орналасқан. Алғашкы адамның 

қолымен дайындалған тас бұйымдар, соның ішінде шапкы кұрал, екі жағы 

өнделген күралдар мен кара түсті шакпақтас жыныстарынан жасалған үшкір 

сынықтар биік кабаттардың беткейінен табылған.

Кейінгі  кезең — мустьелік  кезенде тас өндеудің жаңа техникасы ойлап 

табылды, бірак үсақ малта тас та қолданыла берді. Оңтүстік және Орталық 

Қазақстан жерінде  мүндай ескерткіштер көп  кездеседі.  Олардын бірі  1958 

жылы X. А. Алпысбаев тауып, кейіннен Ш. Ш. Уәлихановтың есімімен ата- 

лған көп кабатты тұрак болып табылады.

Қазіргі  кезге  карай  түрақтан  6  мәдениет  кабаты13  анықталып,  олардан 

тас  бұйымдар,  от  жағылған  орын мен  ошақтар,  жылкы,  бизон,  киік,  асыл 

тұқымды бұғы сияқты жануарлардың сүйектері табылды.  Оның қабаттары 

Арыстанды езенінің оң жағасының қазіргі бетінен әр түрлі терендікте кәлбей 

орналасқан.  Әзірше бұл — Қазакстан жеріндегі тас бүйымдар мен баска да 

мәдени-тұрмыстық калдықтар бастапкы күйінде, яғни оны мустьерлік уакыт- 

та адам қалай каддырса, сол күйінде жаткан бірден-бір тұрақ. Қазудың киы- 

ндығы мәдени кабаттардың 2,30 метрден  7,20 метрге дейінгі терендікте жа- 

тқандығында  болып  табылады.  X.  А.  Алпысбаевтың  мәліметтеріне  коса, 

алғашқы  аңшылардың емірі туралы жана мағлұматтар  алу,  еңбек  күралд- 

арын дайындайтын шеберхананы аршу және соның негізінде тұрақты адам- 

дардың үзак уакьгг бойы, іс жүзінде мустьеден бастап, жоғарғы палеолит дәуірі- 

не дейін үздіксіз мекендегендігі туралы түжырым жасау мүмкін болды14.

Мұнда құралдар дайындау үшін  негізгі  шикізат материалы  ашық ренді 

халцедон  болған.  Құралдар  арасында  пышак тәрізді  қалақтар,  қырғыштар 

басым. Остеологиялық материал жануарлардын, соның ішінде жылқының, 

бизонның, бұғы мен киіктін сүйектерінің ұсақ сыныктарынан түрады. Ата- 

лған аң сүйегінің қалдықтары ландшафттың далалық сипатын,  климаттың 

құрғақ  болғанын  дәлелдейді.  Бұл жағдайды  споралы-тозандык тадцау  де­

ректер! де көрсетеді.

Шымкент  облысындағы  Көшқорғанды  қазғанда  қызықты  мәліметтер 

алынды15.  Мүнда  артезиан  қайнар  көзінің  биіктігі  1  метрге  дейін  жететін 

травертин орамы көмкерген ежелгі грифоны  (аузы) орналасқан. Орамның 

диаметрі  25  м.  Грифонда палеозоологтар  әр  жылдарда қазба  жұмыстарын 

жүргізіп,  сүтқоректілердің  төменгі  төрттік  фаунасының  бай  жиынтығын 

жинаған, ол «Көшқорған кешені» деген атаумен беліп көрсетілген.

77

Археологиялык казба  жұмыстары коптеген  тас  сайман  тапты,  олар оте 

ерекше  және  оған  ұксастарын  табу  киын.  Негізіне  ак кварц  пен  сарғылт- 

сұр кұмдак басым шикізат пайдаланған.

Құралдардың  жетекші  үлгісі  кобінесе  жай  дөңесті  және  тура  бүйірлі 

қырғыштар болып табылады, сүйір үшты сыныктар мен пышақтар да кезде- 

седі.  Алуан түрлі жануарлар -   мүйізтұмсык,  бизон, жылқы сүйектері мен 

тас бұйымдардың мол болуы палеолит адамының суға келген кезінде бұлак 

жанындағы батпакка батқан жануарларды аулауының нәтижесі екенін дәлел- 

дейді.

Ескерткіштердің бұған ұксас индустриясын Көлбұлак материалдарынан 

және Тәжікстандағы «сары топыракты» палеолиттен табуға болады. Соны- 

мен бірге Көшқорған кешенінің біркатар белгілері жөнінен Орталық Евро- 

падағы кешендермен: Вертешселеш (Венгрия) және Бильцинисглебен (Гер­

мания) түрақтарымен жақындығы аңғарылды. Бұл орайда Вертешселештегі 

түрақтың  өмір  сүрген  уакыты  350-600  мың  жылмен  белгіленеді.  Кошко- 

рғанға  ұқсайтын  тұрақтарды  алыс  шығыстан  да  ұшыратамыз.  Мәселен, 

Қытайдың Чжоу-коу-дянь үңгір түрактарының кешені. Мұның бәрін косып 

алғанда, Көшқорғанды, сірә, плейстоценнің бас кезіндегі батыс және шығыс 

ескерткіштері  аралығындағы  байланыстырушы  буын  болар  деп  ойлауға 

мәжбүр етеді.

1984 жылы Жезказған облысының Ағадыр ауданында мустьерлік заман- 

ның жаңа ескерткіштері табылды. Бұлар — Өгізтау-1 және -2, Үлкен Акмая 

сияқты түрақтар16.  Мүнда  тас  бүйымдар  бұлақ  жанындағы  аласа  тобенін 

баурайында жатыр. Шикізат материалдарының жақын және бүлақтың бо­

луы адамдардың мекендеуіне себепші болған.  Бір жағы және екі жағы кы- 

рланған  балталар,  кырғыштар,  ойық қалактар  мен  нуклеустер  жергілікті 

шикізат — сұрғылт кварциттен дайындалған. Коптеген құралдар кейінгі ке- 

зендердің өзінде-ак кайталап пайдаланылған, мүны тас бүйымдардағы «жана» 

сынықтардың болуы корсетеді.

Доңгелек нуклеустермен  катар протопршмалы нуклеустердін,  сондай- 

ақ жиектері  симметриялы  пластиналардың  және  үш  бүрыш туріндегі  сы- 

нық тастардың болуы тас ондеу техникасындағы ілгері баскандықты дәлел- 

дейді.  Тас сайманға типологиялык талдау  жасау  түрактардың  өмір  сүрген 

мерзімін алдыңғы мустье, бәлкім, ашель заманына да жатқызуға мүмкіндік 

береді.

Орталық Қазақстанның кептеген  палеолиттік тұрактарында тас сайман 

топырақ бетінде, бастапқы орнында жатады17.  Жер  бетінен табылған  мате- 

риалдар деректемелерімен берілсе де, суреттелген олжалар бұл аумақты алга- 

шқы адамның мекендегені туралы сұракқа белгілі бір дәрежеде жауап қайт- 

аруға мүмкіндік береді.

Батыс  Қазақстанның  Сарыташ  шығанағы  маңында  орналасқан  палео- 

литтік  ескерткіштері  (Шақпақата,  Өнежек)  ерекше  ынта туғызады.  Қүрал 

Қүмақапа аңғарынан да табылды.  Құралдар дайындау үшін негізгі шикізат 

материалы ретінде теңіздің қүрғап қалған кабаттарынан мол кездесетін шак- 

пақ тас конкрециялары пайдаланылған. Тас индустрияларының жиынтығын 

мұкият зерттеу негізінде А. Г. Медоев мынадай мәдениеттерді бөліп көрсе- 

теді:  протолеваллуа — ашеллеваллуа-  ашель-1—2,  Шакпақата-1  (соңғы па­

леолит), Шакпақата-2 (эпипалеолит) және микролиттердің неолиттік инду- 

стриясы.

78

Протолеваллуа-ашель мәдениеті жиынтьтғының көпшілігі арасында про- 

толеваллуалык үлгідегі нуклеустер,  тік  бұрыш түріндегі  көлемі  үлкен  сы- 

ныктастар, нуклеустерден жасалған ірі әрі салмакты үшкір тастар, ал күра- 

лдардан  — бифастар  басым.  Аталғандарынан  басқа  сынык тастардан  істе- 

лген «тас балталар» бөлініп көрсетілген, кейбір бүйымдардың олдувэй мәде- 

ниеті күралдарымен қайран каларлыктай ұқсастығы бар18.

Келесі  мәдениет  — ортаңғы  ашельге  сәйкес  келетін  леваллуа-ашель-І 

мәдениетінде тас балталар мен кливерлер аз кездеседі.  Тас бұйымдар теңіз 

жарқабақтарының жағалауындағы ежелгі белдіктерінде, сондай-ақ Түпко- 

рған үстіртінің беткейлерінде жатыр. Осының алдындағы индустриямен са- 

лыстырғанда енді күралдар мен бүйымдардың көлемі кішірейгені байқала- 

ды. Ежелгі үлгідегі бифастар жоғалып, жаңа түрлер пайда болады.

Ақырында,  леваллуа-ашель-2  мәдениетіне  найзалардың  өнделген  тас 

ұштары мен екі жағы кырланған пышақтар тән болып келеді. Барлықтүрак- 

тар  Каспий  теңізінің  жағалауындағы  жаркабак,  аландарына  орналаскан. 

Кұрал табылған жеті жерді қамтитын Өнежек тобының тұрақтарын сипат- 

тауға тоқталып  өтейік19.  Тұрақтар  бір-біріне  жакын  орналаскан,  бірақ тас 

қүралдарда  біркатар айырмашылық та байқалады.  Олардың (тұрақтардын) 

әрқайсысында дерлік  кұралдардың  алғашкы  және  соңғы  түрлері  ұшырас- 

ады,  сондықтан  оларды хронологиялык жағынан  айыру қиын.  Тас бұйым- 

дар арасынан нуклеустер, кырғыштар, бифастар, найзалардың үштары және 

көп мөлшерде сынықтастар бөлек көрінеді. Соңғыларының ішінде аукым­

ды леваллуа үшкір тастары да бар. Нуклеустер арасында ұзындығы 30 сан- 

тиметрге  дейін  жететін  леваллуа  пластиналарын  алуға  арналған  ауыр  тас 

сынықтары да ұшырасады.  Өнежек индустриясына жалпақ аланды нукле- 

устердің,  алуан түрлі (үш  бұрышты, терт бұрышты) симметриялы пластина- 

лардың және аз мөлшерде болса да, жақсы өнделген күралдардың болуы тән.

Қазақстанның ежелгі тұрғындары  эволюциялық дамуы жөнінен  Homo 

Sapiens сатысына сәйкес келетін замандастары болған. Қаратау мен Маңғы- 

стаудың алғашқы мекендеушілері сол кезде-ак от жағып, оны сактай білген, 

ірі және үсақ жануарларды аулаумен, жиын-терінмен шұгылданған.

жүктеу/скачать 21,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: